________________
एवं च अणादित्तं सव्वेसिं चेव हंदि सत्ताणं
तस्सत्ताणादिमती ज णो चे कित्तिमो सोऽवि । १६८ ॥ માં તારા (પä થાનકિત્વ સર્વેકામેવ રિ કરવાના . તત્સડિનારમતી યaો જે નમ: રોડ),
एवं च सति तद्भवनतुल्यकालत्वे सति 'हंदीति' परामन्त्रणे सर्वेषामेव सत्त्वानामनादित्वं सिद्धम् । कुत इत्याह यत्-यस्मात् तत्सत्ता तस्य जगत्स्रष्टुः सत्ता अनादिमती ततस्तन्निष्पाद्याः सत्त्वा अपि अनादय एवाणो चेत्ति यदि पुनरेतद्दोषभयात्तस्य सत्ता अनादिमती नेष्यते तर्हि सोऽपि-जगत्स्रष्टा कादाचित्कत्वात्कृत्रिमः-कृतकः प्राप्नोति, तथा च सति सोऽप्यन्येन कर्त्तव्य इति प्राप्तम्, अन्यथा कृत्रिमत्वानुपपत्तेः, सोऽपि चान्यः कर्ता पूर्वोक्तदोषप्रसङ्गभयात् कृतक ધ્યમાળો ચેન ર્તવ્ય, સોડન્યનેયેવમનવથાનુ કે, ૨૬૮ . પરસ્થાપિપ્રથમ ઇ--
નાદ ગ૬ સત્તામત્તેnત્ર વારો વિતું જ સાત્તિ ... -
પછાવિ પરિમિયાપ હો તત્સફિકજં તુ | ૨૬૧: II (अथ सत्तामात्रेणैव कारकः किन्तु न समकालमिति । पश्चादपि परिमिताद्धायां भवति तस्यादिमत्त्वं तु) या अथोच्येत-स जगद्धाता सत्तामात्रेणैव जगतः कारक इष्यते, परं-किंतु न समकालं न-स्वसत्ताभवनकालम्, अपि तु प्रभूतेन कालेनातीतेन, ततो न सत्त्वानामनादित्वापत्तिप्रसङ्ग इति । अत्राह--'पच्छावी'त्यादि, पश्चादपि परिमिताद्धायां-नियताद्धायां तस्य जगत्स्रष्टुर्जगज्जन्तुकारित्वेऽभ्युपगम्यमाने सति ' भवति' प्राप्नोति आदित्वमेव, न વિનાવિમ્ | તુ પુવlાર્થ / ૨૬૧; તદેવ માવયતિ--
NT ---------- ----- ---
---
- --- - - -- સમાધાન :- આ સ્વભાવ ગતના જીવોના ઉત્પત્તિના મોટા અને નિષ્ફળ પ્રયાસનું કારણ બને છે. તેથી આ સ્વભાવ સારો નથી. (નિષ્ફળ પ્રયત્ન કરાવતા સ્વભાવને સાસે શી રીતે કહી શકાય ?) તા૧૬૫માં
હવે, પૂર્વે ‘અપરાયત્તતણઓ' (અપરાધીન હોવાથી) ઈત્યાદિ જે કહ્યું તેને દોષગ્રસ્ત જાહેર કરતા કહે છે. તો
ગાથાર્થ :- જે જગન્સર્જક પોતાને આટલો (જગતના બધા જીવોને ઉત્પન્ન કરવાનો) ક્લેશ આપે છે. તે અપરાધીન શી રીતે હોઈ શકે ? કેમકે લોકેમાં પણ જાતને, મહાક્લેશ આપનારી વ્યક્તિ પરાધીન જ ગણાય છે. જગતવિધાતા પણ જાતને મહાક્લેશ પહોંચાડે છે. તેથી તે શી રીતે અપરાધીન કહેવાય ? અર્થાત્ તેને પરાધીન જ માનવો પડે. I૧૬૬ા કાર પર (સતામાત્રથી ર ક્તિત્વના નિષથ), f
: જ અહીં અન્યના અભિપ્રાયને આકાર આપતા આચાર્ય કહે છે.- છે, જ , . 1 :
ગાથાર્થ :- અહીં બીજાને બુદ્ધિ થાય છે - વિશ્વવિધાતાને લેશમાત્ર પણ ક્લેશ નથી. કેમકે તે(=વિશ્વવિધાતા) સત્તામાત્રથી - અર્થાત્ પોતાની હાજરીમાત્રથી જગતના જીવોનો કર્તા છે. (ઉત્તર) જો હાજરીમાત્રથી જગતના ર્ના ઈષ્ટ હોય, તો સિદ્ધ થાય છે કે જગતíના ઉત્પન્ન થવાના કાળે જ બધા જીવો પણ ઉત્પન્ન થયા. જગતí પોતાની હાજરીમાત્રથી કર્તા તરીકે ઇષ્ટ છે, તેથી જે ક્ષણે તેની હાજરી આવશે, તેજ ક્ષણે તેનાથી નિષ્પન્ન થતા જીવો પણ હાજર થઈ જશે. ૧૬ળા
જો તેમ થાય, તો શું વાંધો છે ? તે બતાવે છે. .
ગાથાર્થ :- આમ બધા જીવો અનાિિસદ્ધ થાય છે. કેમકે તેની (જગતવિધાતાની) સત્તા અનાદિકાલીન છે. જો તેમ ન હોય, તો તે ( જગતવિધાતા) પણ કૃત્રિમ છે.
. જો બધા જીવો વિશ્ર્વવિધાતાના સમકાલીન હોય, તો બધા જ જીવો અનાદિતરીક સિદ્ધ થાય છે. કેમકે જગતવિધાતા અનાદિકાળથી વિદ્યમાન છે. તેથી તેની વિદ્યમાનતામાત્રથી ઉત્પન્ન થતાં જીવો પણ અનાદિકાલીન જ હોય. અને જો, આ દેષના ભયથી બ્રહ્માંડભ્રષ્ટાને અનાદિકાલીન ન માનશો, તો તે પણ કદાચિક (આદિમાન-ક્યારેક થનારો) સિદ્ધ થાય છે. અને જે કાદાચિહ્ન હોય, તે કૃત્રિમ (કાર્ય) જ હેય. તેથી ઈશ્વર પણ કૃત્રિમ સિદ્ધ થાય છે. અને અનવસ્થાઘેષ ચોંટે છે. કેમકે કૃત્રિમ સિદ્ધ થયેલો તે વર અન્ય કેઇકથી કરાયો હોવો જોઇએ. અન્યથા તેનામાં કૃત્રિમતા આવે જ નહિ. તે અચૂક્ન પણ પૂર્વોક્તષના ભયથી કૃત્રિમ લ્પવો પડે અને તેનાં પણ ની લ્પના આવશ્યક બને. આમ અનવસ્થા છે.
શંકા :- જેમ (૧) કાર્યભૂત દ્રવ્યોના અવયવોની પરંપરાથી સિદ્ધ થયેલો પરમાણુ બીજા બધા કારણભૂત અવયવોથી ભિન્ન મનાયો છે. બીજા બધા અવયવો અનિત્ય અને કાર્ય૫ છે. જયારે પરમાણુ નિત્ય અને માત્ર કારણ૩૫ જ છે. કાર્યરૂપ નથી બસ આજ પ્રમાણે જીવોની પરંપરામાં છેલ્લો એવો જીવ હોવો જોઈએ કે જે નિત્ય હોય અને કાર્યરૂપે ન હોય. (૨) ત્યાં અવયવોની પરંપરાના ' વિશ્રાતિસ્થાન-ચરમસ્થાનતરીકે પરમાણુને ન માનવામાં અનવસ્થાદોષ અને મેરુ-સરસવની તુલ્યતા આદિ દેશો જેમ બતાવ્યા છે, તેમ અહીં પણ એક નિત્ય જીવ ન માનવામાં અનવસ્થાદોષ છે તથા બધા જીવોમાં સમાનતાનો પ્રસંગ છે. (૩) જેમ ત્યાં લાધવતર્કથી નિત્ય પરમાણુ સિદ્ધ થાય છે, તેમ અહીં પણ લાઘવતર્કથી ચરમજીવ નિત્ય સિદ્ધ થઈ શકે. (૪) જેમ ત્યાં અવયવત્વ કે દ્રવ્યત્વ સમાન હોવા માં પરમાણમાં નિત્યતા વિરોષરૂપે છે. તેમ અહીં પણ જીવત સમાન હોવા માં ચરમજીવમાં નિત્યત્વને વિશેષરૂપે સ્વીકારી શકાય. આમ પરમાણુના દૈત્તથી એક ઈશ્વભૂત નિત્ય જીવની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. અને અન્ય કયણુકઆદિ અવયવતુલ્ય અન્ય જીવો અનિત્ય પણ સિદ્ધ થાય છે. આ સમાધાન :- પરમાણયાણુઆદિ કાર્યોમાં અવયવ-અવયવીભાવ હેવાથી તેઓમાં કરેલી ઉપરોક્ત કલ્પના કાંઈક વ્યાજબી ગણાય. પણ જીવો વચ્ચે તેવો ભાવ ન હોવાથી તેઓમાં એ લ્પના સંગત બનતી નથી. જ્યાં ઉપાદાન - ઉપોદયભાવ કે અવયવ-અવયવીભાવ હોય ત્યાં ચરમ ઉપાદાન કે અવયવને નિત્ય સ્વીકારવા હજી સંભવિત છે. પણ જ્યાં તેવો ભાવ ન હોય, ત્યાં તેવું નથી. એક દીવામાંથી બીજો દીવો, તેમાંથી ત્રીજો.. એવી દીપ-પરંપરામાં બધા જ દીવા, દીવારીક સમાન છે. અને પ્રથમ દીવ પણ તકે જ છે. બે જીવો વચ્ચે જો કાર્યકરણભાવ સ્વીકૃત હોય, તો તે બે થવા વચ્ચેના કાર્યકાસણભાવ જેવો જ ઈષ્ટ હોય, અને તો બને દીવાની જેમ બને જીવને તક જ માનવા, પડે આમ જીવોત્પત્તિની કારણપરંપરાના છેલ્લા કારણને પણ તક જ સ્વીકારવો પડે. તેથી અહીં પરમાણનું દૃષ્ટાન્ન અયોગ્ય છે.) ૧૬૮
અહીં પૂર્વપક્ષનો અભિપ્રાય વ્યક્ત કરે છે. -
ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ-૧ : ૧૩૪
