________________
શ્રી હૈમ સારસ્વત સત્ર - નિબંધસ ગ્રહ
એ વ્યાકરણને રાજ્યસ ંમત કરવા એનું નામ સિદ્ધ-હૈમ વ્યાકરણ રાખ્યુ એટલે એને બનાવનાર હેમચદ્રાચાર્યે તેને સિદ્ધરાજ મહારાજને અણુ કર્યું છે, એમ નામ પરથી બતાવ્યુ. અને એના પર રાજ્યસંમતિને સિક્કો લગાવવા એના પ્રત્યેક પાદને છેડે મૂળરાજના સમયથી માંડીને સિદ્ધરાજ સુધીના રાજ્યવૈભવના ક્ષેાકા મૂકયા. એ પાંત્રીશ અતિહાસિક શ્લોકા પર હુવે પછી વિવેચન કરશું. પ્રથમ શબ્દશાસ્ત્રની વાત પૂરી કરી લઈએ.
"
૨૧૭
વ્યાકરણના વિષય તદ્દન શુષ્ક છે, એ તા સર્વને સમાય તેવી વાત છે. અને સંસ્કૃત વ્યાકરણના નિયમેા, એના અપવાદ્ય અને અપવાદના વળી અપવાદો ઘણા અટપટા છે એ જાણીતી વાત છે. એ સર્વને કેંદ્રિત કરવા, સ્પષ્ટ કરવા, સુગમ્ય કરવા અને નવીન પતિએ યેાજવા એ અતિ દુધટ કાર્યાં છે. ભાષા પરના અસાધારણુ પ્રભુત્વ વગર અશકય છે અને અસામાન્ય માનસિક વૈભવ વગર ગૂચવણમાં પાડી નાખે તેવું કાય છે.
Jain Education International
2
આ સદેશીય પોંચાંગી વ્યાકરણને અંગે ખીજી એ વાત છે કે વ્યાકરણના વિષયમાં એ છેલ્લા શબ્દ છે. શ્રી હેમચદ્રાચાય પછી કાઈ પણ પચાંગી સંપૂર્ણ સંસ્કૃત વ્યાકરણુ બન્યુ નથી. એ વ્યાકરણ આધારભૂત ગણાય છે. સૂત્રરૂપે લખાયેલ આ વ્યાકરણુ ન્યાસ અને બૃહન્યાસ ( અમુક લભ્ય વિભાગ) સાથે મુદ્રિત થયેલ છે. બારમી શતાબ્દીમાં મુદ્રણુાલયે નહેાતાં, પણ ત્રણસે લહિયાઆએ મેસી એની શુદ્ધ પ્રતે તૈયાર કરી એની વાત નોંધવામાં આવી છે. તે કેમ ખની હશે તેને માટે જૂના પાટણની આપ મુલાકાત લેશે ત્યારે ત્યાં શાહીને કુંડ બતાવવામાં આવશે. એ પરથી માલૂમ પડશે. એ કુંડ પર એસી લહિયાઓ લખતા હશે. એક સાથે કાપી કરતા હશે એમ અનુમાન થાય છે. પ્રસિદ્ધિની આ પદ્ધતિ વિચારણીય છે.
For Private & Personal Use Only
જૈનાની આ ભાષા પ્રાકૃત છે. બાળજીવ-સામાન્ય મુદ્ધિવાળા સહેલાઈથી સમજી શકે તેવી ભાષાને પ્રાકૃત ભાષા કહેવામાં આવે છે. સંસ્કૃત ભાષામાંથી પ્રાકૃત નીકળી કે પ્રાકૃતમાંથી સંસ્કાર પામી તૈયાર થઈ તે વિદ્ભાગ્ય સંસ્કૃત ભાષા-એટલે કે પ્રથમ સંસ્કૃત ભાષા અને તે પરથી થયેલી ભાષા તે પ્રાકૃત અથવા એથી ઊલટા ક્રમ એટલે કે પ્રાકૃત એ સર્વસામાન્ય ભાષા અને સંસ્કારી વિદ્રાનાની ભાષા તે
www.jainelibrary.org
