________________
निजदेशे-स्वनभोभागम्पे संस्थितस्यापि सतो रवेः-आदित्यस्य किरणा यथैवान्य-पृथिव्यादिरूपं देशमुद्द्योतयन्ति, तथैव-रवेः किरणा इव, एतदपि ज्ञानमात्मनः स्वदेशावस्थितस्यापि सतो भिन्नदेशान्तरस्थितवस्तुतत्त्वप्रकाशकं ज्ञातव्यमिति ॥३६८॥ अत्र परो दृष्टान्तदान्तिकयोर्वेषम्यमुद्भावयन्नाह--
ते तुल्लं सव्वदिसं नाणं पुण होति एगदेसम्मि ।
कम्मघणपडलाच्छादियरूवस्सेवं न सुद्धस्स ॥ ३६९ ॥
(ते तुल्यं सर्वदिशं ज्ञानं पुनर्भवति एकदेशे । कर्मघनपटलाच्छादितरूपस्यैवं न शुद्धस्य) ते-रविकिरणाः, तुल्यं समकालं सर्वदिश-सर्वासु दिक्षु ज्ञेयमुद्द्योतयन्ति, ज्ञानं पुनर्भवति एकस्मिन् देशे वस्तुनां प्रकाशक, ततो नेह रविकिरणा दृष्टान्तत्वेनोपयुज्यन्ते, ज्ञानस्य तैः सह साधाभावात्। अत्राह-'कम्मघणेत्यादि एवंएकदेशस्थितवस्तुप्रकाशकत्वलक्षणेन प्रकारण ज्ञानमात्मनो भवति कर्मघनपटलाच्छादितरूपस्य सतो, न तु विशुद्धस्यसकलकर्मकलङ्कविप्रमुक्तस्य, तथाभूतस्य संबन्धिनो ज्ञानस्य समकालं सर्वासु दिक्षु सकलज्ञेयविषयतया प्रवर्त्तमानत्वात् । ततो न दृष्टान्तदाष्टान्तिकवैषम्य, रवेरपि घनपटलाच्छादितस्य किरणानामेकदेशविषयत्वात् ॥३६९॥ अधुना प्रकारान्तरेण परो दृष्टान्तदाष्टान्तिकयोर्वेषम्यमाह--
किरणा गुणा ण दव्वं तेसि पगासो गुणो ण यादव्वो ।
जं नाणं आयगुणो कहमद्दव्वो स अन्नत्थ? ॥ ३७० ॥ (किरणा गुणा न द्रव्य तेषां प्रकाशो गुणो न चाद्रव्यः । यज्ज्ञानमात्मगुणः कथमद्रव्यः सोऽन्यत्र) ननु किरणा गुणा न भवन्ति किंतु द्रव्यं, यस्तु तेषां किरणानां प्रकाशः स गुणो, न चासौ प्रकाशरूपो गुणोऽद्रव्यो-द्रव्यदेशादन्यत्र वर्त्तते, ज्ञानं पुनरिदं यत्-यस्मादात्मगुणस्ततः स कथमद्रव्यो-द्रव्यरहितः सन् अन्यत्र आत्मदेशपरित्यागेन भवेत्?, नैव भवेदितिभावः । तस्माल्लोकान्ते ज्ञानदर्शनादयमात्मा सर्वव्यापी प्रतीयते एव ॥३७०॥ तदेवं चिराद(वोबुध्यमानेन परेणाभिहिते सत्याचार्यः सम्यगुत्तरमाह--
'गंतं ण परिच्छिंदइ नाणं णेयं तयम्मि देसम्मि ।
आयत्थं चिय नवरं अचिंतसत्तीउ विन्नेयं ॥ ३७१ ॥
(गत्वा न परिच्छिनत्ति ज्ञान ज्ञेयं तस्मिन् देशे । आत्मस्थमेव नवरमचिन्त्यशक्तेर्विज्ञेयम्) न ज्ञानं यस्मिन् देशे ज्ञेयमस्ति तस्मिन् देशे गत्वा ज्ञेयं परिच्छिनत्ति, नवरं किंतु आत्मस्थमेव सत् तत् दूरदेशस्थस्यापि ज्ञेयस्य परिच्छेदकमचिन्त्यशक्तेर्विज्ञेयम् ॥३७१ ॥ अमुवेमार्थ दृष्टान्तेन भावयति--
- लोहोवलस्स सत्ती आयत्था चेव भिन्नदेसपि । · लोहं आगरिसंती दीसइ इह कज्जपच्चक्खा ॥ ३७२ ॥
(लोहोपलस्य शक्तिरात्मस्थैव भिन्नदेशमपि । लोहमाकर्षन्ती दृश्यते इह कार्यप्रत्यक्षत्वात्) लोहस्याकर्षक उपलः लोहोपलः, अत्राकृष्याकर्षकभावलक्षणसंबन्धे षष्ठी, यथा राज्ञः पुरुष इत्यत्र पोष्यपोषकभावे, तस्य शक्तिरात्मस्थैव सती भिन्न देशमपि-भिन्नस्थालस्थोमपि लोहमाकर्षन्ती दृश्यते, न च दृष्टे अनुपपन्नं नाम । अतीन्द्रित्वाच्छक्तीनां कथं तस्या दर्शनमिति चेत्? अत आह-'कार्यप्रत्यक्षा' कार्य-लोहाकर्षणलक्षणं प्रत्यक्षं यस्याः सा
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - અહીં આચાર્ય પૂર્વપક્ષકારની અત્યંત જાડી બુદ્ધિ અને શુદ્ધતા જોઈ રમકડાતુલ્ય સમજી તેની સાથે ક્રીડા કરે છે.
ગાથાર્થ :- આકાશમાં સ્વસ્થળે રહેલા પણ સૂર્યના કિરણો જેમ પૃથ્વીવગેરે અન્ય સ્થળને પ્રકાશે છે. સૂર્યના આ કિરણોની જેમ આ જ્ઞાન પણ આત્માના અસ્થાનમાં જ રહીને ભિન્ન દેશમાં રહેલા વસ્તુતત્વને પ્રકારો છે તેમ સમજવું. - અહીં પૂર્વપક્ષકાર દષ્ટાન્ન અને દાર્જેન્તિક વચ્ચે વિષમતાનું ઉભાવન કરતા કહે છે.
ગાથાર્થ :- પૂર્વપક્ષ :- સૂર્યના તે કિરણો એક સમયે બધી જ દિશામાં શેયઅર્થને પ્રકાશે છે. જ્યારે જ્ઞાન એક જ દેશમાં રહેલી વસ્તુને પ્રકારો છે. તેથી અહીં સૂર્યકિરણો દષ્ટાન્નતરીકે ઉપયોગી નથી. કારણકે જ્ઞાનનું તેઓ સાથે સાધણ્યું નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- કર્મરૂપ વાદળોના પરદા પાછળ છૂપાયેલા આત્માનું જ્ઞાન એધેશમાં રહેલી વસ્તુને પ્રકાશે છે. પરંતુ સઘળાય કર્મíથી મુક્ત વિશુદ્ધ આત્માનું જ્ઞાન તો એકીકાળે સઘળીય દિશામાં રહેલા સઘળાય શેયપદાર્થોને વિષય બનાવી પ્રવૃત્ત થાય છે. તેથી દૃષ્ટાન્ન અને દાર્જીન્તિક્વએ વિષમતા નથી. બલ્ક, વાદળાઓથી ઢંકાયેલા સૂર્યના કિરણો પણ એક્ટશના રોયને જ વિષય બનાવતા હોવાથી જ્ઞાન સાથે સુયોગ્ય સાધર્મ ધરાવે જ છે. છેલ્લા
હવે પૂર્વપક્ષકાર અન્ય પ્રકારે દૃષ્ટાન્ન અને દાર્જીન્તિક્વએ વિષમતા દેખાડે છે.
गाथार्थ:- पूर्वपक्ष :- सूर्य र शु३५ नथी, ५॥ द्रव्य३५ छ. तभना(-शोनो) 51 °४ गु३५ . भने આ પ્રકારાગુણ કિરણદ્રવ્યના સ્થાનથી અન્યત્ર ઉપલબ્ધ થતો નથી. આજ પ્રમાણે જ્ઞાન આત્માનો ગુણ છે. તેથી તે આત્મદ્રવ્યને છોડી અન્યત્ર(આત્માના સ્થાનથી બીજે) શી રીતે ઉપલબ્ધ થાય ? અર્થાત્ ન જ થાય. તેથી લોકાન્તમાં જ્ઞાન દેખાય છે, તેનાથી આત્મા સર્વવ્યાપીરૂપે જ સિદ્ધ થાય છે. ૩૭ળા
લાંબાકાળે સમજેલા(અથવા લાંબાકાળથી નહિ સમજતા) પૂર્વપક્ષે આમ ધો. તેથી આચાર્ય યોગ્ય ઉત્તર આપતા કહે છે.
गाथार्थ :- GHR :- शेय या डोय, त्यां ने ज्ञान ना(=शेयनो) परि(लो५) तुं नथी. परंतु આત્મામાં રહીને જ તે દૂર દેશમાં રહેલા શેયનો પરિચ્છેદ કરે છે. કેમકે તેની શક્તિ અચિન્ય છે. ૩૭ના
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ % રરર
