Dharm Sangrahani Part 01

Author(s): Ajitshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 282

जं चाऽकज्जायरणे पवत्तमाणस्स जायई तिव्वो ॥ परिणामो नाणिस्सा तत्तो बंधो वि तिव्वो त्ति ॥ ५१० ॥
(यच्चाकार्याचरणे प्रवर्तमानस्य जायते तीव्रः । परिणामो ज्ञानिनस्ततो बन्धोऽपि तीव्र इति) यच्च-यस्माच्च ज्ञानिनोऽकार्याचरणे प्रवर्त्तमानस्य सतस्तीव्रः परिणामो जायते, नहि जानतोऽकार्ये तीव्राभिष्वङ्गमन्तरेण प्रवृत्तिर्भवतीति । तस्माच्च तीव्रपरिणामावन्धोऽप्यशुभकर्मणां तीव्रो भवति ॥५१०॥ अपि च,
नाणी वि कुणइ पावं नृणं ता एयमेव सेयं ति ।
लोगस्स विपरिणामं जणयंतो बंधई कम ॥ ५११ ॥ ___ (ज्ञान्यपि करोति पापं नूनं तस्मादेतदेव श्रेय इति । लोकस्य विपरिणाम जनयन् बध्नाति कम)
यदि ज्ञानं भवत् अवश्यं पापान्निवृत्तिं कारयेत् ततः श्रेयो, यावता ज्ञान्यपि-ज्ञानवानपि पापं करोति 'ता' तस्मात् ज्ञाने सत्यपि विशेषाभावात् नूनमेतदेवाऽज्ञानमेव श्रेय इति । अन्यच्च, यदा ज्ञानवानप्यकार्ये प्रवर्तते तदा लोकस्य परलोकास्तिक्यादिविषये विपरिणामो जायते-यदि हि परलोकादिकं किंचित् स्यात्, ततः कथमेष ज्ञानवानपीत्थं प्रवर्तते? इति । विपरिणामं च लोकस्येत्थं जनयन् प्रभूतमशुभं कर्म बध्नाति । तन्न ज्ञानं प्रेक्षावतामुपादातुमुचितमिति ॥५११॥ एतदेवोपसंहरन्नाह
तम्हा परलोगसमुज्जयस्स भिक्खुस्स असढभावस्स ।
चरणोवघायगेणं नाणेण अलमसंगस्स ॥ ५१२ ॥
(तस्मात् परलोकसमुद्यतस्य भिक्षोरशठभावस्य । चरणोपघातकेन ज्ञानेनालमसङ्गस्य) तस्मात् परलोकसमुद्यतस्य भिक्षोरशठभावस्यासंगस्य विगानतश्चित्तकालुष्यापादकतया चरणोपघातकेन ज्ञानेनालं पर्याप्तमिति ॥५१२॥ अत्राचार्य आह--
नाणनिसेहणहेतू नाणं इतरं व होज्ज? जइ नाणं ।
अब्भुवगमम्मि तस्सा कहन्नु अन्नाण मो सेयं ? ॥ ५१३ ॥ (ज्ञाननिषेधनहेतुः ज्ञानमितरद्वा भवेत्? यदि ज्ञानम् । अभ्युपगमे तस्य कथं नु अज्ञानं श्रेयः ) आस्तां तावदन्यत्-येन ज्ञानं निषिध्यते स ज्ञाननिषेधनहेतुः किं ज्ञानं वा स्यात् इतरत्-अज्ञानं वा? तद्यदि ज्ञानमिति पक्षस्ततोऽवश्यं तदभ्युपगन्तव्यं, तस्य चाऽभ्युपगमे सति कथं नु उच्यते 'न ज्ञानं श्रेयः'? ज्ञानस्यैवेत्थं श्रेयस्तापत्तेः ॥५१३॥
अह अन्नाणं ण तयं णाणनिसेहणसमत्थमेवं पि । अप्पडिसेहातो च्चिय संसिद्धं नाणमेव त्ति ॥ ५१४ ॥
(अथाज्ञानं न तकत् ज्ञाननिषेधनसमर्थमेवमपि । अप्रतिषेधादेव संसिद्ध ज्ञानमेवेति) अथाज्ञानं ज्ञाननिषेधनहेतुरिति पक्षस्तदप्ययुक्त, यस्मान्न तकत्-अज्ञानं ज्ञाननिषेधनसमर्थम्, अज्ञानस्य साधकबाधकत्वायोगात् । तत एवमपि-अज्ञानलक्षणद्वितीयपक्षाभ्युपगमेऽपि अप्रतिषेधादेव ज्ञानं संसिद्धमेव। एवकारो भिन्नक्रमः स च यथास्थानं योजितः ॥५१४॥ यदपि च विगानतः परलोकविबाधकत्वं भावयताऽभिहितम्-'अन्नेण अन्नहादेसियम्मि इत्यादि', तत्र प्रतिविधानमाह--
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - હવે અહીં જ અભ્યશ્ચયથી દૂષણ બતાવે છે.
ગાથાર્થ :- વળી, જ્ઞાની અકાર્યમાં પ્રવૃત્ત થાય, તો તેને તીવ્ર પરિણામ ઉભો થાય છે. કારણકે તીવ્ર આસક્તિ વિના જાણતાની અકાર્યમાં પ્રવૃત્તિ થાય નહિ. અને આ તીવ્ર પરિણામથી અશુભકમોનો બન્ધ પણ તીવ્ર થાય છે. પ૧ના
- ગાથાર્થ :- વળી, જો પ્રાપ્ત થતું જ્ઞાન પાપમાંથી નિવૃત્ત કરાવતું હોય, તો સારું છે, પરંતુ જ્ઞાની પણ પાપ કરે છે, આમ જ્ઞાન હોવા છતાં કોઈ વિશેષતા આવતી ન હોય તો તો અજ્ઞાન જ સારુ છે. વળી, જ્યારે જ્ઞાની પણ અકાર્યમાં પ્રવૃત્ત થાય છે, ત્યારે લોકોને પરલોકના અસ્તિત્વવગેરેઅંગે વિપરિણામ થાય છે કે જો પરલોક જેવું કંઈક હોત, તો આ જ્ઞાની હોવા છતાં કેમ આ પ્રમાણે (અયોગ્ય) વર્તે ? અર્થાત પરલોક જેવું કંઈ લાગતું જ નથી લોકોમાં આમ વિપરિણામ પ્રગટાવતો તે વિપુલ પ્રમાણમાં અશુભ કર્મ બાંધે છે. તેથી વિચારશીલ વ્યક્તિએ જ્ઞાનનું ઉપાદાન ન કરવું જ ઉચિત છે. પ૧૧ાા
આ જ વાતનો ઉપસંહાર કરતા કહે છે.
ગાથાર્થ :- તેથી પરલોકમાટે સારી રીતે ઉદ્યમશીલ થયેલા, અરાઠ(અમાયાવી)ભાવવાળા અને સંગહિતના સાધુને વિવાદના કારણે ચિત્તમાં મલિનતા પેદા કરાવી ચારિત્રને ઉપઘાત લગાડનાર જ્ઞાનથી સર્યું. પરિણા
(मज्ञानपानुंडन) અજ્ઞાનવાદીના આ વિસ્તૃત પૂર્વપક્ષનો આચાર્યવર ઉત્તર આપે છે.
ગાથા:- ઉત્તરપક્ષ :- બીજી વાત જવા દો. જેનાથી તમે જ્ઞાનનો નિષેધ કરો છો, તે જ્ઞાનનિષેધનો હેતુ શું જ્ઞાન છે કે ઈતર–અજ્ઞાન છે? જો “જ્ઞાન છે એવો પક્ષ લેશો, તો અવશ્ય તમારે જ્ઞાનનો અભ્યપગમ કરવો પડશે. અને જ્ઞાનનો અભ્યપગમ કરીને “જ્ઞાન શ્રેયસ્કર નથી એવું શી રીતે કહી શકો? કારણકે આમ તો જ્ઞાન જ શ્રેયસ્કર થવાની આપત્તિ છે. ૧૫૧૩
ગાથાર્થ :- હવે, જો “અજ્ઞાન જ્ઞાનના નિષેધનો હેતુ છે એમ કહેશો, તો તે પણ બરાબર નથી, કારણકે અજ્ઞાન સ્વયં
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ થી ૨૧