________________
૩૧
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ
અગાઉ થઈ ગયેલા દેશીકારાએ તે ધાત્વાદેશને દેશી જ માન્યા છે (જુએ ફેના૦ ૧, ૧૧; ૩૧, ૨૦ ). પણ હેમચન્દ્રાચાય તે! કહે છે: ન ૨ ધાત્વાશાનાં દેશોજી સંપ્રશ્નો યુઃ । ( ટ્રેન ૧, ૩૭ ઉપરની ટીકા ). વળી અમળામાં શબ્દને હેમચન્દ્ર દેશ્ય ગણે છે; જો કે એ શબ્દના અર્થ છે ચન્દ્ર, અને એ અમૃતનિર્વામ સંસ્કૃતને તદ્ભવ છે એમાં શક નથીઃ અમૃતિમાં ચચ સ ચન્દ્ર : 1 પણ *અમૃતનિત્વમ એક શબ્દ તરીકે ઉપલબ્ધ સંસ્કૃત-અભિધાનકોશામાં ક્યાંય પ્રાપ્ય નથી એટલે હેમચન્દ્રને મતે અમળિશમો દેશી થયે છે. એક બીજો દાખલો લઈએઃ ચડ્યો શબ્દ સંસ્કૃત વસ્રાવમાંથી પ્રાકૃત વ્યાકરણના નિયમેા પ્રમાણે ન્યુસન્ન થાય છે. હવે પછી ટ્રના લક્ષ્યા ‘ભૂખ' થઈ શકે એટલે હેમચદ્રાચાયે મૂખ'ના અર્થવાળા ક્કો શબ્દને દેશી નથી ગણ્યા અને ફેબ્જામાં નથી નાંખ્યેા. વળી, અતિવ્યાપ્તિને દોષ ન આવે માટે હેમચન્દ્રાચાય અગાઉથી જ ચેાખવટ કરે છે કે પ્રત્યેક દેશવિદેશના દેશ્ય શબ્દોને સર્વસંગ્રહ કરવાને અહીં આશય નથીઃ માત્ર ખાસ પ્રાકૃતભાષાના અનાદિપ્રવૃત્ત દેશી શબ્દને જ અહીં નિબદ્ધ કર્યાં છે; દેશદેશના પ્રસિદ્ધ શબ્દોના સમુચ્ચય કરવાને તે! વાચસ્પતિ પણ શક્તિમાન નથી !૮
૬. બીજા દેશકારા માટે હેમચન્દ્ર ચાર્જ, સર્વે, જે, મમ્ય, જ્ઞશ્ચિત્, ચિત્ એવા સામાન્ય શબ્દ વાપરે છે; તે ઉપરાંત, એમણે ઉલ્લેખેલા દેશીકારાનાં નામ આ રહ્યાં: અભિમાનચિતૢ, ગેપાલ, દેવરાજ, દ્રોણ, ધનપાલ, પાદલિપ્તાચાય, રાહુલ અને શીલાફુ.
૭. ‘ દેશી ’” માટે વ્યાકરણકારા, આલંકારિકા, નાટયશાસ્ત્રકાર જુદી જુદી સંજ્ઞાઓ વાપરે છે: ફેશો, ફેરાસંતવૃત્ત માત્રા ( કૃત્તિકાર ભામહ ); દેશો (ચણ્ડ); વેશો અને વૈશ્ય ( હેમચન્દ્ર ); ફેશો (આલંકારિક ભામહ ); વૈશ્ય અને કેશીય ( રુદ્રઢ ); શ્રેય ( બાજ ); વેશ્ય ( વાગ્ભટ ); વિગેરે.'
८. वाचस्पतेरपि मतिर्न प्रभवति दिव्बयुगसहस्रण । देशेषु ये प्रसिद्धास्ताम् शब्दान् सर्वतः समुच्चेतुम् ॥
Jain Education International
ફે૦ ના૦ ૬, ૪ ઉપરની ટીકામાં,
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
