________________
શ્રી. હેમ સારસ્વત સત્રઃ નિબંધસંગ્રહ
૨૯૯
કે તેણે પ્રધાન પ્રાકૃતને માટે પણ જુદું નામ ઈષ્ટ માન્યું નથી. આમ હોય તે એક જ તડાકે નિર્ણય આપવાનું સરલ થઈ પડે કે “મહારાષ્ટ્રીય પ્રાકૃત”નું નામ આ. હેમચંદ્ર નહિ આપ્યું હોવાથી એ નામધારી કરી કઈ પ્રાકૃત હતું જ નહિ; તે જ રીતે “અપભ્રંશ”નું વિશિષ્ટ નામ આ. હેમચ કે નહિ આપ્યું હોવાથી “ગૌર” કે “નાગર” કે “ઉપનાગર” કે “ત્રાચડ” કે “ટાક્ક” એ વગેરે નામ ધરાવતા અપભ્રંશે કદી કાઈ હતા જ નહિ. પરંતુ એમ નથી જ, એ આજે તદન સર્વસ્વીકૃત વાત છે. તે જ રીતે “અપભ્રંશ”ના તેને દેશ પરત્વે સ્વીકારાયેલા “ભૂરિભેદ’ના અસ્તિત્વના વિષયમાં પણ કેઈથી કાંઈ શંકા ઉઠાવી શકાય તેમ નથી. અને ખુદ આ. હેમચંદ્રને પણ તેવો કોઈ વિશિષ્ટ અપભ્રંશ “ મહારાષ્ટ્રી પ્રાકૃત ”ની જેમ જ હૃદયમાં ઇષ્ટ હશે, તેમ સ્વીકારવામાં હૃદયને સકેચ નથી અનુભવો પતે. માત્ર એ અપભ્રંશ કયો હશે, એ જ નિર્ણત કરવાનું તેના સમર્થકોને શિર રહે છે.
આપણે ઉપર જોયું છે કે ભોજદેવે “ગૌર્જર અપભ્રંશ” જરૂર ઇચ્છો છે. બેશક જે પ્રસંગમાં આ વિધાન દેવે કર્યું છે, તે તેનાથી કાંઈક ટકોર પાતું થઈ ગયું છે, એ આ પ્રસંગ અહીં આપવાથી સમઝી શકાશે –
नात्यन्तं संस्कृतेनैव नात्यन्तं देशभाषया । कथागोष्ठीषु कथयलोके बहुमतो भवेत् ॥ शृण्वन्ति लटभं लाटाः प्राकृतं संस्कृतद्विषः ।
अपभ्रंशेन तुष्यन्ति स्वेन नान्येन गुर्जराः ।।
ભોજદેવ એમ કહેવા ચાહે છે કે પ્રસંગ પડતે બધી ભાષાને પ્રયોગ કરવો. છતાં લોટવાસીઓ એવા છે કે એઓને સંસ્કૃત દીઠું ગમતું નથી; તેઓને તે સુંદર પ્રાકૃત જ ગમે છે; જ્યારે ગુજરદેશવાસીઓ એવા છે કે પિતાને જ અપભ્રંશ પસંદ કરે છે; તેઓને સંસ્કૃત વગેરેનું તે ઠીક પણ બીજા અપભ્રંશનુંયે મેં ગમતું નથી.
આ ગુર્જરદેશવાસીઓ કોણ અને તેઓનો અપભ્રંશ કયો? એ “ગૌર્જર” ન હોય તે બીજે કે હઈ શકે?
ભાષા અને વિભાષા ગણાવતાં માર્કંડેયે એક “ટાક્કી” નામક
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
