________________
શ્રી હેમ સારસ્વત સત્ર: નિબંધસંગ્રહ
૨૦૫
-
-
-
-
શ્રી હેમચંદ્રાચાર્યે વ્યાકરણશાસ્ત્રનો અભ્યાસ કરી વિશેષ અભ્યાસ વધારવા કાશ્મીર તરફ પ્રયાણ કર્યું. દરમ્યાન “રેવતાવતાર ” (જે ખંભાત નજીક હોય તેમ કહેવામાં આવે છે), નામક તીર્થના શ્રી નેમિચેત્યમાં આવીને મુકામ કર્યો. ત્યાં તે રાત્રીએ શ્રી સરસ્વતીદેવી પ્રસન્ન થયા અને કાશ્મીર જવાનો પ્રયાસ બંધ કર્યો.
શ્રી સેમચંદ્રમુનિને સં, ૧૧૬૬ના વૈશાખની શુકલ તૃતિયાને દિને આચાર્ય પદ આપવામાં આવ્યું અને હેમચંદ્ર નામ આપવામાં આવ્યું.
શ્રી હેમચંદ્રસૂરિએ ખંભાત આવી પાટણ વિહાર કર્યો, અને તે વખતના રાજા સિદ્ધરાજની સાથે પાટણમાં તેમને પ્રથમ પરિચય થયે. અને એક વખત સિદ્ધરાજ હાથી પર બેસી પાટણમાં ફરવા નીકળ્યા તે વખતે રસ્તામાં તેમણે શ્રી હેમચંદ્રસૂરિને જોયા. અને અવસરેચિત સુભાષિત કૈક બોલવા વિનંતિ કરી. આચાર્યશ્રીને
લોક સાંભળી રાજા પ્રસન્ન થયો. અને દરરોજ બપોરે પિતાની પાસે આવવા રાજાએ વિનંતિ કરી.
કેટલાક સંજોગો વચ્ચે સિદ્ધરાજને નવીન વ્યાકરણશાસ્ત્ર, વિગેરે બનાવવાની અને તેનો પ્રચાર કરવાની ઇચ્છા થઈ અને અન્ય જૈનેતર વિદ્વાનોની પણ સૂચના ઉપરથી તે મહાકાર્ય શ્રી હેમચંદ્રસૂરિ કરી શકશે એમ ખાતરી થતાં વ્યાકરણશાસ્ત્ર રચવાની વિનંતિ કરી સર્વ સગવડ સૂરિજીને કરી આપી. તે વખતે ચાલતા “ક” નામના વ્યાકરણથી સંપૂર્ણ વ્યુત્પત્તિ થતી ન હતી તેમજ પાણિનિવ્યાકરણના અભ્યાસ માટે તે વખતના બ્રાહ્મણ શિક્ષકોને બહુ આજીજી કરવી પડતી હતી. ત્યારબાદ કેટલાક વખત પછી સૂરિજીએ “સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન' નામનું નવું વ્યાકરણ રચ્યું અને “લઘુત્તિ” “બહદ્દવૃત્તિ
ધાતુપારાયણ” અને “લિગાનુશાસન” વગેરે તમામ ઉપયોગી બાબતેથી સંપૂર્ણ બનાવી સિદ્ધરાજને અર્પણ કર્યું. આ તેમની કૃતિને પ્રથમ ગ્રંથ જણાય છે. અને સિદ્ધરાજે તેની ત્રણ નકલે કરાવી જુદા જુદા દેશના સાહિત્યભંડારમાં મેકલી આપી. આ ઉપરથી જણાય છે કે તે વખતના રાજામહારાજાઓ સાહિત્ય લખાવવા તેમજ તેના પ્રચાર માટે કેટલા પ્રેમી હતા. અને ત્યારપછી “સિદ્ધહેમવ્યાકરણશાસ્ત્ર -
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
