________________
શ્રી. હૈમ સારસ્વત સત્ર : નિબંધસંગ્રહ
૨૮૯
અને અલંકાર, છંદ અને કાશ, કાવ્ય અને ચરિત, ન્યાય અને યોગ આદિ વિવિધ વિષયોમાં સફળતાથી ફરી વળી છે. “સિદ્ધહેમ” જેવું સગ સંપૂર્ણ વ્યાકરણ અને એનાં ઉદાહરણે સાથે સોલંકી વંશને ઇતિહાસ આલેખતું પ્રતિભાશાળી મહાકાવ્ય “ડયાશ્રય,” કાવ્યશાસ્ત્રનું સુરેખ નિરૂપણ કરતું “કાવ્યાનુશાસન’ અને છંદેની સમગ્ર આલેચના કરતું “છનુશાસન, એક અર્થના અનેક શબ્દ આપતા વિપુલ કેશ “અભિધાનચિંતામણિ” અને એક શબ્દના અનેક અર્થ આપતો વિસ્તૃત કોશ “હેમઅનેકાર્થસંગ્રહ, દેશી ભાષાઓના અભ્યાસમાં અત્યંત આવશ્યક એવી “રયાવલિ' કિવા “દશીનામમાલા” અને વૈદકના શબ્દોને વિશિષ્ટ કેશ “નિટુશેષ, ઉન્નત કવિત્વથી અંકિત ત્રેિસઠ ચરિત્રોને કાવ્યગ્રંથ “ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત' અને સર્વધર્મસમભાવની ઉદાત્ત ભાવના ભર્યું “વિતરાગસ્તોત્ર' કિવા “મહાદેવસ્તોત્ર' ન્યાયશાસ્ત્રના ગહન સિદ્ધાંત કુટ કરતી પ્રમાણુમીમાંસા” અને રાજનીતિ તથા ધર્મનીતિની સૂક્ષ્મ સમીક્ષા કરતું અપૂર્વ “ગશાસ્ત્ર એમની અખંડ સાહિત્ય તપશ્ચર્યાની પ્રતીતિ કરાવે છે.
આજે આપણે એમનાં કવિ કે આલંકારિક, રાજશાસ્ત્રી કે ભાષાશાસ્ત્રી, સમાજશાસ્ત્રી કે ધર્મશાસ્ત્રી ઈત્યાદિ વિવિધ સ્વરૂપોમાંથી માત્ર ભાષાશાસ્ત્રી તરીકેનું કંઈક દર્શન કરીશું. મહામૂલા તેજસ્વી હીરાના અનેક પહેલ જેવા એમના અનેકવિધ અક્ષરજીવનમાંથી માત્ર એક જ પાસું અવલોકીશું. ગુજરાતના એ પ્રખર વિદ્વાનમાં અનેક મહાપંડિતોની મેધા એકઠી મળી હતી. વ્યાકરણના વિષયમાં એઓ ગુજરાતના પાણિનિ હતા. કેશની બાબતમાં તેઓ ગુજરાતના અમરસિંહ હતા. કાવ્યશાસ્ત્ર સંબંધમાં એઓ ગુજરાતના મમ્મટ હતા. છન્દઃશાસ્ત્રમાં એઓ ગુજરાતના પિંગલાચાર્ય હતા. આવા અનેક વિદ્વાનોના સંગમરૂપ આચાર્યશ્રી હેમચંદ્રને એક મહાન ભાષાશાસ્ત્રી તરીકે એક વિશિષ્ટ વૈયાકરણ તરીકે આપણે કંઈક જોઈશું. અને તેમાંય સંસ્કૃતની એમની સેવાને બદલે આપણી ભાષાની જનની અપભ્રંશની એમણે કરેલી અને ખી સેવા ખાસ વિચારીશું.
મહારાજા સિદ્ધરાજ જયસિંહના માલવમંડલવિજયથી ધારાની સમગ્ર સમૃદ્ધિ પાટણમાં આવી. સાથે ભોજરાજાને પુસ્તક ભંડાર પણ આવ્યું. એક દિવસ પુસ્તક ભંડારના રક્ષક ભંડારનું નિરીક્ષણ કરતા
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
