________________
'इतरथा (च) दृष्टफलव्यतिरेकेणादृष्टफलेन दानादिक्रियायाः फलवत्त्वसाधने'कृषेरपि कृषिक्रियाया अपि, हुशब्दोऽपिशब्दार्थे, उक्तं च-"हु अविसहत्थम्मि वत्ति स च भिन्नक्रमोऽदृष्टशब्दानन्तरं द्रष्टव्यः, एवकारस्तु प्राप्नोतिक्रियया अभिसंबध्यते, ततश्च कृषेरपि क्रियाया अदृष्टमपि फलं प्राप्नोत्येव, विशेषाभावात्, तथाच सति लोकबाधा, न हदृष्टफलार्था लोके कृषिः प्रसिद्धा, किन्तु दृष्टफलाथैवेति । अत्र प्रतिविधानमाह--'तंपीत्यादि' तदपिअदृष्टमपि कृषिक्रियायाः फलमस्ति, न केवलं दृष्टमित्यपिशब्दार्थः। तस्य' कृषिक्रियाकर्तुः, 'परिणामरूपम्', अध्यवसायानुरूपं,'यतो' यस्माद् दृष्टात् 'भूयः पुनरपि भवान्तरे सुखदुःखलक्षणं फलं 'तस्य कृषिक्रियाकर्तुर्भवति ॥१४०॥
तदभावम्मि य मुत्ती पावइ णियमेण सव्वससाणं ।। ___एवं च भवसमुद्दो ण घडइ पच्चक्खदिट्ठोवि ॥ १४१ ॥
(तदभावे च मुक्तिः प्राप्नोति नियमेन सर्वसत्त्वानाम् । एवं च भवसमुद्रो न घटते प्रत्यक्षदृष्टोपि) यदि पुनः कृष्यादिक्रिया अदृष्टसंज्ञकपुण्यापुण्यलक्षणफलनिबन्धनं नेष्यते तर्हि तस्य अदृष्टस्याभाव एव स्यात्, कारणान्तराभावात्, तदभावे च सति सर्वेषामपि सत्त्वानां नियमेन मुक्तिः प्राप्नोति, मुक्तिविबन्धकपुण्यपापविनिर्मुक्तत्वात्। 'एवं च भवसमुद्दो त्ति' भवन्ति कर्मवशवर्तिनः प्राणिनोऽस्मिन्निति भवस्तिर्यग्मनुष्यादिपर्यायसंततिः स एवातिविस्तीर्णतया समुद्र इव (भवोसमुद्रः। स 'प्रत्यक्षदृष्टोऽपि' प्रत्यक्षत उपलभ्यमानोऽपि 'न घटेत' न युज्येत, मुक्तात्मनामिव पुण्यपापाभावात्। तस्मात्प्रत्यक्षसिद्धभवसमुद्रान्यथानुपपत्त्या अवश्यमदृष्टमभ्युपगन्तव्यम् ॥१४१॥ इतश्चाभ्युपगन्तव्यं यस्मात्--
तुल्लफलसाधगाणं तुल्लारंभाण इट्ठविसयम्मि । दीसइ य फलविसेसो स कहं अद्दिट्ठऽभावम्मि? ॥ १४२ ॥
(तुल्यफलसाधकानां तुल्यारंभाणामिष्टविषये । दृश्यते च फलविशेषः स कथं अदृष्टाभावे) — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — — —પ્રાંસાવાદ કીર્તિ છે. ક્યાં છે કે “દાનપુણ્યથી કીર્તિ થાય, પરાક્રમથી યશ લાભ=ધનવગેરેની પ્રાપ્તિ. અવસરે પુરષવિશેષને આપેલું અલ્પ પણ દાન ધનઆદિના મોટાલાભનું કારણ બને છે. દાનઆદિમાં આદિપદથી નુકશાનીમાંથી રક્ષણ વગેરે સમજવું. તેથી ઉપરોક્ત અનુમાનના હેતુમાં સિદ્ધસાધન (સિદ્ધ થયેલા સાધ્યની ફરીથી સિદ્ધિની પ્રવૃત્તિરૂપ) ઘેષ છે. લાલા
શંકા :- યશકીર્તિ-લાભવગેરે દષ્ટફળમાં વિવાદ નથી. વિવાદવિભિન્નમાન્યતા, ક્યિાના જે ફળઅંગે છે, તે જ સાધ્ય છે. અન્ય(દષ્ટફળ નહિ. જેમકે “ચક્ષુવગે. પરાર્થ છે.' અહીં પર આત્મા જ સાધ્ય છે. કેમકે તે અંરો જ વિપ્રતિપત્તિ છે) એ જ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં ડ્યિાના અદષ્ટફળઅંગે આપણો મતભેદ છે. તેથી અષ્ટફળ જ સાધ્ય છે. તેથી સિદ્ધસાધનદોષ શી રીતે સંભવે ? અન્યવતી આવી આશંકા ઉઠાવી નાસ્તિક જવાબ આપે છે. -
ગાથાર્થ :- અન્યથા ખેતીનું પણ અષ્ટફળ પ્રાપ્ત થશે. (આચાર્યનો ઉત્તર) ખેતીનું પણ અષ્ટફળ છે. કેમકે તેના (ખેતના) અધ્યવસાયને અનુરૂપ ભવાંતરમાં સુખદુ:ખ ફળ તેને (ખેડૂતને) મળે જ છે.
નાસ્તિક :- જો દાનઆર્થિયાના દષ્ટફળને છોડી અષ્ટફળ જ સાધ્યતરીક ઇષ્ટ હોય, તો ખેતીયિાનું પણ અષ્ટફળ જ પ્રાપ્ત થાય છે. (મૂળમાં “હુપદ અપિ પણ અર્થમાં છે. હ્યું છે કે હુ પદ અપિશબ્દના અર્થમાં છે. આ પદનો અન્વય અષ્ટપદ પછી છે. અને “એવકારનો અન્વય “પાવેઇ પદ પછી છે. તેથી ખેતીની. પણ ડ્યિાનું અદષ્ટ પણ ફળ પ્રાપ્ત થાય જ છે. એવો અર્થ થશે.) કેમકે વિશેષનો અભાવ છે. (૩ખેતીવગેરે પણ ક્રિયારૂપે દાનાદિને સમાન છે.) અને ખેતીવગેરેનું અષ્ટફળ માનવામાં “લોમ્બાધ ઘોષ છે. કેમકે લોકેમાં કંઈ અષ્ટફળના પ્રયોજનથી ખેતી થતી પ્રસિદ્ધ નથી. પરંતુ ધાન્યઆદિ દ્રષ્ટકૂળના પ્રયોજનથી જ ખેતીક્યિા થાય છે.
ઉત્તરપક્ષ :- ખેતીષિાનું અદષ્ટ ફળ પણ છે. નહિ કે માત્ર દૃષ્ટફળ. (મૂળમાં હેલા “અપિ” પદનો આ અર્થ છે.) કેમકે પોતાના અધ્યવસાયને અનુરૂપ દેષ્ટફળ સિવાય સુખ-દુઃખરૂપ અદફળ પણ ભવાન્તરમાં ખેડૂતને પ્રાપ્ત થાય છે.૧૪ના
ગાથાર્થ :- (જો, ખેતીવગેષિાનું પુણ્યપાપરૂપ અદષ્ટ ફળ ન હોય, તો અદષ્ટનો અભાવ આવશે. અને) અદષ્ટના અભાવમાં બધાજ જીવોની મુક્તિ થવાનો પ્રસંગ છે. અને તેમ થાય તો પ્રત્યક્ષ દેખાતો પણ સંસારસાગર યુક્તિસંગત ન રે.
(ષિામાત્રનું અષ્ટફળ), પુણ્યપાપાત્મક અષ્ટિના કારણતરીક ક્યિા ઈષ્ટ છે. કારણકે પુણ્યપાપરૂપ અદષ્ટની ઉત્પત્તિ અંગે ડ્યિાને છોડી અન્ય ઈ કારણ નથી. જ્યારે પણ તે અષ્ટના કારણ તરીકે ન સ્વીકારવામાં અષ્ટનો અભાવ જ સ્વીકારવો પડે. અને અષ્ટના અભાવમાં તો બધાની મુક્તિ માનવી પડે કેમકે પુણ્યપાપરૂપ અદષ્ટ જ મુક્તિના પ્રતિરોધક છે જેમાં કર્મપરાધીન જીવો ઉત્પન્ન થાય (જો તે ગત્યાડ્રિપ પર્યાય પામે) તે ભવ-સંસારતિયચ. મનુષ્યવગેરે પર્યાયોનો પ્રવાહ. આ ભવ અતિવિશાળ હોવાથી સમુદ્રરૂપ છે. બધા જીવો જો મુક્ત થાય, તો પ્રત્યક્ષ દેખાતો આ ભવસાગર અસંગત બને, કેમકે મુક્તજીવોની જેમ પાયે પાપનો અભાવ છે. અર્થાત્ જેમ પુણ્યપાપના લેપ વિનાના હોવાથી મુક્તજીવોનો ભવસાગર નથી, તેમ અન્ય સંસારી, જીવો પણ પયપાપ વિનાના થવાથી તેઓનો પણ ભવસાગરસંસાર અસંગત કરે. તેથી પ્રત્યક્ષ દેખાતો ભવસાગર અન્યથા અનુપપત્તિરૂપ હેતુથી “અદષ્ટ અવશ્ય છે એવું સિદ્ધ કરી આપે છે. ૧૪૧
અદષ્ટને આવકારવામાં આવો આશય પણ છે કે ગાથાર્થ– તલ્યફળ સાધકોનો ખેતીવર્ગેરરૂપે તત્યારંભ દેખાતો હોવા માં ગ્નવિષયમાં ઈષ્ટની પ્રાપ્તિઅંગે ફળવિશેષ
થર્મસંસાહણિ ભાગ-૧ - 20
