________________
एत्तो च्चिय णाभावो दाणाद्विफलस्स मणप्पसादादी । इहलोगम्मिवि दिट्ठा परलोगे किं न जुत्तत्ति ? ॥ १३८ ॥
(अत एव नाभावो दानादिफलस्य मनःप्रसादादयः । इहलोकेऽपि दृष्टाः परलोके किं न युज्यते?)
'अत एव परलोकयायिनो जीवस्य सिद्धेरेव न दानादिक्रियाफलस्याभावः, एतदुक्तं भवति-परेण हि 'न संगयमिदंपीत्यादि प्रतिपादयता दानादिक्रियाफलस्याभाव आपादितः, स इदानीमात्मनि परलोकयायिनि सिद्धे नैव युक्तः । कुत इत्याह--यस्मान्मनः प्रसादादय इहलोकेऽपि दानादिक्रियाफलत्वेन दृष्टाः, ततः परलोके 'किं' कस्माद्दानादिक्रियायाः फलं न युक्तं ?, युक्तमेवेति भावः, तत्साधकप्रमाणसंभवात् । इतिशब्दो वाक्यपरिसमाप्तौ ॥ १३८ ॥ तत्साधकमेव प्रमाणमुपदर्शयति-
किरियाफलभावातो दाणादीणं फलं किसीएव्व ।
तं दिट्ठे चेव मती जसकित्तीलाभमादीयं ॥ १३९ ॥
(क्रियाफलभावात् दानादीनां फलं कृषेरिव । तद्दृष्टमेव मतिः यशःकीर्तिलाभादिकम् ॥)
अस्ति दानादिक्रियाणां फलमिति साध्यं, क्रियाया अवश्यं फलभावादिति हेतु:, कृषिक्रियाया इवेति दृष्टान्तः । प्रयोगश्चैवम्- या चेतनावतः परिस्पन्दात्मिका क्रिया सा नियमेन फलवती, यथा कृषिक्रिया, तथा च चेतनावतः परिस्पन्दात्मिका दानादिक्रियेति । अत्र चेतनावत्त्वविशेषणेन परमाण्वादिक्रियाव्युदासः, परिस्पन्दग्रहणेन च मुक्तात्मनां या प्रतिक्षणं सकलपदार्थपरिच्छेदरूपा क्रिया तस्याः प्रतिक्षेपः, अन्यथैताभ्यां व्यभिचारः स्यादनयोरभिप्रेतफलेन फलवत्त्वाभावात्। अत्र हेतोरभिप्रेतादृष्टफललक्षणेन साध्येन सह प्रतिबन्धं सिसाधयिषुराचार्यस्तावत्परस्य सिद्धसाधनमाशङ्कते -- 'तं दिट्ठमित्यादि', अथ स्यादियं मतिः परस्य- इष्यत एव दानादिक्रियायाः फलं परं तत्फलं दृष्टमेव यशःकीर्तिलाभादिकं द्रष्टव्यं, न त्वदृष्टं पुण्यादि, तत्र पराक्रमकृतः श्लोको यशः, दानपुण्यकृतस्तु कीर्त्तिः, उक्तं च- "दानपुण्यकृता कीर्त्तिः, पराक्रमकृतं यशः * इति, लाभो धनाद्यवाप्तिः, अवसरे हि पुरुषविशेषाय दीयमानमल्पमपि विपुल - धनादिलाभनिमित्तं भवतीति, आदिशब्दादपायरक्षादिपरिग्रहः । ततश्च सिद्धसाधनमेवेदमिति ॥ १३९ ॥ अथ मन्यसे यशःकीर्त्तिलाभादिके दृष्टे फले न विवादोऽस्ति, यद्विषया च विप्रतिपत्तिस्तदेव साध्यं नेतरत् यथा परार्थश्चक्षुरादय इत्यत्र पर आत्मा, अदृष्टफलविषया चावयोर्विप्रत्तिपत्तिरतस्तदेव साध्यं, तथा च कुतः सिद्धसाधनमित्याशङ्कय पर आह-इहरा य किसीएवि हु पावेइ अदिट्ठमेव तंपत्थि । तस्स परिणामरूवं सुहदुक्खफलं जतो भुज्जो ॥ १४० ॥
(इतरथा च कृषेरपि हु प्राप्नोति अदृष्टमेव तदप्यस्ति । तस्य परिणामरूपं सुखदुःखफलं यतो भूयः)
હવે, દાનઆદિના ફળ દેખાતા ન હોવાથી તે (=જીવ) નથી. એવી આશંકા કરી નાસ્તિકે આપેલા દૂષણને ભૂષણ ઠેરવવા આચાર્ય આ પ્રમાણે ક્યે છે
(धानखाहिना खहेष्ट इजनी सिद्धि)
ગાથાર્થ :- તેથી જપરલોક્યાયી જીવ સિદ્ધ થતો હોવાથી જ દાનઆદિના ફળનો અભાવ નથી. કેમકે આલોકમાં પણ મન:પ્રસાદઆદિ ફળો દેખાય છે, તો પરલોકમાં કેમ યોગ્ય ન હોય? અર્થાત્ પરલોકમાં ફળ યોગ્ય જ છે.
તાત્પર્ય:– નાસ્તિકે ન સંગયમિદંપી॰ ઇત્યાદિ ગાથાદ્વારા પ્રતિપાદન કરતા દાનવગેરે ક્રિયાના ફળનો અભાવ બતાવ્યો. પરંતુ હવે, જીવ પરલોકગામીતરીકે સિદ્ધ થવાથી દાનદિયાના ફળનો અભાવ બતાવવો યોગ્ય નથી. દાનઆદિના જેમ આલૌકિક મન:પ્રસાદઆદિ ફળો છે તેમ પરલોકમાં પણ ફળ છે જ. કેમકે પારલૌક્પિળસાધક પ્રમાણ હાજર છે. (મૂળમાં તિ” પદ વાક્યની સમાપ્તિ સૂચવે છે.) ૫૧૩૮ા
પારલૌકિ ફ્ળસાધક પ્રમાણ બતાવે છે
ગાથાર્થ :- ક્યિાનું ફળ હોવાથી ખેતીયિાની જેમ દાનઆદિયાનું ફળ છે. અહીં બીજાને (=નાસ્તિકોને) બુદ્ધિ થાય કે, દાનઆદિનું યશકીર્તિલાભવગેરે દૃષ્ટ ફળ જ છે.
धनखाधियाखनुं इज छे (= साध्य) डेभडे प्रियाखनुं इज खवश्य होय छे (-हेतु) भेभडे जेतडियानुं इज (= टेष्टान्त). પ્રયોગ :– ચેતનાવાનની પરિસ્પરૂપ જે ક્યિા હોય, તે અવશ્ય ફળવાળી હોય છે. જેમકે ખેતીક્યિા. અને ચેતનાવાનની દાનઆદિયા પણ પરિસ્પરૂપ છે. તેથી ફળવાળીતરીકે સિદ્ધ થાય છે. પ્રસ્તુતમાં ચેતનાવત્ત્વ (-ચેતનાવાન’પદ) વિશેષણ, પરમાણુવગેરેની ક્રિયાને બાકાત કરવા છે. મુક્ત જીવો પણ પ્રત્યેક ક્ષણે સઘળા પદાર્થોનું જ્ઞાન કરવાની ક્રિયા સતત કરી રહ્યા છે. આ યિાઓનો સમાવેશ ન કરવા *પરિસ્પન્દરૂપ ક્યિાનો ઉલ્લેખ ર્યો. જો આ બેને (પરમાણુઆદિગતયિા અને મુક્તાત્માઓ ની ક્યિા) બાકાત ન કરવામાં આવે, તો આ બેની ક્રિયાના દૃષ્ટાન્તથી અનૈકાન્તિર્દોષ આવે, કેમકે આ બન્નેની ક્યિા અભિપ્રેત ફળવાળી ન હોવાથી, તે રૂપે ફળવાળી નથી. પ્રસ્તુતમાં આચાર્યને ધ્યાના અદૃષ્ટફળરૂપ સાધ્યસાથે અવશ્ય ફળવનારૂપ હેતુની વ્યાપ્તિ સિદ્ધ કરવી છે. તેની ભૂમિકારૂપે આચાર્ય પોતે બીજાઓ (-નાસ્તિકો) વતી ઉપરોક્ત અનુમાનમાં સિદ્ધસાધનોષ બતાવે છે. • तं छिभिः छत्याहि.
નાસ્તિક :– દાનવગેરેયિાના ફળ અમને ઇષ્ટ જ છે. તેથી તે અંગે તમારે સિદ્ધસાધન ઘેષ છે. પણ તે ફળ યશ, કીર્તિ, લાભ વગેરે ટ્ જ છે, નહિક પુણ્ય વગેરે અદૃષ્ટ પસક્રમથી પ્રાપ્ત થતો વર્ણવાદ યશ છે. અને દાનપુણ્યથી પ્રાપ્ત થતો
धर्मसंग भाग-1 ११७
