________________
શ્રી. હૈમ સારસ્વત સત્ર: નિબંધસંગ્રહ
તેમની પહેલાં, ગુજરાત–ગુર્જરમંડલમાંથી કઈ વિદ્વાન થયે નહેત કે જેણે તેમના જેવા આકરગ્રંથો કોઈ પણ સાહિત્ય-વિષય પર રમ્યા હોય. ગુજરાતની અસિમતામાં રાચનાર તે આ ગુજરાતી મહાવિદ્વાન માટે વાસ્તવિક અભિમાન લઈ શકે તેમ છે. તેમના કાલયુગમાં સાહિત્યના યુગસર્જક તે હેમાચાર્ય જ અને તેથી તે યુગને હૈમ યુગ” કહેવે અન્વર્થક છે.
દેશીભાષા-લોકસાહિત્યના પ્રાણાચાર્ય
સંસ્કૃત વ્યાકરણના સર્જક પાણિનિ; તે પ્રાકૃત અને ખાસ કરી અપભ્રંશ ભાષાના-લોકભાષાના પાણિનિ તે હેમચંદ્ર. અપભ્રંશનું વ્યાકરણ રચી તેમાં ઉદાહરણાર્થે જે દેહાઓ આદિ આપેલ છે તે સ્વરચિત નહિ, પણ તત્કાલીન જીવંત રહેલ ગ્રંથે પૈકીમાંથી આપીને (તે ગ્રંથે હાલ ઉપલબ્ધ નથી, નાશ પામ્યા છે ત્યારે) તે વખતના લેક્સાહિત્યને તેમણે જીવંત રાખ્યું છે. હાલની પ્રચલિત દેશી ભાષાએનું મૂળ તે અપભ્રંશ ભાષા. પ્રાય: હેમચંદ્રના સમયની તે દેશની દેશભાષા. તેના માટે દેશી નામમાલા એ નામને કાશ બનાવીને તેમણે આપણી ભાષાની ઉત્પત્તિ, વિકાસ અને વિસ્તારને પારખવામાં જબરી સહાય આપી છે.
સાક્ષરશિરોમણિ શ્રી. આનંદશંકરભાઈધ્રુવે નડિયાદની સાહિત્ય પરિષદના પ્રમુખપદેથી ઉચિત જ કહ્યું છે કે, જેનું વ્યાકરણ હેમચઢે ઘડી આપ્યું છે તે અપભ્રંશ, એટલે એક સ્થિર અવિકારી ભાષા–એમ મનાઈ રહ્યું છે, તેને બદલે હવે એને એક જીવન્ત અને વિકારી ભાષા તરીકે અભ્યાસ થવો ઘટે છે. જેટલું અપભ્રંશ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ છે એ પ્રકાશમાં મૂકી આ અભ્યાસ શરૂ કરી દેવું જોઈએ. અત્યારે ઉત્તર હિન્દુસ્તાન રાજસ્થાનથી માંડી દક્ષિણમાં રાષ્ટ્રકૂટ રાજ્યના પ્રદેશ સુધીના ભાગમાં જે અપભ્રંશ સાહિત્ય જગ્યું છે તે રચવામાં પણ માટે અંશ જેનોને છે. પણ હેમચંદ્ર વગેરેએ ઉચ્ચારેલાં ઉદાહરણો જોતાં કેટલુંક સાહિત્ય જેનેતર થકી પણ રચાયેલું હોય તે તે સંભવિત છે. એ સઘળું સાહિત્ય ક્ષેધવાને આપણે પ્રબળ પ્રયત્ન
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
