________________
જેન દર્શનમાં ઉપયોગ ઉપગલક્ષણવાળો છે. તે જ્ઞાન અને દર્શન વડે તથા સુખ અને દુઃખના અનુભવવડે જણાય છે.
શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે તત્ત્વાર્થ સૂત્રના બીજા અધ્યયનમાં જીવનું લક્ષણ બતાવતાં કહ્યું છે કે –૩ોm ક્ષમ ઉપગ એ જીવનું લક્ષણ છે.
જ્ઞાન અને દર્શન એ આ ઉપગના જ બે પ્રકારે છે. જે ઉપગ સાકાર એટલે વિશેષતાવાળે હોય તે જ્ઞાન કહેવાય, અને જે ઉપગ અનાકાર એટલે સામાન્ય પ્રકારને હોય તેને દર્શન કહેવાય.
- જ્ઞાન અને દર્શન, એ તે જ્ઞાનાવરણીય અને દેશના વરણય કર્મને ક્ષયપશમથી કે ક્ષયથી વર્તતી જીવની જ્ઞાન અને દર્શનલબ્ધિ છે. પણ પિતાની એ લબ્ધિને લબ્ધિવંત જીવ, જ્ઞાનેપગ અને દર્શને પગ દ્વારા
જ્યારે પ્રકાશિત કરે છે, ત્યારે જ તે પદાર્થને જાણીદેખી શકે છે. શક્તિ હોવા છતાં ઉપગ વિના પદાર્થને જાણી–દેખી શકાય જ નહિ. આ જ્ઞાન અને દર્શનની લબ્ધિવડે વર્તતા પ્રયત્નને જ ઉપગ કહેવાય છે.
જે જે જીવને જે જે જ્ઞાન અને દર્શનની જેટલી જેટલી જ્ઞાન અને દર્શનશક્તિ ખુલ્લી હોય, તેને તે તે જ્ઞાનલધિ અને દર્શનલબ્ધિ કહેવાય છે. આ ખુલ્લી થયેલ જ્ઞાન અને દર્શનમાત્રાની બે અવસ્થા હોય છે. (૧) લબ્ધિરૂપે અને (૨) પ્રવૃત્તિરૂપે. તેમાં પ્રવૃત્તિરૂપ જ્ઞાન
