________________
શ્રી હેમ સારસ્વત સત્ર: નિબંધસંગ્રહ
ભણેલે વૈદિક “ધનપાઠી” વગેરે તરીકે વિદ્વાનોમાં ઉત્તમ સન્માન મેળવે છે. આ વિકૃતિઓમાં મંત્રોના પદોને સમ તથા વિષમ પદ્ધતિએ યોજી, તેના ઘન, ક્રમ, જટા, વગેરે પાઠ બનાવવામાં આવે છે. આ કાર્ય ઘણું જ કઠિન હેઈ લાંબા વખત સુધી અવિરત શ્રમ કરનારને સાધ્ય થાય છે. તે હકીક્તને નિર્દેશ કરતાં ઋતુવર્ણનના પ્રસંગે જણાવ્યું છે કે “સમ તથા વિષમ ઉભય પ્રકારના છંદ અથવા વેદને આખો દિવસ ભણવા છતાં પણ બ્રાહ્મણ બાળકને તે પાઠે થયા નહિ.”૧૫ આથી વેદ પઠન પાઠનની સારી પદ્ધતિ અને તેની વિકૃતિ (પદ, ક્રમ, ઘન, વ.)નું આચાર્યશ્રીને સંપૂર્ણ જ્ઞાન હતું તેમાં શંકા નહીં. તેને વધુ પુષ્ટિ આપતાં બીજાં અનેક પ્રમાણે છે. યુદ્ધવર્ણનના પ્રસંગે એક સ્થળે ઉપમામાં જણાવ્યું છે કે “વિરોધોને લીધે નેળિયા અને સર્પની પેઠે બાઝેલા, તથા દેવતાઓ અને દાનવોથી તવાયેલા, એ ઉભયે યુદ્ધરૂપી સંહિતાના પદક્રમ કરવા માંડ્યા”૧૬ આથી પણ વેદ અને તેની વિકૃતિ વૈદિક સ્વાધ્યાયપદ્ધતિ, અને તેના સાહિત્યના વાશ્રયકાર મહર્ષિ સારા જાણકાર હતા એમ ચેસ લાગે છે.
તેમણે વૈદિક સાહિત્યના વિવિધ પ્રથાને સ્વાધ્યાય કર્યો હતો કે કેમ? તે માટે આપણી પાસે પૂરતા પુરાવો નથી, પણ તે ગ્રંથમાં ક્યા વિષયનું, અને કેવા પ્રકારનું સાહિત્ય સંગ્રહાયું છે, તેની તેમને સંપૂર્ણ પિછાન હતી, એમ કહ્યા વગર ચાલતું નથી. કારણ તેમણે કેટલેક ઠેકાણે ઉપમાઓ રજૂ કરતાં તેવા કેટલાક ગ્રંથનાં સૂચનો કર્યા છે, તેટલું જ નહીં પણ તેમાં સમાયેલા સાહિત્યને અત્રતત્ર નિર્દેશ કરેલો જોવામાં આવે છે. કુમારપાળના રાજ્યાભિષેકનું વર્ણન કરતાં તેમાં કેવા વિધાનને થોજવામાં આવ્યાં હતાં, તેનો ચિતાર રજૂ કરી નોંધવામાં આવ્યું છે કે “વિનયાદિવૃત્તિનિપુણ, સર્વતંત્રના જાણ ગતમશાસ્ત્રના જાણનારા, કઠત જાણનારા, તાંય બ્રાહ્મણ જાણનારા એવા બ્રાહ્મણોએ આવીને અભિષેક કરેલા કુમારપાળે પિતામહના રાજ્યને શોભાવ્યું.”૧૭ આ બધા વૈદિક અને આમિક
૧૫ એજન, સ. ૩ . ૭.
૬ એજન સ. ૫. . ર૦. ૧૭ એજન સ. ૧૬, બ્લેક ૨.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
