________________
સદગત સ્વામી શ્રદ્ધાનંદજીકી અતીત સ્મૃતિમાં સમય બરેલી મેં વ્યાખ્યાન દેને આએ થે. મુશરામજી પર ઉનકે વ્યાખ્યાન ઔર વ્યક્તિત્વ કા પ્રભાવ બહુત હી અધિક પડા; પરંતુ ફિર ભી ઉન્હેં ઈશ્વર કે અસ્તિત્વ પર વિશ્વાસ ન હુઆ. એક દિન સંધ્યા સમય ઉન્હોંને સ્વામી દયાનંદ સે ઇસ વિષય પર કઈ પ્રશ્ન કિયે, જીનકા સ્વામીજી ને ભલી-ભાંતિ ઉત્તર દિયા. ઇસ પર મુશીરામજી ને કહા કિ “રવામીજી ! યદ્યપિ આપને મુઝે અપની અપાર વિદ્યા સે મૂક કર દિયા હૈ, તથાપિ મુઝે ઈશ્વર કે અસ્તિત્વ પર વિશ્વાસ ન હુઆ.' ઉત્તર મેં સ્વામી દયાનંદ ને મુસ્કુરાતે હુએ કહા–“તુમને જે પ્રશ્ન કિયે ઉનકે મૈને ઉત્તર દે દિયે હૈ. મૈને તુહે આસ્તિક બના લેને કા બચન નહીં દિયા થા. યહ તો તભી હોગા જબ કિ પરમાત્મા કી ઇરછા હેગી.' સ્વામી દયાનંદ તે બરેલી સે ચલે ગએ, પર મુન્શીરામજી પર અપના બહુત હી અધિક પ્રભાવ છોડ ગએ. ઇસ સમય ઉનકી અવસ્થા ૨૩ વર્ષ કી થી. ઉનકા આત્મિક સુધાર આરંભ હો ગયા, પર વે કુછ વર્ષે કે પશ્ચાત આર્યસમાજ કે સદસ્ય હોને પર હી પૂર્ણ રીતિ સે સુધર સકે. | મુશરામજી કે પિતા કી યહ ઇચ્છા થી કિ ઉન્હેં કોઈ સરકારી નૌકરી મિલ જાય. અંત મેં પિતા કે પ્રયતને સે ઉન્હેં બરેલી જીલે મેં તીન મહીને કે લિયે નાયબ તહસીલદારી મિલ ભી ગઈ તહસીલદાર મહોદય ઇનકે પિતા કે મિત્ર છે, અતઃ ઇનકા સમય નૌકરી મેં સુખ સે વ્યતીત હોને લગાપરંતુ અભી તીન મહીને કી અવધિ પૂરી ભી ન હુઈ થી કિ એક અરુચિકર. ઘટના ઉપસ્થિત હે ગઈ. બરેલી સે આઠ-દસ મીલ કી દૂરી પર સે હોતી હુઈ એક અંગ્રેજી સેના કહીં જાનેવાલી થી. રાત કો નિશ્ચિત પડાવ પર રસદ આદિ કે પ્રબંધ કરને કા ભારા ઇન પર સૌપા ગયા. એ ઉસ સ્થાન પર એક જમાદાર, ચપરાસી ઔર કુછ દુકાનદાર કે સાથ ગએ. વહાં જાને પર એક દુકાનદાર ને ઇનસે શિકાયત કી કિ એક સિનિક બિનામૂલ્ય દિયે હી દુકાન સે સારા અંડા ઉઠા લે ગયા હૈ. મુન્શીરામજી ને શીધ્ર હી કર્નલ કે પાસ ઈસ બાત કી સૂચના દી ઔર કહા કિ યદિ ગરીબ દુકાનદાર કે પાઈ-પાઈ ચૂકા ન દિયા જાયેગા તે મેં દુકાનદારો કે સાથ લૌટ જાઉંગા. કર્નલ ને ઇસ પર ચીઢ કર કહા-“ઇસ કાર્યો સે તુમ સંકટ મેં પડોગે. તુમહારી ઈસ ધૃષ્ટતા કા ક્યા મતલબ છે ?”
સ્વાભિમાની મુન્શીરામજી ને કહા--“મેં યહ અપમાન નહીં સહ સકતા. મેં અપને આદમિયાં કે સાથ વાપસ લૌટ રહા હું. તુહે જે કુછ કરના હૈ, કરો !”
અપને કથનાનુસાર મુન્શીરામજી વહાં સે શીધ્ર હી વાપસ લૌટ ગએ. દૂસરે દિન પ્રાતઃકાલ મુશીરામજી કલસ્ટર સે જ મિલે. કલ ભી વહાં ઉપસ્થિત થા. ઉસને કલસ્ટર સે પહલે હીટ શિકાયત કર દી થી. કલેકટર ને મુશીરામજી સે પૂછી કિ આપને કર્નલ કે ક્યાં અપમાનિત કિયા હૈ? ઇસ પર ઉહેને કલેકટર કે એક સચ્ચી ઘટના કી લિખી રિપોર્ટ દી, જેકિ રાત કે ઉન્હોને તૈયાર કી થી. સારાંશ યહ કિ મુન્શરામજી કે વિરુદ્ધ કોઈ કાર્રવાઈ ન કી ગઈ ઔર ઉન્હાને પ્રતિષ્ઠા કે સાથ તીન મહીને કી નૌકરી સમાપ્ત કી. ઇસકે પશ્ચાત ઉન્હોને કભી ભી સરકારી નૌકરી ન કરને કા નિશ્ચય કિયા; પરંતુ અભી ઉનકે પિતા કે હદય મેં ઉનકે લિયે બડી બડી આશાએ થી. ઉોને બોર્ડ ઑફ રેવેન્યૂ કે સીનિયર મેમ્બર કે પાસ નિક લિયે પ્રયત્ન કિયા. યે સજજન પહિલે પુલીસ-વિભાગ કે ઇસ્પેકટર જનરલ રહી ચૂકે થે ઔર મુન્શીરામજી કે પિતા કે બહુત ચાહતે થે. ઈને મુન્શીરામજી કે ડિટી કલેકટરી કી જગહ. દેને કા વચન દિયા. મુન્શીરામજી ને સરકારી નૌકરી કે લિયે અપની અન્યમનસ્કતા પ્રકટ કી
ઔર અંતિમ નિર્ણય કે લિયે દો મહીને કા સમય માંગા. સમય બીત જાને પર ઉન્હોંને અપને પિતા કી ઇરછા સે કાનૂન પઢ કર વકાલત કરને કા હી નિશ્ચય કિયા.
કુછ સમય તક ઘર પર રહકર સન ૧૮૮૧ ઇકે આરંભ મેં મુન્શીરામજી લાહૌર મેં વકાલત પઢને ગએ; પરંતુ તે વહાં કાનુન સે અધિક સમય અંગ્રેજી ઉપન્યાસે ઔર કવિતાઓ મેં વ્યય કરતે થે. વે ઘર કે કાર્યો મેં અધિક વ્યસ્ત રહને કે કારણ કલાસ મેં અધિક ઉપસ્થિત ભી નહીં હોતે થે. પરિણામ યહ હુઆ કિ નિશ્ચિત ઉપસ્થિતિ કમ હે જાને સે કે પ્રથમ વર્ષ પરીક્ષા મેં સંમિલિત ન હો સકે. દૂસરે વર્ષ સંમિલિત હુએ ભી તે અનુત્તીર્ણ રહે. ઇસ
Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
www.umaragyanbhandar.com
