Dharm Sangrahani Part 01

Author(s): Ajitshekharsuri
Publisher: Divyadarshan Trust

Page 185

किं तत्सत्तामात्रं-कारणसत्तामात्रं, किं वा तत्क्रियां-कारणक्रियां, किंवा तदभावं-कारणाभावमाश्रित्य भवति कार्यम्, किंचात इत्याह-न संगतं सर्वपक्षेषु ॥ २६१ ॥ तदेवासंगतत्वं भावयन्नाह--
जइ तस्सत्तामेत्तं आसज्ज हवेज्ज णणु तदताए । उरि ण तस्स सत्ता जं णावेक्खा ततो जुत्ता ॥ २६२ ॥
(यदि तत्सत्तामात्रमाश्रित्य भवेद् ननु तदद्धायाम् । उपरि न तस्य सत्ता यन्नापेक्षा ततो युक्ता) यदि तत्सत्तामात्रं-कारणसत्तामात्रमाश्रित्य भवति कार्यमित्यभ्युपगमो, ननु तर्हि तदद्धायां तत्कार्य भवेत्, यस्मादुपरि द्वितीये क्षणे न तस्य-कारणस्य सत्ता ततो न तत्र तदपेक्षा युक्ता ॥२६२॥ स्यादेतत्, कारणाद्धायामेव कार्यस्य तत्सत्तामात्रापेक्षा, तदैव च तत् कार्यमुत्पद्यते, ततः को नो दोषो? न ह्यभ्युपगमा एव बाधायै प्रभवन्तीत्यत आह--
तक्कालम्मि य भावे सइ कह तस्सेगकालभावित्ता ।
हेउफलभाव(वि)भावो? भावे य अतिप्पसंगो उ ॥ २६३ ॥ (तत्काले च भावे सति कथं तस्यैककालभावित्वात् । हेतुफलभाव(वि)भावः) भावे चातिप्रसङ्गस्तु) 'तत्काले च' कारणकाले च 'तस्य' कार्यस्य भावे इष्यमाणे सति कथं हेतुफल(भावि)भावः स्यात्? । कथं न स्यादित्यत आह-एककालभावित्वात् । भावे च एककालयोरपि हेतुफलभावस्येष्यमाणेऽतिप्रसङ्गः स्यात्, सव्येतरगोविषाणयोरपि तद्भावप्रसक्तेः ॥२६३॥ द्वितीयपक्षमधिकृत्याह--
तक्किरिया चुप्पत्तिं मोत्तुं तस्सेव णत्थि अण्णा तु ।
एत्थमभावम्मि य पुव्ववणिया चेव दोसा उ ॥ २६४ ॥ (तक्रिया चोत्पत्तिं मुक्त्वा तस्यैव नास्ति अन्या तु । अत्राभावे च पूर्ववर्णिता एव दोषास्तु॥) 'तक्रिया च कारणक्रिया च तस्य कारणस्योत्पत्तिं मुक्त्वा नैवान्या काचिदस्ति । "भूतिर्येषां क्रिया सैव, कारकं सैव चोच्यते” इति वचनात् । एवशब्दो भिन्नक्रमः, स च यथास्थानं योजितः । तुः पादपूरणे । अत्र दोषमाह-'एत्थेत्यादि' अत्र-तक्रियापक्षे, तृतीये चाभावपक्षे, पूर्ववर्णिणता एव दोषा द्रष्टव्याः, तथाहि-यदा कारणक्रिया कारणोत्पत्तिमात्रमेव तदा तत्सत्तामात्रपक्षभावी यो दोषः सोऽत्रापि तदवस्थ एवावर्तते । अभावपक्षे च 'नाभावाउ भावो' इत्यादिरूप इति ॥२६४॥
जत्तो च्चिय तस्सत्ता--मेत्तं अत एवऽनंतरद्धाए । होइ तदद्धाए पुण तब्भावे कह णु तदवेक्खा? ॥ २६५ ॥ (यत एव तत्सत्तामात्रमत एवानन्तराद्धायाम् । भवति तददायां पुनस्तदावे कथं नु तदपेक्षा?)
- -- - - - -- - અર્થે છે.) શારદા
(
क्षयले आर्यसमामां अन्य यो) બીજા દૂષણો દર્શાવે છે.
ગાથાર્થ :- કાર્ય શું (૧) કારણની સત્તામાત્રને અપેક્ષીને ઉત્પન્ન થાય છે ? કે (૨) કારણની ક્રિયાને અપેક્ષીને પ્રાદુર્ભાવ પામે છે ? કે (૩) કારણના અભાવને આશ્રયીને ઉભવ પામે છે ? આ ત્રણે પક્ષે કાર્યોત્પત્તિ સંગત કરતી નથી. માર૬૧ાા
આ અસંગતિનું ઉલ્કાવન કરતા કહે છે.
ગાથાર્થ :- જો કાર્ય કારણની હાજરીમાત્રને આશ્રયીને જ ઉત્પન્ન થતું સ્વીકારશો, તો કારણની હાજરીકાળે જ કાર્ય ઉત્પન્ન થવું જોઇએ. કેમકે બીજી ક્ષણે તો કારણની હાજરી જ નથી, તેથી તે(=બીજી) ક્ષણે તો કાર્ય ઉત્પન્ન થવા કારણની હાજરીની અપેક્ષા રાખવી જ યોગ્ય નથી. પારદશા
બૌદ્ધ :- કાર્ય કારણની હાજરીકાળે જ, કારણની હાજરીમાત્રની અપેક્ષા રાખીને ઉત્પન્ન થાય એમાં અમારો શે અપરાધ છે ? અભ્યપગમ પોતે જ કંઈ બાધામાં કારણ ન બને. (અભ્યપગમ યુક્તિ/પ્રત્યક્ષ/આગમથી વિપરીત હોય તો જ બાધ પામે.)
આ પૂર્વપક્ષઅંગે આચાર્યવર હે છે.
ગાથાર્થ :- ઉત્તરપલ :- જો કારણની. સત્તાકાળે જ( કારણક્ષણે) કાર્ય પણ હાજર હોય, તો સમાનકાલીન થવાથી બન્ને વચ્ચે હેતુફળભાવ સંગત થશે નહિ. જો સમકાલીન વચ્ચે પણ હેતુફળભાવ સ્વીકારશો, તો ગાયના ડાબા-જમણા શિંગડા વચ્ચે પણ હતુફળભાવ માનવાનો અતિપ્રસંગ છે, કેમકે તે બને પણ સમકાલીન છે. (અને હેતુફળભાવઅંગે અન્ય કોઇ નિયામક સ્વીકૃત નથી.) ર૬૩
હવે કાર્ય કારણની યિાને અપેક્ષીને ઉદભવે છે. તેવા બીજા પક્ષમાં દૂષણ બતાવે છે.
ગાથાર્થ :- તમારા મતે કારણની ઉત્પત્તિને છોડી અન્ય કોઈ ક્યિા નથી, કેમકે એવું વચન છે “જેઓની ઉત્પત્તિ છે. તે GTA BAL भने १२६ छ.. (अर्थात् पस्तुनी उत्पत्ति ४ पस्तुनी या ७.) भूगमा 'मे' (=0851२)नी संखiy 11२ साथे . मने 'तु' पाहपूराथै .
કારણગતષિાપક્ષરૂપ બીજાવિધે અને “કારણના અભાવરૂપ ત્રીજા વિશ્વે પૂર્વે બતાવેલા જ દોષો સમજી લેવા. તે આ પ્રમાણે ન જો કારણની ક્યિા કારણની ઉત્પત્તિમાત્રરૂપ હોય, અને કાર્ય કારણની ક્રિયાને અપેક્ષીને ઉત્પન્ન થતું હોય, તો તાત્પર્ય એ જ આવીને ઉભું રહ્યું કે કાર્ય કારણની સત્તામાત્રને અપેક્ષીને ઉદ્ભવે છે.અને તો પૂર્વોક્ત કારણસત્તામાત્રભાવીદોષ અહીં
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-થી ૧૭૪,