________________
વિશ્વરાજનું નિદાન
- જે વૈદ્યોએ હજાશે કેસ સુધાય કે બગાડયા હોય અથવા જેણે ઘણી મેટી સંખ્યાના વ્યાધિગ્રસ્તોની દવા કરી હોય તેને કેસ સેંપવામાં સંકેચ ન કરો. બીન અનુભવી તાજા વૈદ્ય કે ઊંટવૈદ્યને કદી કેસ સેવો નહિ અને પાક વૃદ્ધ ધીકતી ઘરાકી વાળા વૈદ્યની સલાહ વગર સંકેચે લેવી અને અનુસરવું એ વાત જાણીને ઠીક લાગી,
અને આ મહામતિ વૈદ્યરાજ પાસે વ્યાધિ નિદાનની એક અભિનવ રીતિ હતી. એ શારીરિક વ્યાધિની તપાસ મૂત્ર (પેશાબ) થી કરતા હતા. એના અભ્યાસ અને અનુભવને આધારે એ જાણી શકયા હતા કે દરેક વ્યાધિનું મૂળ મળમાં હોય છે અને મળનું મૂળ મૂત્રાશય (કીડની–kidney) માં હેય છે. એ પેશાબ જઈ તેમાં તેલના ચાર પાંચ ટીપાં નાખતા અને ત્યાર પછી તેલ બેસી જાય કે તરે છે, એને રંગ વાદળી થાય છે કે પીળે થાય છે, એ ચક્કર ચક્કર ફરે છે કે સ્થિર રહે છે, એમાં વચ્ચે સફેદ ગેળાએ ઊપડે છે કે રંગબેરંગી પડે છે–એ પરથી વ્યાધિ પારખતા હતા અને મૂત્રાશયના બગાડ ઉપર શારીરિક સર્વ વ્યાધિઓનું મૂળ પકડી પછી ચિકિત્સા કરતા હતા. આ તેમની રીત અભિનવ હતી. ખાસ કારગત નીવડતી હતી અને તેથી એણે અનેક અસાધ્ય અથવા આકરા વ્યાધિઓવાળા કેસો હાથમાં લઈ, સારાં પરિણામો બતાવ્યાં હતાં. જ્યારે બીજા વિ કેસને આકરો અથવા -લગભગ આશા વગરને જણાવતા ત્યારે પણ એ કેસને પોતાના હાથમાં લઇ, મૂત્ર પરીક્ષાદાર રસ્તાસર કરી આપતા અને એ રીતે એણે ઘણી નામના મેળવી હતી. માનસિક વ્યાધિમાં મૂત્ર પરીક્ષા જરા પણ કામ લામતી નહોતી. એને માટે એ માનસવિલાના બળથી કામ લેતા હતા.
મહારાણી યશોધરાએ વૈદ્યરાજ મહામતિ પાસે, ઊજવા છેટલા જન્મદિવસથી માંડીને મહારજ કેવી રીતે તદ્દન ફરી ગયા હતા, કેવા અવ્યવસ્થિત થઈ ગયા હતા અને કેવું વિચિત્ર વર્તન ચલાવે
