________________
तस्मात्तदात्मकपरिणामरूपं वस्तु प्रत्यक्षत एव सिद्धम् ॥४२१॥ अत्र पराभिप्राय दूषयितुमारेकते--
सिय णेदं पच्चक्खं वियप्पतो तमविगप्पगं होउ ।
तेणवि तहेव सो णणु घेप्पड़ जम्हा सरूवेण ॥ ४२२ ॥ (स्यात, नेदं प्रत्यक्ष विकल्पतस्तदविकल्पकं भवतु । तेनापि तथैव स ननु गृह्यते यस्मात्स्वरूपेण) स्यादेतत्-नेदमनुगमव्यतिरेकग्रहणात्मकं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । कुत इत्याह-विकल्पाद्-विकल्परूपत्वात्, प्रत्यक्षं हि कल्पनापोढम् । तदुक्तम्-"प्रत्यक्ष कल्पनापोढमभ्रान्तमभिलापिनी । प्रतीतिः कल्पनेत्यादि इदं तु अनुगमव्यतिरेकग्रहणात्मकं ज्ञानं कल्पनात्मकमतो न प्रत्यक्षम्, तत्कथमुक्तं परिणामरूपं वस्तु प्रत्यक्षतः सिद्धमिति । आचार्य आह'तमविकप्पगं होउ' तत्प्रत्यक्षमविकल्पकं भवतु, नात्र कश्चिद्दोषः, यस्मात्तेनाप्यविकल्पकप्रत्यक्षेण स भावः स्वरूपेण तथैव-परिणामिरूपतया गृह्यते, नान्यथा, तस्य यथावस्थितार्थग्रहणस्वभावत्वात्, अर्थस्य च परिणामरूपतयैव स्थितत्वादिति
नात्र कश्चिद्दोषः, यस्माता प्रत्यक्षतः सिद्धमिति । आगम
॥४२२॥ अवापतया गृह्यते, नान्यथा, तस्य
नय तस्स तं ण रूवं कारणनियमादिभावतो णेयं ।
पच्चक्खपिट्ठभावी हंत विह(योप्पो विणा हेऊ ॥ ४२३ ॥ (न च तस्य तन्न रूपं कारणनियमादिभावतो ज्ञेयम् । प्रत्यक्षपृष्ठभावी हन्त विकल्पो विना हेतुः) न च तस्य-भावस्य तत्-अनुगमव्यतिरेकात्मकत्वं रूपं न ज्ञेयं, किंतु तदेव ज्ञेयम् । कुत इत्याह-कारणनियमादिभावतः, आदिशब्दात्कार्यनियमभावपरिग्रहः, कार्यकारणभावनियमादित्यर्थः । अन्यथा स एव नोपपद्येत, यथा च नोपपद्यते तथा प्रागेव सप्रपञ्चमभिहितमिति न पुनरिहोच्यते । अपि चायं विकल्पः प्रत्यक्षपृष्ठभावी सन् नाहेतुको युक्तः, सदाभावादिप्रसङ्गात् ॥४२३॥ किंतु--
. तस्सामत्थप्पभवो न य स सजातीयभेदगहरूवो ।
ता तंपि तहारूवं गेण्हइ किंवा तमन्नंति? ॥ ४२४ ॥ .(तत्सामर्थ्यप्रभवो न च स सजातीयभेदग्रहरूपः तस्मात्तदपि तथारूपं गृहणाति किंवा तदन्यमिति) तत्सामर्थ्यप्रभवो-निर्विकल्पकसामर्थ्यप्रभवो न च स-विकल्पस्तत्सामर्थ्यादुद्भूतोऽपि सजातीयभेदग्रहरूपः-सजातीयादपि व्यक्तयन्तरात् मृत्पिण्डादिघटान्तरादेः भेदस्य ग्राहकः सकलसजातीयव्यावृत्तवस्तुग्रहणरूप इतियावत्, किंतु सजातीयेन सहाभेदस्य ग्राहकः, तथानुभवात्। 'ता' तस्मात्तदपि-अविकल्पकं प्रत्यक्षं भावं तथारूप-सजातीयाव्यावृत्तस्वरूपं गृहणाति अन्यथा तस्य विकल्पस्य तद्रूपानुकाराभावेन तत्सामर्थ्यप्रभवत्वानुपपत्तेः। परमेव दूषयितुं पृच्छति-'किं वा तमन्नति' किंवा तत्--अविकल्पक तथारूपाद्भावात् अन्यं भावं गृह्णाति? ॥४२४॥ पर आह-- -- - - - --- - - - - - - - - -- - - - - -- - - - - - - - - - - - - - - -
' (अन्वय-व्यतिरनुं ज्ञान प्रत्यक्ष) આ જગતમાં પરિણામવાદની સિદ્ધિ પર જ વસ્તુના કથંચિત્ પૂર્વરૂપનો ત્યાગ સિદ્ધ છે, અન્યથા નહિ. તેથી પૂર્વ સુખાદિ , યોગની અન્યથાઅનુપપત્તિના બળપર પરિણામવાદની સિદ્ધિ કરી હતી. હવે પ્રત્યક્ષથી જ સિદ્ધ કરતા કહે છે.
ગાથાર્થ :- (મૂળમાં તથા પદ સમુચ્ચયઅર્થક છે.) અનુગમ(અન્વય) અને વ્યતિરેકનું પ્રત્યક્ષથી ગ્રહણ થતું હોવાથી વસ્તુ પરિણામી તરીકે જ સિદ્ધ છે. કારણકે પરિણામ અન્વય-વ્યતિરેકરૂપ છે.
શંકા :- અન્વય અને વ્યતિરક્ત પ્રત્યક્ષ ગ્રહણ શી રીતે થાય ?
સમાધાન :- માટીના ઘડાના સંવેદનથી. તાત્પર્ય – મૃપિંડમાંથી બનતા ઘડામાં માટીનો અન્વય અને મૃત્પિર્વ પર્યાય ને વ્યતિરક(=અભાવ) સાક્ષાત્ જ અનુભવાય છે. તેથી અન્વયવ્યતિરેકરૂપ પરિણામમય વસ્તુ પ્રત્યક્ષથી જ સિદ્ધ છે. ૪રવા
અહી બૌદ્ધના અભિપ્રાયને દેષિત ઠેરવવા આવાંકા કરે છે.
ગાથાર્થ :- (બૌદ્ધ) અનુગમ-વ્યતિરેકના ગ્રહણરૂપ આ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ નથી. કારણકે તે વિલ્પરૂપ છે. જ્યારે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન તો લ્પનાપોઢ(
કલ્પનારહિત) છે. જ છે કે “પ્રત્યક્ષજ્ઞાન લ્પનાપોઢ અને અભ્રાન્ત છે. અભિલાપમય પ્રતીતિ લ્પના છે.” ઈત્યાદિ. આ અન્વયવ્યતિરેકગ્રણાત્મક જ્ઞાન લ્પનાત્મક છે, તેથી પ્રત્યક્ષરૂપ નથી. તેથી “પરિણામરૂ૫ વસ્તુ પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે.” એવું કહેવું બરાબર નથી.
ઉત્તરપક્ષ :- ભલે ત્યારે પ્રત્યક્ષજ્ઞાન અવિલ્પક હો...(આ અભ્યપગમમાત્ર છે. પ્રમાણભૂત સિદ્ધાંતતરીકે માન્ય નથી. એટલો ખ્યાલ રાખવો) અહીં પણ કોઈ ષ નથી. કારણકે તે અવિલ્પકપ્રત્યક્ષથી પણ તે ભાવ સ્વરૂપથી પરિણામિરૂપે જ ગ્રહણ થાય છે, અન્યરૂપે નહિ. કેમકે આ જ્ઞાન વાસ્તવિકઅર્થને ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવવાળું છે. અને અર્થ પરિણામિરૂપે જ રહેલો છે. પ૪રરા
આ જ વિષયમાં બાકી રહેલી આશંકાનું ઉમૂલન કરતા કહે છે.
ગાથાર્થ - વળી, ભાવનું અનુગમવ્યતિરેકરૂપ નથી તેમ નહિ સમજવું. અર્થાત્ અનુગમવ્યતિરેક જ રૂપ સમજવું. કારણકે કારણનિયમઆદિ છે. આદિથી કાર્યનિયમ સમજવો. અર્થાત કાર્યકારણભાવનિયમ હોવાથી જ ભાવોનું અન્વયવ્યતિરેક સ્વરૂપ છે. જો અન્વયવ્યતિરેકસ્વરૂપ ન હોય, તો કાર્યકારણભાવનિયમ અસંગત કરે. ધી રીતે અસંગત કરે તે પૂર્વે જ સવિસ્તાર બતાવ્યું છે. તેથી અહી ફરીથી કહેતા નથી. વળી, આ જે વિલ્પજ્ઞાન પ્રત્યક્ષની પછી થાય છે. તે નિર્ણતુક તો નથી જ, અન્યથા હંમેશા હોવાનું અથવા હંમેશા ન હોવાનો પ્રસંગ આવે. ૪૨ા .
(વિલ્પજ્ઞાનવત નિર્વિલ્પજ્ઞાન પણ અભેદગ્રાહક).
पस्तु.................
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ કે ૨૪૦
