________________
यतो-यस्मादेष विनाशहेतुः-मुद्रादिः किं विनाश्यमेव-घटादिकं करोति, किंवा तदन्यत्-कपालादिकं किंवा तदभाव-घटाद्यभावं, किंवा न किंचिदपि करोतीति, नन्वेतावन्त एव भेदा-विकल्पाः, न चैतेषां भेदानामन्यतमोऽपि भेदो घटते ॥४०२॥ वाहि--
न विणस्समेव जम्हा सहेउतो चेव सो पसूतोत्ति ।
जातस्सवि पुण करणे जायइ अणवत्थदोसो उ ॥ ४०३ ॥ ___ (न विनाश्यमेव यस्मात् स्वहेतुतः एव स प्रसूत इति । जातस्यापि पुनः करणे जायतेऽनवस्था दोषस्तु)
न विनाश्यमेव-घटादिकं तावद्विनाशहेतुः-मुद्रादिः करोति, यस्मात्स विनाश्यो-घटादिः स्वहेतुत एव-मृत्पिण्डादेः समुत्पन्नस्तस्मान्न तमेव विनाश्यं करोति । अथ यद्यपि स्वहेतुभ्यः समुत्पन्नस्तथापि तं करिष्यतीत्याशङ्कापोहायाह- 'जायस्सेत्यादि जातस्यापि पुनःकरणेऽभ्युपगम्यमाने जायते-आपद्यते अनवस्थादोषः, जातत्वाविशेषेण पुनः पुनः करणप्रसक्तेः ॥४०३॥ द्वितीयं पक्षं दूषयितुमाशङ्कमान आह--
अह उ तदन्नं किं तस्स आगय? तेण तादवत्थातो ।
दीसेज्ज तओ कुज्ज कज्जंतरमो य जहपुव्विं ॥ ४०४ ॥ (अथ तु तदन्यत् किं तस्यागतम्? तेन तादवस्थ्यात् । दृश्येत सकः कुर्यात् कार्यान्तरं च यथापूर्वम्)
अथ तदन्यत्-कपालादिकं विनाशहेतुः करोतीत्यभ्युपगमः, तर्हि किं तस्य-विनाश्यस्य घटादेरागतं?,नैव किंचित, विनाशहेतोस्तदन्यकरणे व्यापृतत्वात्, तेन कारणेन 'तउत्ति'सको विनाश्यो घटादिः प्रागिव दृश्येत, यच्च स्वप्रतिबद्धं कार्यान्तरं तदपि कुर्यात्, यथा स्वविनाशहेतूपनिपातात्पूर्वम् । कुत इत्याह- तादवस्थ्यात्-स्वरूपाभ्रंशात् ॥४०४॥ अथ तेन कपालादिना आवृतत्वान्न प्राग्वदस्य दर्शनादिप्रसङ्ग इति मन्येथास्तत्राह--
आवरणंपि न जुज्जइ तप्पभवं तस्स तादवत्थातो । अन्नह तओ उ णासो एत्थ य पव्वोदिओ दोसो ॥ ४०५ ॥
(आवरणमपि न युज्यते तत्प्रभव तस्य तादवस्थ्यात् । अन्यथा ततस्तु नाशोऽत्र च पूर्वोदितो दोषः) .... आवरणमपि-आद्रियमाणत्वमपि तस्य-घटादेविनाश्यस्य तत्प्रभवं-मुद्रादिजन्यमानतदन्यकपालादिप्रभवं न युज्यते-न घटते । कुत इत्याह-तादवस्थ्यात्, अन्यथा-तादवस्थ्यानभ्युपगमे तत एव तदन्यस्मात्कपालादेर्तस्य घटादे शोऽभ्युपगतः स्यात् । स्यादेव को दोष इति चेत् । अत्राह-अत्र च कपालादे शाभ्युपगमे पूर्वोदितो दोषो द्रष्टव्यः। तथाहितेनापि कपालादिना किं तदेव घटादिकं क्रियते किंवा तदन्यद्भावान्तरमित्यादि तदेवावर्त्तत इति ॥४०५॥ तृतीयं पक्षमधिकृत्याह-- - - - - - - - - - - - - - - - - -- -- - - - - - - - - - - - - - - - -
(विनाशतभंग मोदना यार वि५) વિનાશાહેતુઓ કેમ સંગત થતા નથી? એ શંકાના સમાધાનરૂપે અસંગતતાની ઉપપત્તિ કરતાં કહે છે.
ગાથાર્થ :- કહો, આ મગરવગેરે વિનાશકારણો શું (૧) ઘડાવગેરે વિનાયને જ ઉત્પન્ન કરે છે ? કે (૨) તેનાથી ભિન્ન કપાલવગેરેને ? કે (૩) ઘડાવગેરેના અભાવને ઉત્પન્ન કરે છે ? કે પછી (૪) કશું જ કરતાં નથી ? આ ચાર જ વિકલ્પો સંભવે છે. અને આ ચારે વિલ્પોમાંથી એકપણ વિલ્પ સંગત કરતો નથી. ૪૦રા
હવે ક્રમશ: દરેક વિલ્પની અસંગતતા બતાવે છે.
ગાથાર્થ :- પ્રથમ વિત્યે મુદગરવગેરે વિના હેતુ ઘડાવગેરે વિનાયને ઉત્પન્ન કરી ન શકે. કેમકે ઘટવગેરે તે વિનાય પોતાના માટીના પિંડઆદિ હેતુઓમાંથી જ ઉદ્ભવે છે. તેથી વિનાશાહેતુ વિનાશ્યને ઉત્પન્ન ન કરી શકે.
શંકા :- ભલે વિનાય સ્વતામાંથી જ ઉત્પન થયો હોય તો પણ વિનાશ હેતુ એ વિનાશયને ઉત્પન્ન કરશે. શંકા :- ભલે વિનાય સ્વહેતુમાંથી જ
સમાધાન :- ઉત્પન્ન થયેલાને ફરીથી ઉત્પન્ન કરવામાં અનવસ્થાઘષ આવે. કારણકે જાતત્વ'(=ઉત્પત્તિ) ની સમાનતાથી વારંવાર ઉત્પન્ન કરવાનો પ્રસંગ છે. ૪3
હવે બીજા પક્ષને દૂષિત કરવા આશંકા દર્શાવે છે.
ગાથાર્થ :- “વિનાશનું ઘટઆદિથી ભિન્ન કપાલવગેરેને ઉત્પન્ન કરે છે એવા બીજા વિલ્પસ્થળે ઘષ આ છે. • જો વિનાશહતુ કપાલઆદિ અન્યને ઉત્પન્ન કરતો હોય, તો તેમાં ઘટવગેરે વિનાયમાટે શું આવ્યું ? અર્થાત્ કશું જ નહિ, કારણ કે વિનાશાહે તો ઘટઆદિથી અન્યને ઉત્પન્ન કરવામાં પરોવાયેલા છે. તેથી ઘડાવગેરે પૂર્વવત્ દેખાવા જ જોઈએ. અને સ્વસંલગ્ન કાર્યો કરવાના પણ ચાલુ જ રાખશે. જેમકે અવિનાશના હેતુઓની હાજરીની પૂર્વે. કારણકે ઘટવગેરે તદવસ્થ જ છે સ્વસ્વરૂપથી ભ્રષ્ટ થયા નથી ૪૦૪માં
શંકા:- કપાલવગેરેથી ઘટવગેરે આવૃત્ત થાય છે તેથી તેઓ (ઘડાવગેરે)ના પૂર્વવત્ દર્શન નહિ થાય. આ માન્યતાઅંગે કહે છે.
ગાથાર્થ :-(સમાધાન) ઘટવગેરે વિનાયનું મુગરવગેરેથી ઉત્પન્ન થતાં ઘટભિન્ન કપાલવગેરેથી ઉત્પન્ન થતું આવરણ પણ યોગ્ય નથી. કારણકે તો પણ ઘટવગેરે તદવસ્થ જ રહે છે. જો “ઘટવગેરે તદવસ્થ( પૂર્વવત) રહેતા નથી એમ સ્વીકારશે તો તેનો અર્થ એ થશે કે, “ઘડાવગેરે સ્વભિન્ન કપાલઆદિથી નાશ પામે છે, એમ માન્ય છે.”
શંકા :- ઘડાનો કપાલ આદિથી નાશ માનવામાં શો વાંધો છે ?
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧
૨૩૫
