________________
ર૧૮
ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ
સંસ્કૃત એમ સમજતાં પ્રથમ પ્રાકૃત અને તે પરથી સંસ્કૃત એ પ્રશ્ન ઘણો રસપ્રદ છે, પણ અત્યારે તેની ચર્ચા કરવા જતાં વિષયાંતર થઈ જય તેમ છે. કઈક મતે પ્રાકૃત–પ્રકૃતિજન્ય–સ્વભાવસિદ્ધ–મૂળભૂત ભાષા છે અને તેમાંથી સંસ્કાર પામી તૈયાર થયેલી ભાષા સંસ્કૃત છે અને તે મતના ટેકામાં સંસ્કૃત નાટકોમાં સ્ત્રી અને સામાન્ય પાત્રના મુખમાં પ્રાકૃત ભાષા મૂકી છે તે વાતને આગળ ધરે છે. એ ચર્ચા આપણે કોઈ અન્ય પ્રસંગ પર મુલતવી રાખીએ. અત્રે એક વાત એવી જણુવવી આવશ્યક લાગે છે કે જેનાના આગ્રંથ પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલા છે. “સિદ્ધહેમ' વ્યાકરણમાં આઠમે અધ્યાય પ્રાકૃત વ્યાકરણુને આપ્યો છે. પાણિનિએ જેમ વેદવ્યાકરણ છેલ્લે મૂવું તેમ હેમચંદ્રાચાર્ય આઠમા અધ્યાયમાં પ્રકૃતિને સ્થાન આપ્યું. આ પ્રાકૃત વ્યાકરણના સૂત્રો “ઠવાશ્રય” કાવ્યને છે: “બોમ્બે સંસ્કૃત સીરીઝ'માં છે. કાથાએ છાપ્યાં છે. પ્રાકૃત વ્યાકરણના ચાર પાડે છે. પ્રથમ પાદમાં સંસ્કૃતના સંધિના નિયમો પ્રાકૃતમાં કેવો વિક૯૫ લે છે તે બતાવી સંસ્કૃત શબ્દના લિંગને પ્રાકૃતમાં કેવો ફેરફાર થાય છે તે વિગતવાર બતાવ્યું છે. દરેક ગુજરાતી શબ્દની વ્યુત્પત્તિ મળે તેનાં સાધન અત્ર પ્રાપ્તવ્ય છે.
આઠમા અધ્યાયને બીજા પાદમાં જોડાક્ષરે પ્રાકૃતમાં કેવાં રૂપ લે છે તે બતાવ્યું છે અને સાથે તેનાં વિકલ્પ રૂપ બતાવ્યાં છે. ભાષાશાસ્ત્રીને આ અતિ ઉપયોગી વિભાગ છે. અપભ્રંશનાં પૂર્વરૂપે અહીં ઉપલબ્ધ થતાં હોવાથી ગુજરાતી ભાષાની જોડણીના નિયમો શોધનારને અને શબ્દનું મૂળ તપાસનારને આ વિભાગ ખૂબ ઉપયોગી છે. સદર અધ્યાયના ત્રીજા પાદમાં ધાતુઓના પ્રત્યયમાં અને નાનાં રૂપમાં કેવા ફેરફાર પ્રાકૃત ભાષામાં થાય છે તે બતાવી તે ભાષાના હસ્વ અને દીર્વના ફેરફારના નિયમો વિગતવાર બતાવ્યા છે. જાતિના ફિરફાર પણ બરાબર વિગતવાર ને ધ્યા છે. સર્વ નામનાં સૂત્રો વિગતથી બતાવી પ્રાકૃતમાં દ્વિવચન નથી એ વાત સ્પષ્ટ કરી છે અને આગળ વધતાં વિભક્તિના નિયમ પ્રાકૃતને અંગે બતાવ્યા છે. ચોથા પાદમાં ધાતુના આદેશ બતાવ્યા છે. ત્યારપછી સૌરસેની ભાષા પર ભાષાના ફેરફાર નોંધ્યા છે. શરસેની પ્રાકૃત ભાષાને એક પ્રકાર છે. પ્રાકૃતના માગધી વિભાગને ત્યાર પછી વિચાર્યું છે. ત્યારબાદ પૈશાચી નામની
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
