________________
શ્રી. હેમ સારસ્વત સત્ર ૩ નિબંધસંગ્રહ
સંશોધન પાછળ આટલે બધે રસ હોવા છતાં તેમના જીવનને ઘણે મેટો ભાગ રાજકારણ પાછળ જ તેમણે ખરો છે એ ૫ણું સર્વત્ર સુવિદિત છે. હેમચંદ્રાચાર્યનું લોકમાન્ય તિલક સાથેનું આ પ્રકારનું સાદમ્ય આકર્ષક અને આનંદજનક લાગે છે.
હેમચંદ્રાચાર્યની ગાંધીજી સાથેની સરખામણીની દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં એક તે તેઓ બને મોઢ વણિક જ્ઞાતિના છે એ બાહ્ય સાદસ્થ વિસ્મયજનક લાગે છે. બીજું મોટું સાદસ્ય તે એ છે કે જે અહિંસાને રાજકારણમાં ઘટાવવાને ભગીરથ પ્રયત્ન આજે ગાંધીજી કરી રહ્યા છે તે જ અહિંસાને રાજકારણ સાથે જોડવાનો પ્રયત્ન મધ્યકાલીન યુગમાં માત્ર હેમચંદ્રાચાર્યું જ કર્યું હતું એમ ઇતિહાસ જોતાં માલુમ પડે છે. વ્રત અને મધનો નિષેધ પણ હેમચંદ્રાચાર્યના નામ સાથે જોડાયેલું છે. આજે જે વ્યાપક અર્થમાં અને જે દૃષ્ટિએ અહિંસાને રાજકારણમાં ઘટાવવામાં આવે છે તે વ્યાપક અર્થ અને દૃષ્ટિ હેમચંદ્રાચાર્યનો નહોતી. હેમચંદ્રાચાર્યની અહિંસા પાછળ મોટે ભાગે પશુ જ પ્રેરક વૃત્તિ હતી. પણ આમ કહેવાનો આશય એકની વિશેષતા કે અન્યની ઊણપ રજૂ કરવાનું નથી. જે ભેદ બન્ને વચ્ચે છે તે આજના અને ત્યારના સમયભેદને આભારી છે. અહિંસાનું શાસ્ત્ર સદા વિકસતું છે. જે અહિંસાની સમજણુ ભગવાન મહાવીરના વખતમાં હતી તે સમજણમાં હેમચંદ્રાચાર્ય સુધીમાં ઘણો વિકાસ થયો હતો અને હેમચંદ્રાચાર્યથી આજ સુધીમાં પણ અહિંસાવિજ્ઞાનમાં અનેક દેશીય પૂરવણીઓ થતી જ રહી છે. આજના ગાંધી કરતાં ભવિષ્યને ગાંધી કોને ખબર છે કે અહિંસાધર્મના જગતને કઈ જુદા જ પાઠ શિખવશે!
હેમચંદ્રાચાર્યના જીવનની જે બે મોટી વિશેષતા છે તે જ આજના જૈન સમાજના જીવનમાંથી તદ્દન લુપ્ત થયેલ દેખાય છે. પ્રથમ તે હેમચંદ્રાચાર્યની અગાધ વિદ્વત્તાને વિચાર કરો ! તે વખતે અતિ મર્યાદિત સાધન હોવા છતાં એ એક પણ સાહિત્ય વિષય નથી કે જેમાં હેમચંદ્રાચાર્યે ખેડાણ કર્યું નથી. તે તેમના સમયના “એરિસ્ટોટલ' હતા. એરિસ્ટોટલ વિજ્ઞાનની સર્વ શાળાઓમાં
સર્વજ્ઞ” મનાત. હેમચંદ્રાચાર્ય આજે પણ “કલિકાલસર્વજ્ઞ” તરીકે ઓળખાય છે. આજે જ્ઞાનપ્રાપ્તિનાં સાધને ખૂબ વિપુલ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
