________________
एवं सति उभयस्वभावादिदोष
भ्रान्तमपटु वा किसानुवन्ति । तुः पूरणे । यो
नतु सजातीयभेदस्यापि । अत्राह- 'एवमुभयसहावादिदोसाओ एवं सति उभयस्वभावादिदोषाः प्राप्नुवन्ति स्वतन्त्रविरुद्धोજયqમાવતોષા પ્રસ્તુતિ | તુઃ પૂરણે | શાતિર્વિવત્વ નૈવ વાવેન વિશિષ્ટ સન્ સનાતીયપે ગ્રહો भ्रान्तमपटु वा किं तेनैव स्वभावेन विजातीयभेदग्रहणेऽभ्रान्तं पटु वा, आहोश्विदन्येन? यदि तेनैव तर्हि सजातीयभेदस्येव तत्स्वभावसामर्थ्याद्विजातीयभेदस्यापि ग्रहणं न स्यात्, यद्वा विजातीयभेदग्रहणवत् स्वभावाभेदात् सजातीयभेदग्रहणमविकल्पं स्यात्, तथा च तदनुभवाहितसंस्कारप्रकोपसामर्थ्यादुपजायमानो विकल्पोऽपि सजातीयविजातीयभेदयोरविशेषण ग्राहकः स्यात् न वा कस्यचिदपि । अथान्येनेति पक्षस्तर्हि हन्त। तस्योभयस्वभावताऽऽपत्तिः, सा च स्वतन्त्रनीतिविरोधिनी, सर्ववस्तूनां निरंशैकस्वभावतयाऽभ्युपगमात् । अपि च, तौ स्वभावौ ततो निर्विकल्पकात् भिन्नौ वा स्यातामभिन्नौ वा भिन्नाभिन्नौ वा? यदि भिन्नौ ततस्तस्य ताविति संबन्धानुपपत्तिः। अथाभिन्नौ तर्हि तयोः स्वभावयोरेकत्वम्, एकस्माद् धर्मिणोऽनन्यत्वात्तत्स्वरूपवत्, तथाच सति कथमेकमुभयस्वभावमिति? अथ भिन्नाभिन्नौ तर्हि स्वतन्त्रनीतित्यागो जात्यन्तरात्मकभेदाभेदाभ्युपगमलक्षणपरसिद्धान्ताश्रयणादिति। अन्यच्च, 'तं चिय उभयविभिन्नमिति' यदुक्तं तत्स्वाभ्युपगमવિરુદ્ધ, તો વિવશ યુરીતરિત્નમ_તે તત્ 'તે વિય મર્યાવિધિન્ન મિત્રગુપને સતિ વિરુધ્ધતા ૪ર૬ ા રિ
निच्छयनाणेण तहा जारिसतो सोऽवगम्मती भावो ।
जइ तेणवि तारिसओ तो तस्स गिहीतगाहित्तं ॥ ४२७ ॥ (निश्चयज्ञानेन तथा यादृशः सोऽवगम्यते भावः । यदि तेनापि तादृशस्तस्मात् तस्य गृहीतग्राहित्वम्) तथेति दूषणान्तरसमुच्चये । यादृशो भावो निश्चयज्ञानेन-सविकल्पकेनावगम्यते, यदि तेनाऽविकल्पकेन तादृश एवावगम्यते ततस्तस्य-विकल्पज्ञानस्य गृहीतग्राहित्वं स्यान्नान्यथेति ॥४२७॥ इतश्च 'तं चिय उभयविभिन्न' मित्ययुक्तं, यस्मात्--
अज्झवसियतब्भावा दिस्सविगप्पाण एगकरणेण ।
तम्मि पवत्ती पत्ती जुज्जति नतु अन्नहा किंचि ॥ ४२८ ॥ __ (अध्यवसिततद्धावाद् दृश्यविकल्पयोरेकीकरणेन । तस्मिन् प्रवृत्तिः प्राप्ति युज्यते नत्वन्यथा किञ्चित्) –– – – – ––– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –
ગાથાર્થ :- બૌદ્ધ(નિર્વિલ્પજ્ઞાન) સજાતીયભેદગ્રહણમાં ભ્રાન્ત અથવા અપટું છે, અને બીજામાં (વિજાતીયઅંગે) એવું નથી. ઉત્તરપલ :- આમ તો ઉભયસ્વભાવવગેરે દોષો છે.
બૌદ્ધ :- આ નિર્વિલ્પકપ્રત્યક્ષ સજાતીયના ભેદના ગ્રહણમાં ભાજો છે, અને વિજાતીયના ભેદના ગ્રહણઅંગે અભ્રાન્ત છે. તેથી તેની ઉત્તરમાં થનારો વિલ્પ પણ વિજાતીયભેદની જેમ સજાતીયના ભેદનો ગ્રાહક થતો નથી.
(અહીં કોઈ શંકા કરે કે જે નિર્વિક્લપક જ્ઞાન ભાન્ત હોય, તો પ્રમાણ શી રીતે ? માત્ર વિજાતીયના ભેદના ગ્રહણના હિસાબે હેશો, તો તે તો વિલ્પ માટે પણ સમાન છે. ઈત્યાદિ તેવી કોઈ સંભવિત આશંકાના આશયથી બીજી વાત કરે છે, અથવા તો એ નિર્વિલ્પકજ્ઞાન સજાતીયના. ભેદના ગ્રહણમાં પટું છે. અને સ્વાભાવિક છે કે પહુઅનુભવે આધાર કરેલા સંસ્કારના પ્રકોપ(=ઉદય)ના સામર્થ્યથી આ પણ ઉત્પન્ન થતો વિલ્પ માત્ર વિજાતીયભેદના રણમાં જ પટુ બને છે, નહિ કે સજાતીયભેદના ગ્રહણમાં પણ. - ઉત્તરપક્ષ :- આમ કહેવામાં તમારા સિદ્ધાન્તની વિરુદ્ધ ઉભયસ્વભાવતાવગેરે ઘેષો આવશે. (“તુ"પદ પૂરણઅર્થે છે.) તે આ પ્રમાણે:- નિર્વિલ્પજ્ઞાન જે સ્વભાવથી વિશિષ્ટ થઈ સજાતીયભેદના ગ્રહણમાં ભ્રાન્ત કે અપટુ છે, શું તે જ સ્વભાવથી વિજાતીયભેદના રણમાં અભ્રાન્ત કે પટુ છે કે બીજા સ્વભાવથી ? જો તે જ સ્વભાવથી એમ કહેશો, તો તે સ્વભાવના સામર્થ્યથી સજાતીયભેદની જેમ વિજાતીયભેદને પણ ગ્રહણ કરી શક્યો નહિ. અથવા તે નિર્વિકલ્પકજ્ઞાન વિજાતીયભેદની જેમ સજાતીયભેદ પણ ગ્રહણ કરશે. કારણકે બન્નેઅંગે સ્વભાવ અભિન્ન છે. અને તો તે અનુભવે આધાર કરેલા સંસ્કારના દયના સામર્થ્યથી ઉત્પન્ન થતો વિલ્પ પણ સમાનતયા સજાતીયભેદ અને વિજાતીયભેદને ગ્રહણ કરશે. અથવા બેમાંથી એકને પણ ગ્રહણ નહિ કરે. હવે જો એમ કહે કે “વિજાતીય ભેદનું ગ્રહણ અન્ય સ્વભાવથી થાય છે તો નિર્વિલ્પજ્ઞાનને ઉભય સ્વભાવવાળું માનવાની આપત્તિ છે. અને તમે તો દરેક વસ્તુ નિરંશએક સ્વભાવી સ્વીકારી છે. આમ તમને તમારા જ સિદ્ધાન્તનીતિ સાથે વિરોધ આવશે. વળી, આ બને સ્વભાવ તે નિર્વિલ્પજ્ઞાનથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે ? કે ભિન્ન-ભિન્ન? જો ભિન્ન હોય, તો “નિર્વિલ્પજ્ઞાનના તે સ્વભાવ છે એમ કહી શકાશે નહિ. આમ સંબંધાભાવની આપત્તિ છે. હવે જો એ બને સ્વભાવ નિર્વિલ્પજ્ઞાનથી અભિન્ન છે, એમ કહેશો, તો બન્ને એક્વને જ પામર, કેમકે એક જ ધર્મથી તેના સ્વરૂપની જેમ અભિન્ન છે. (સ્વથી અભિનથી જે અભિન્ન હોય તે સ્વથી પણ અભિન્ન હોય. અહીં અપટુસ્વભાવથી અભિન્ન નિર્વિલ્પકજ્ઞાન છે અને તે જ્ઞાનથી અભિન્ન પટસ્વભાવ છે, તેથી આ બન્ને સ્વભાવ પરસ્પર પણ અભિન્ન થયા.) અને તો, એક જ વસ્તુ ઉભયસ્વભાવવાળી શી રીતે હોઈ શકે? વિલ્પથી અસંગતિ છે. હવે જો ભેદભેદ વિલ્પ સ્વીકારશે, તો અમારા ભેદ અને અભેદથી જાત્યંતરરૂપ ભેદાભેદ સિદ્ધાન્તનો તમે સ્વીકાર ર્યો, તેનો અમને તો જરૂર આનંદ છે પણ તમારે તમારા સિદ્ધાન્તને જલાંજલિ આપવી પડશે.
(
વિલ્પજ્ઞાનની પ્રમાણતાની સિદ્ધિ) બીજું બધું તો ઠીક છે, પણ તમે “તું ચિય ઉભય વિભિન્ન (ગા. ૪૨૫) એવું જે %, તે પૂર્વાપર અને સ્વાભ્યપગમ વિરુદ્ધ છે. એક બાજુ વિલ્પને ગૃહીતગાહી(નિર્વિધે ગ્રહણ કરેલા અર્થને ગ્રહણ કરનારું) બતાવો છો, બીજી બાજૂ “તું ચિય" ઈત્યાદિવચનથી નિર્વિલ્પજ્ઞાન અને વિલ્પકજ્ઞાનના પ્રહણમાં ભેદ બતાવો છેતેથી વિરુદ્ધવચન છે. ૪ર૬ાા
આ જ વાત સ્પષ્ટ કરે છે.ગાથાર્થ :- (“તથા પદ અન્ય દૂષણના સંગ્રહઅર્થે છે.) નિશ્ચયજ્ઞાન=સવિલ્પકજ્ઞાનથી જે અર્થનો બોધ થાય છે, જે
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧
૨૪૨
