________________
શ્રી. હૈમ સારસ્વત સત્ર નિબંધસંગ્રહ
૧૦૩
(૬) “નિઘંટુકેશ શબ્દશાસ્ત્રનું આ છેલ્લે ગ્રંથ છે. એમાં વનસ્પતિનાં નામોને સંગ્રહ કરવામાં આવ્યો છે. વૈદક દષ્ટિએ આ ગ્રંથ ઘણો મહત્ત્વને છે, પરિપૂર્ણ છે, પણ એના ઉપર કોઈ ટીકા લખાયેલી લભ્ય નથી. બનવાજોગ છે કે હેમચંદ્રાચાર્યો અથવા એના કોઈ શિષ્ય આ ગ્રંથ પર કદાચ ટીકા ન પણ લખી હેય.
આ રીતે સિદ્ધરાજના અવસાન સમય સુધીમાં અને ત્યારપછીના ઘોડા સમયમાં હેમચંદ્રાચાર્યે પિતાની અસાધારણ વૈગિક શક્તિથી શબ્દશાસ્ત્રના વિજ્ઞાનને એની સર્વ દિશામાં પૂરું કર્યું. આ કાર્ય માં એમના શિએ મદદ કરી હશે એમ જણાય છે, જેમ કે “અનેકાર્થ સંગ્રહ 'ની ટીકા મહેકે કરી છે, પણ સર્વ ગ્રંથરત્નોના રચનાકાર્યનું મોટું માન તો હેમચંદ્રાચાર્યની અસાધારણ ગ્રહણશક્તિ અને વ્યવસ્થાશક્તિને જ અવલંબે છે. આ ગ્રંથમાં મિલિત કરતાં ગોઠવણ-વ્યવસ્થાને પ્રશ્ન વધારે અગત્યને છે અને વ્યવસ્થા એ જ મૈલિકતા કહી શકાય એવા આ વિષય છે. એ દષ્ટિએ હેમચંદ્રાચાર્યની મૈલિકતા જરૂર આકર્ષક છે. સર્વ ગ્રંથની વચ્ચે એકવાકષતા રહી શકી છે, એ ગ્રંથરચનામાં સ્વાધીન આધિપત્ય એક ગ્રંથકારને જ સૂચવે છે.
( ૭) “યાશ્રયકાવ્ય શબ્દાનુશાસન'ના સૂત્રનાં અનુક્રમે દઈ આપવા માટે અને સાથે મૂળરાજથી માંડીને સેલંકીને ઈતિહાસ રચવા માટે આ કાવ્ય લખ્યું. તેમાં વીશ સર્ગ છે. એમાં મૂળરાજ, ચામુંડરાજ, વલ્લભરાજ, દુર્લભરાજ, ભીમદેવ અને કર્ણદેવના રાજ્યનું વર્ણન કરી છેવટે સિદ્ધરાજ અને કુમારપાળનાં વર્ણન કર્યા છે. સાથે સાથે વ્યાકરણનાં દષ્ટાંતે ચાલે છે. એટલે એનું નામ “કંથાશ્રય” કહેવાય છે, એ ગ્રંથનું ઐતિહાસિક નજરે ઘણું મોટું મૂલ્ય છે. એનું ગુજરાતી ભાષાંતર સ્વર્ગસ્થ સાક્ષર મણિભાઈ નભુભાઈએ વડોદરા કેળવણી ખાતાના આશ્રય નીચે કરી એ ગ્રંથની ઉપયોગિતા બતાવનાર વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના લખી છે એમાં ગુજરાતના ઇતિહાસના અલ્પભાવ પર વિચાર કરી આ ગ્રંથને ખૂબ અપનાવ્યો છે. એ ગ્રંથનું બીજું નામ “ચાલુક્યવંશત્કીર્તન” આપવામાં આવ્યું
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
