________________
રા
-
૧
न तथा शब्दोत्थे, तत्कथमनयोः शब्दार्थयोः वास्तवः संबन्धः इति?, तदप्ययुक्तम्, शब्दादपि तादृशस्यैव बाह्यस्यार्थस्य પ્રતીતે, ઇજિં-અપવમધ્યસ્થિતાત્ થાતા પોરિતમુપતિ પતતિામણીય સુમિરાજે મહામૃતમાનત્યુ: સન્ तदन्याम्रफलमध्यात्तदेवानयति नान्यदिति, न च शब्दस्यास्पष्टः प्रतिभासो भिन्नविषयतानिबन्धनम्, एकस्मिन्नपि नीलादिवस्तुनि समीपविप्रकृष्टदेशवर्तिनोः पुंसोः स्पष्टास्पष्टप्रतिभासयोरुपलभ्यमानत्वात् । न च वाच्यं शब्दार्थयोः संबन्धस्य वास्तवत्वे 'सति प्रधानादिशब्दानामपि तात्त्विकविषयताप्रसक्तिः, तेषां मिथ्याभाषावर्गणोपादानत्वेनालीकार्थानामेवाभ्युपगमात्, एवमतीतानागतयोरपि वर्तमानत्वेन वाचकानां शब्दानामलीकार्थता द्रष्टव्या, ये त्वतीतानागतयोरप्यतीतानागतत्वेन वाचकाः शब्दास्ते तद्धिषये सार्वज्ञज्ञानमिव सत्यार्था एव, एतच्च प्रागेवोक्तम् । एतेन यदप्युच्यते-"इन्द्रियज्ञाननिसि, वस्तुरूपं हि ગોવા નાનાં નૈવ તત્ ફ્રેન, સંસાપેffમત્રતા? " "પરમાર્થે તાત્વેિ ત્યવાનાત્ | તથા-"શર્વે નાવ્યાતાक्षस्य, बुद्धावप्रतिभासनात् । अर्थस्य दृष्टाविव तत्, शब्दाः कल्पितगोचराः ॥१॥ कल्पितस्यैव तद्भेदः, संज्ञाभेदाद्भवेद्यदि ॥२॥" तथा "अन्यदेवेन्द्रियग्राह्यमन्यच्छब्दस्य गोचरः । शब्दात्प्रत्येति भिन्नाक्षो, नतु प्रत्यक्षमीक्षते ॥३॥ इत्यादि तदपि प्रत्युक्तमवसेयम्, यथोक्तभावार्थशून्यत्वात् । यदपि चोच्यते-एकस्मिन्नपि च संज्ञाभेदो दृश्यते, यथा इन्द्रः शक्रः पुरंदर इति, तत्कथमस्य भेदनिमित्ततेति । तदपि कवलितनिबिडजडिमोद्गाररूपं, शक्रादिशब्दानामपि स्वस्वभिन्नप्रवृत्तिनिमित्तभावात्, शाहि--इंदनात् इन्द्रः, शकनात् शक्रः, पूर्दारणात् पुरंदर इति । शक्तिशक्तिमतोश्च कथंचिदभेदात् शक्रादिशब्दैः - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - --
સમાધાન :- આ વાત બરાબર નથી. કારણકે શબ્દથી પણ પ્રત્યક્ષતુલ્ય જ બાધાર્થ પ્રતીત થાય છે. દા.ત. ઓરડાની મધ્યમાં રહેલા થાળામાંથી નીચેથી લીલી અને ઉપરથી પીળી, અત્યંત રમણીય, સુગંધી મોટી કેરી લાવ’ એમ કહેવાયેલી વ્યક્તિ છે અને બીજી કેરીઓની મધ્યમાંથી તેજ (વિવક્ષિત જ) કેરી લાવે છે, બીજી નહિ.
શંકા :- ક્યાં પણ શબ્દથી થતો પ્રતિભાસ અસ્પષ્ટ હોય છે.
સમાધાન :- એ પ્રતિભાસ અસ્પષ્ટ હોય, તેટલામાત્રથી કંઇ ભિન્ન વિષયતાનું કારણ ન બને. એમ તો નજીક રહેલા પુરુષને એકની એક નીલવગેરે વસ્તુ સ્પષ્ટ દેખાય અને દૂર રહેલા પુરુષને તે જ વસ્તુ અસ્પષ્ટ દેખાય, એમ પ્રતીતિસિદ્ધ જ છે. પણ તેટલામાત્રથી બન્નેના પ્રત્યક્ષને અલગ અલગ વસ્તુવિષયક માનવામાં આવતું નથી. આ પ્રમાણે પ્રસ્તુતમાં પણ સમજવું.
શંકા :- જો શબ્દ–અર્થવચ્ચે વાસ્તવિકસંબંધ હોય, તો સાંખ્યવગેરેમાન્ય પ્રધાન(=પ્રકૃતિ વગેરે શબ્દોને પણ તાત્વિક વિષયવાળા માનવા પડશે. અર્થાત્ સાંખ્યોએ પ્રધાન વગેરે શબ્દથી ઓળખાવેલ પ્રકૃતિવગેરે તત્વોને સત્યરૂપે સ્વીકારવા પડશે. જે તમને ઈષ્ટ નથી.. - સમાધાન :- પ્રધાનવગેરે શબ્ધ મિથ્યાભાષાવર્ગણાના પુગળોના ઉપાદાનથી બોલાય છે. તેથી તેઓ અસઅર્થના અભિધાયતરીક જ માન્ય છે. આ જ પ્રમાણે અતીત અને અનાગતને વર્તમાનરૂપે સૂચવતા શબ્ધ પણ અસઅર્થવાળા જ સમજવા. જે. શબ્દ અતીતને અતીતરૂપે અને અનાગતને અનાગતરૂપે સૂચવે છે, તે શબ્દો તે વિષયમાં સર્વજ્ઞના જ્ઞાનની જેમ સત્યઅર્થવાળા જ છે. આ વાત પૂર્વે બતાવેલી જ છે.
બૌદ્ધ :- ઇન્દ્રિયજ્ઞાનમાં પ્રતિભાસ પામતા વસ્તરૂપ જ ગોચર વિષય છે. શબ્દોમાં તેમ નથી. કારણકે શબ્દના વિષયો ઈન્દ્રિયનિર્ભસી નથી.) તેથી ક્લી રીતે સંજ્ઞાભેદથી વિભિન્નતા આવી શકે? કારણકે પ્રમાણવાર્તિકમાં “પરમાર્થકતાનત્વે (જો શબ્દનો વિષય પરમાર્થતાન-પરમાર્થથી વસ્તષ્પ હોય, તો ભિન્ન-ભિન્ન દર્શનમાં નિત્યત્વ-અનિત્યત્વઆરૂિપે ધેલા વિરૂદ્ધ અર્થમાં શબ્દની અપારમાર્થિક પ્રવૃત્તિ થાય નહીં.) તથા શબ્દથી(રાબ્દપ્રયોગથી) ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ વિનાનો અર્થ અથવા ઇન્દ્રિયની પ્રવૃત્તિ વિનાની વ્યક્તિને અર્થ બદ્ધિમાં પ્રતિભાસતો નથી. જેમકે જે અર્થમાં આંખ પ્રવૃત્ત ન થઈ હોય, અથવા જે વ્યક્તિ આંખ ઉઘા નથી, તેની દૈષ્ટિમાં તે અર્થ પ્રતિભાસતો નથી. તેથી શબ્દ માત્ર કલ્પિતવિષયક છે. તેથી જો સંજ્ઞાભેદથી ભેદ પળો હોય, તો તે કલ્પિત અર્થોમાં જ પડે છે. તથા ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય પદાર્થો અલગ છે. શબ્દના વિષયો અલગ છે. ભિન્નાક્ષ (-ભિન્ન ઇન્દ્રિય, અથવા ભિન્ન ઈન્દ્રિયવાળી વ્યક્તિ અથવા ભેદાયેલી આંખવાળો= અંધપુરુષ) શબ્દથી પ્રત્યય કરે છે, પણ પ્રત્યક્ષ દેખતો નથી.”
ઉત્તરપક્ષ :- અમે પૂર્વે જે કહ્યું તેના ભાવાર્થ ને નહી પકડની આ વાત તુચ્છ છે. (અમે પૂર્વે ક્યાં જ છે કે શબ્દથી પણ આંખની જેમ જ બાહ્યર્થની પ્રતીતિ થાય છે. સ્પષ્ટાસ્પવિષયતા ગૌણ છે. ઈયાદિ. એ બધી વાતોથી ઉપરોક્ત વાતોનું નિરાકરણ થાય છે.)
| (સંજ્ઞાભેદથી પણ ભેદભેદ) શંકા :- એક જ અર્થમાં અનેક સંજ્ઞારૂપ સંજ્ઞાભેદ દેખાય છે. જેમકે એનો એ ઇન્દ્ર શુક્ર “પુરંદર' વગેરે અનેક સંજ્ઞાથી ઓળખાય છે. તેથી સંજ્ઞાભેદને અર્થભેદમાં નિમિત્ત માની શકાય નહિ.
સમાધાન :- આ વચન ગાઢ જબાનું પ્રતીક છે. કારણકે રાષ્પગેરેશધે પણ અલગ અલગ પોતપોતાના પ્રવૃત્તિનિમિત્તે ધરાવે છે. જેમકે ઈન્દનાન(ઐશ્વર્યવાન હોવાથી) ઈન્દ્ર, રાકનાત(શક્તિમાન હોવાથી) રાક, પૂરણાત(=દાનવના નગરનો સંહાર કરવાથી) પુરંદર ઇત્યાદિ. વળી, શક્તિ અને શક્તિમાન પરસ્પર કથંચિત્ અભિન્ન છે. તેથી તે-તે શબ્દથી માત્ર તે-તે પોતપોતાની પ્રવૃત્તિમાં કારણભૂત શનવગેરે શક્તિ(=વાચ્યતા) જ પ્રતીત ન થાય, પરંતુ તે શક્તિવાળી સમસ્ત વસ્તુ જ પ્રતીત થાય. તેથી રાવગેરે રાધેની શક્તિ અલગ અલગ હોવા માં તે શબ્દોથી વાચ્ય(શક્તિમાન) અર્થ એક જ હોય, અને તે શક્તિઓ પરસ્પર સમાનઅધિકરણતા ધરાવે એ વાત અસંગત નથી બનતી. (કારણકે એક વસ્તુમાં અનેક શક્તિ હોવી અમને માન્ય છે.)
શાંકા :- આમ હોય, તો પણ એ વાત તો નિશ્ચિત થઈ જ ને, કે એક જ ધર્મીમાં શુક્ર વગેરે અનેક સંજ્ઞારાધે પ્રવૃત્ત થઇ
કરવાથી) પુરંદર ઇત્યાદિ 39 શનિવાતા) જ પ્રતીત
થી વાત શક્તિમાન) અ
ન
હોવી અમને માન્ય છે.
—
—
—
—
–
—
—
—
1. तद्विरुद्धोपलब्धौ स्यादसत्ताया विनिश्चियः । परमार्थकतानत्वे शब्दानामनिबन्धना ॥२०१॥ इति पूर्णश्लोकः प्रमाणवार्तिके
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧
૨૧૨
