Book Title: Vishva Kartutva Mimansa Evam Jagat Kartutva Mimansa
Author(s): Sushilsuri, Jinottamvijay
Publisher: Sushil Sahitya Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022444/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | OM OM hI ahaM namaH // * // * vizva kartRtva jagat kartRtva // * mI // mA * sA // kartA: Wan AcArya vijaya suzIla sUri Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ $?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?I $?$?$?a$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?a$?$?$?$?$?$?0 AMMA zrInemi lAvaNya- dakSa suzIla granthamAlA ratna 61-62 vA~ wwwww.wwwwwww vizvakartRtva-mImAMsA 5 Wan 5 tathA * jagatkartRtva-mImAMsA [ saMskRtabhASAyAM - hindIbhASAyAM ca ] karttA mahArAjAdhirAja zAsanasamrAT - sUricakracakravatti-taprogacchAdhipatizrIkadambagiripramukhAne katIrthoddhAraka - paramapUjyAcAryazrImadvijayane misUrIzvarANAM divyapaTTAlaMkAra - sAhityasamrAT - vyAkaraNavAcaspatizAstravizArada - kaviratna paramapUjyAcAryapravara zrImadvijayalAvaNyasUrIzvarANAM pradhAnapaTTadhara-saMyamasamrATzAstravizArada - kavidivAkara - vyAkaraNaratna- paramapUjyAcAryavarya zrImadvijayadakSasUrIzvarANAM suprasiddhapaTTadharajainadharma divAkara - rAjasthAnadIpaka marudhara dezoddhArakazAstravizArada - pratiSThA ziromaNi pUjyAcArya zrImadvijayasuzIlasUriH / - $?$?$?$?$?$?$? 1$?$?$?$?$?$?$?$? $?$?$?$?$?$?$?$? $?$?$?$?$?$?$?$?$?$?-$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$?$? Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Can Can Can Can Can Can Can Dui Ya Dui Can Can Can Fa Wan sampAdakaWan ra jinazAsanazaNagAra-tIrthaprabhAvaka-nUtana zrIaSTA| padajainatIrtha saMsthApaka-paramapUjya AcAryadeva zrImadvijayasuzIla sUrIzvarajI mahArAja sA. ke vidvAn ziSyaratna-sumadhura-pravacanakAra-kAryadakSa pUjya paMnyAsapravara zrIjinottamavijayajI gariNavarya mahArAja * satpreraka * svargIya niHspRha tapasvI pUjya upAdhyAyapravara zrI candanavijayajI ma. sA. ke ziSya ratna bhaktiparAyaNakumArazramaNa pUjya munirAjazrI ratnazekharavijayajI mahArAja tathA vidvAn pUjya paMnyAsapravarazrI jinottama vijayajI ma. sA. ke jJAnAbhyAsI-tapasvI-ziSyaratna 3 pUjya munirAja zrI ravicandravijayajI mahArAja / ra zrIvIra saMvat 2522, vikrama saMvat 2052, nemi saMvat 47 au pratiyA~-1000 prathamAvRtti mUlya 1 ru. 50 paise * prakAzaka * zrI suzIla sAhitya prakAzana samiti rAIkA bAga, jodhapura-rAjasthAna (mAravAr3a) * mudraka * tAja priNTarsa, jodhapura 021435, 21853 Tong Xie Bing Yan Bing Jian Ju Chi Xie Bing Xing Bing Bing Jiang Hou Jiang Tong Fei Xie Xi Xi Jiang Chi Xi Xie Bing Bing Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakAzakIya nivedana 4 wwwwwwwwwwwwwwwwwws 'vizvakartRtva-mImAMsA' aura 'jagatkartRttva-mImAMsA' ye donoM laghugrantha prakAzita karate hue hameM atIva prAnanda kI anubhUti ho rahI hai| ina donoM laghugranthoM ke kartA paramapUjya zAsanasamrAT samudAya ke suprasiddha jainadharmadivAkara, jinazAsanazaNagAra, tIrthaprabhAvaka, nUtana zrIpraSTApada jainatIrtha saMsthApaka, rAjasthAnadIpaka, marudharadezoddhAraka, pratiSThAziromariNa .... pUjyapAda prAcAryadeva zrImad vijayasuzIla sUrIzvarajI ma. sA. haiM / Apane 'prAyazcitta jJAnamaJjarI' tathA 'prAyazcitta muktAvalI' ina donoM laghu granthoM kI racanA karane ke bAda, prastuta donoM laghu granthoM kI sundara racanA kI hai| 'vizvakartRttvavAda' sAre vizva meM vyApaka hai| vividha darzanazAstroM meM bhI isI kA varNana vizeSa rUpa meM prAtA hai / syAdvAda-anekAntavAda ke siddhAnta se tarkanyukti aura dRSTAnta pUrvaka ina donoM laghugranthoM meM satya vastu kA nidarzana Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate hue kartA ne likhA hai ki-'vizva anAdi evaM anaMtakAlIna haiM na isakA koI kartA, na isakA koI pAlaka, aura na isakA koI vinAzaka hai| yuktipUrvaka yahI tathya isameM siddha kiyA gayA hai| ina laghukRtiyoM kA sampAdana kArya parama pUjya prAcArya ma. sA. ke vidvAn ziSyaratna-lekhapaTu-sumadhurapravacanakAra pUjya paMnyAsapravara zrI jinotamavijayajI gariNavarya ma. sA. ne atisundara kiyA hai| prastAvanA paNDitapravara zrI zambhudayAlajI pANDeya (ema.e., bI.eDa.) ne atiramya likhI hai| grantha ke svaccha, zuddha evaM nirdoSa prakAzana kA kArya DaoN. cetanaprakAzajI pATanI kI dekharekha meM sampanna huA hai| paramapUjya gurudeva prAcArya ma. sA. ke sadupadeza se isa grantha-prakAzana meM dravya-sahAyaka kA lAbha lene vAle sirohInivAsI samAjaratna zrI manojakumAra bAbUmalajI haraNa kI satpreraNA se zrI jaina zvetAmbara saMgha, gAMdhI nagara baiMgalora haiN| ina sabhI kA hama hArdika AbhAra mAnate haiN| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA bhAratIya manISA, tattvArthoM ke vimarza ke lie, satya kI khoja ke lie anAdi kAla se tatpara rahI hai| hameM gaurava kI anubhUti hotI hai ki tattvacintana se SaDdarzana bhArata-bhUmi para hI pragaTa hue haiM / yadyapi chaha darzanoM ke cintana meM paryApta bhinnatA hai, antavirodha haiM tathApi kisI na kisI taTastha dRSTi se, syAdvAda dRSTi se dekhane para samasta-darzanoM kA cintana koTi-pUraka pratIta hotA hai / inakI vibhinnatA ke kAraNa bhAratIya cintana ko eka naI dizA prApta hotI rahatI hai tathA bhaviSya meM bhI prApta hotI rhegii| ukta cintana-paddhati ke vikasita sopAnoM kA prAzrayaNa karake jainadharmadivAkara prAcAryapravara zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. ne 'vizvakartRtva-mImAMsA' kI mahanIya racanA kI hai| hindI bhASA meM 'jagatkartRtvamImAMsA' bhI sarala evam utkRSTa rIti se prastuta kI hai| gujarAtI bhASI hote hue bhI hindI-vAGmaya ke vikAsa meM prApazrI kA samprati mahanIya yogadAna hai| bhAratIya darzana meM momAMsA, sAMkhya, jaina, bauddha, yoga evaM cArvAka Izvara ko sRSTikartA svIkAra nahIM karate / vedAnta, nyAya, vaizeSika darzanoM meM Izvara ko jagatkartA svIkAra kiyA gayA hai| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMkhya darzana ke itihAsa ko pradhAna tIna yugoM meM vibhAjita kiyA jAtA hai / (ka) maulika arthAt upaniSad bhagavad gItA, mahAbhArata aura purANoM kA sAMkhya darzana IzvaravAdI thA / (kha) mahAbhArata ke bAda kA sAMkhya anIzvaravAdI thA kyoMki taduparAnta sAMkhyakArikA evaM bAdarAyaNa ke 'prakRtivAda' se prabhAvita sAMkhya darzana kA avatAra huaa| (ga) IsA kI solahavIM zatAbdI kA sAMkhya darzana vijJAnabhikSu ke adhipatitva meM punaH Izvara kartRtvavAda se anuprANita ho gyaa| yogadarzana ko sezvara sAMkhya bhI kahate haiN| isa mata meM Izvara ko sRSTi kA kartA na mAnakara eka puruSavizeSa ko Izvara mAnA gayA hai jo sadA kleza, karma, karmaphaloM aura vAsanAoM se aspRSTa rahatA hai / vedAnta ke anusAra jagat kA nimitta aura upAdAna kAraNa Izvara hai; jabaki nyAya vaizeSikoM ke anusAra sRSTi meM Izvara kevala nimitta kAraNa hai| isake alAvA vedAnta mata meM anumAna se Izvara kI siddhi na mAnakara janma, sthiti, pralaya tathA vedazAstroM kA kAraNa hone se Izvara kI siddhi mAnI gaI hai| gArbe (Garbe) Adi pAzcAtya vidvAnoM ke anusAra nyAyasUtra aura nyAyabhASya meM IzvaravAda kA pratipAdana nahIM kiyA gayA hai| yahA~ Izvara ko kevala draSTA, jJAtA, Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJa, sarvazaktizAlI svIkAra kiyA gayA hai sRSTi kA karttA nahIM, parantu yaha bAta ThIka nahIM hai kyoMki nyAyabhASya meM kahA hai 'yathA pitA'patyAnAM tathA pitRbhUtaIzvaro bhUtAnAm' kucha vidvAnoM kA mata hai ki vaizeSika sUtroM meM Izvara ke viSaya kA koI ullekha nahIM milatA / paramANu aura AtmA ko kriyA adRSTa ke dvArA sampAdita kI jAtI hai / ataH maulika vaizeSika darzana anIzvaravAdI thA / athailI (Athalye) Adi vidvAn isa mata kA virodha karate haiM / unakA kahanA hai ki vaizeSika darzana kabhI bhI anIzvaravAdI nahIM rahA / vaizeSika sUtroM kA Izvara ke viSaya meM mauna rahane kA yahI kAraNa hai ki vaizeSika darzana kA mukhya dhyeya AtmA aura saukI vizeSatAoM kI prarUpaNA karanA rahA hai / prophesara rAdhAkRSNana ne bhI isa viSaya meM apanI pustaka Indian Philosophy, Vol II pR. 225 para vimarza kiyA hai / kalikAlasarvajJa prAcArya zrI hemacandra mahArAja ne zranyayogavyavacchedikA meM Izvara ke jagat kartRtva ke viSaya meM vaizeSikoM ke mata meM dUSaraNa pradarzita karate hue kahA haikarttAsti kazcijjagataH sa caikaH 1 sa sarvaga sa svavazaH sa nityaH / imA: kuhevAkaviDambanAH syuH, teSAM na yeSAmanuzAsakastvam // Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI dvArA saMskRta evaM hindI bhASA meM kI gaI racanA atyanta sAragarbhita hai| viSaya ko spaSTa karane kI svAbhAvika kSamatA, bhASA evaM bhAvAbhivyakti para samAna niyantraNa, anasulajhI ulajho bAtoM ko sarala evaM sarasa rIti se prastuta karane kI apUrva kSamatA prAcAryazrI kI svagata vizeSatA hai / maiMne 'vizvakartRtva-mImAMsA' evaM 'jagatkartRtva-mImAMsA' ko prAdyopAnta dekhakara yaha niSkarSa nikAlA hai ki AcAryazrI saMkSipta rUpa meM sAratattva ko pragaTa karane meM siddhahasta haiN| vivecana zailI meM bhI kahIM-kahIM sUtrAtmaka zailI dRSTigocara hotI hai| saMskRta kI saralatA ke sandarbha meM bhI prApazrI baddhaparikara parilakSita hue haiN| prAzA hai ki prastuta racanAdvayI jijJAsujanoM kA mArgadarzana karane meM saphala siddha hogii| prAcAryazrI apanI anya mahanIya kRtiyoM ke dvArA bhI saMskRta, hindI vAGmaya ko samRddha karate hue nirAmaya evaM cirAyu hoM-isI maMgala manISA ke sAtha sthala : 10/430, nandanavana, joSapura-342008 viduSAM vazaMvadaH : zambhudayAla pANDeya vyAkhyAtA-saMskRta Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukRta ke sahayogI zAsanasamrAT parama pUjya prAcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijaya nemi-lAvaNya-dakSa sUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara pratiSThAziromaNi pa. pU. AcArya bhagavanta zrImada vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. ke prAjJAMkita-samAjaratnajinazAsanapremI-paramagurubhakta zreSThivarya zrI manojakumAra bAbUmalajI haraNa sirohI (rAja.) kI satpreraNA se zrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha ( gAMdhInagara jaina mandira ) 4 mena roDa, gAMdhInagara, baiMgalora kI tarapha se sundara Arthika sahayoga prApta huA hai| hama saMgha evaM pramukha zrI ravilAla lavajIbhAI pArekha prAdi sabhI kAryakartAoM ke prati kRtajJatA vyakta karate haiN| TrasTIgaNa zrI suzIla-sAhitya prakAzana samiti, jodhapura Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandana ho guru-caraNe zAsana ke sAmrAjya meM, tape sUrya sA teja , tIrthoddhAra kiye kaI, sokara sUla ko seja / dharmadhurandhara sadguru, maMgalamaya hai nAma , nemisUrIzvara ko karUM, vandana pAThoM yAma / / 1 / / sAhitya ke samrATa ho, zAstravizArada jAna , svayaM zAradA ne diyA, jaise guru ko jJAna / vyAkaraNe vAcaspati, kAvyakalA abhirAma , zrI lAvaNya sUrIzvarA, vandana pAThoM yAma / / 2 // zabdakoza ke zahaMzAha, saritA zAstra samAna , kavi divAkara ne kiyA, kAvyazAstra kA pAna / granthoM kI racanA meM rAce, sarasvatI ke dhAma , dakSa sUrIzvara ko karUM, vandana pAThoM yAma // 3 // zAnta sudhArasa mRdumanI, rAjasthAna ke dIpa , marudharoddhAraka satkavi, tuma sAhitya ke sIpa / kavibhUSaNa ho tIrthaprabhAvaka, nayanA haiM niSkAma / suzIla sUrIzvara ko karU, vandana pAThoM yAma / / 4 / / Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x prAptisthAna 4 D prAcArya zrI suzIla sUri jaina jJAnamandira zAntinagara mu. sirohI - 307001 (rAja.) 0 zrI bhraSTApada janatIrtha, suzIla vihAra varakAraNA roDa, mu. rAnI, ji. pAlI (rAja.) Shree Jain Swetamber Murtipujak Sangh (Gandhi Nagar Jain Temple) Fourth Main Road, Gandhinagar Bangalore - 560009 Zhu 200036 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha anukrama kra.saM. viSaya 1. vizvakartRtva mImAMsA (saMskRta) 1-22 2. prazastiH (saMskRta) -- 23 3. vizvakartRtvamImAMsA-sarala bhASAnuvAda 24-54 4. jagat kartRtva mImAMsA (saMskRta) 5. prazastiH (saMskRta) 6. jagat kartRva mImAMsA-sarala bhASAnuvAda 13-26 7. aSTApada jainatIrtha : suzIla vihAra 1-20 nirmANa yojanA Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vandanIya gurudevAH Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa. pU. prAcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma. sA. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||Wan OM hrIM ahaM namaHWan aiM namaH // // caramazAsanAdhipati-zrIvarddhamAnasvAmine namaH // // anantalabdhinidhAna-zrIgautamasvAmine namaH / / // zAsanasamrATazrInemilAvaNya-dakSasUrIzvara-sadgurubhyo namaH / / Le Le Le Wan Wan Le Le Le Le Le Ting Ting Ting Ting Wan Wan Le Le Le Le Le * vizvakartRtva-mImAMsA * ___[hindI bhASAnuvAda sahitA] -: kartA :zAstravizArada - sAhityaratna - kavibhUSaNa AcArya zrImad vijaya suzIlasUriH [ maGgalAcaraNam ] smAraM smAraM jinaM vANI, dhyAyaM dhyAyaM ca sadgurum / vizvakartRtvamImAMsA, ramyeyaM kriyate mayA // 1 // Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvo'yamatIvavicitraH / atra khalu jaGgamasthAvarabhedena dvidhA svarUpaM vibhAti / cetanadharmasaMvalitAH jaGgamAH / acetanAstAvat sthaavraaH| tatra jijJAsAvRttirudeti yadayaM vizvaH kenApi buddhimatA kA nirmito'thavA svabhAvata evAsya pravRttiH / sattA ? prazno'yaM paunaH puNyena vizvasmin utthite'dyAvadhi zemuSomatAM buddhivyAyAmaviSayaH / nAhaM paramArtha-tattvavettA tathApi paramArthatattvavidAM vaco'nurAgaH san yathAmati 'vizvakartRtvamImAMsA' cikIrSurasmi / kimasya citravicitrasya jagataH kazcit vastutaH kartA asti ? kiM tAvadIzvara eva tasya kartA ? viSaye'smin naiyAyikAH [vaizeSikAH] kathayanti-yajjagadetat kAryam / kAryotpatti kAraNamantarA na sambhavati / ato jagato'pyutpattikAraNamasandigdham / jagadvaicitryAdapi kazcid buddhimAn kartetyanumIyate / sa ca sarvavyApI sarvajJaH Izvara eveti / __ jainadArzanikAnAM mataM naiyAyikamata-samIkSA-purassaramanusandheyam / yadA naiyAyikAH jagat kAryamiti kathayanti, tadA teSAM kiM tAtparyam ? kiM teSAmidamAkUtam ? (1) sAvayavatvAjjagat kAryam ? vizvakartRtva-mImAMsA-2 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) astitvahInavastukAraNAnAmAkasmika phalatvAjajagat kAryam ? (3) etat kenApi buddhimatA nirmitamiti svIkRtatvAt kAryam ? ___(4) parivartanazIlatvAd vikAritvAd vA jagat kAryam ? evaM cet sAvayavasya kiM tAtparyam / yadyasya tAtparyamavayavAnAmastitvAdyAnaM tarhi avayaveSu vidyamAnaM sAmAnyamapi kAryarUpeNa bhavet / tadA teSAM vinazvaratA siddhayata, kintu tattu naiyAyikairavayavahInamanAdi svIkriyate / yadi tasya tAtparyamavayavAdasti-yasyAneke'vayavA bhavantyiti tahi gaganasyApi kAryatvaM svIkAryam, kintu naiyAyikAstAn nityamAmananti / punaH kAryasya tAtparyamekamastitvahInavastunaH kAraNAnAmAkasmikasaMgatitvam / yAni pUrva vidyamAnAni nAsan, tAni pazcAdapi bhavitu nAhanti evaM sati vayaM jagatkAryamiti vakta na samarthAH / yato hi pRthvyAditattvAnAmaNavo nityAH svIkriyante / yadi kAryasya tAtparya kenApi nirmitamiti gRhyate tadA AkAzo'pi kArya syAt / yadA kazcid bhUkhananaM vidhAya vizvakartRtva-mImAMsA-3 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAnAti yat tena yo gartaH kRtaH tanniSThaprAkAzo'pi tenaivakRtaH / yadyasya tAtparyaM parivartanazIlatvaM tahi tadyapyasaGgataM syAt yato hi Izvarasya parivartanazIlatvaM vikAritvaM vA kairapi na takte / na ca kalpayituM zakyate / tasyApi nirmAtA [ karteti ] svIkAre'nantakartRtvaM prasaGgaH syAt / evaM cedIzvaraH karttA tadA tu tasyApi vikAritvaM parivartanazIlatvaM pratipadyeta / yato hi tasya kAryamapi parivartanazIlam / so'pi nirmitau lInaH / / etadriktaM jAnImo vayaM yat kadAcid ghaTitamaghaTitaM vA bhavet tadeva kAryam, kintu jagattu svarUpe tiSThati / tarkyate tAvad yathA - latAvRkSAdikAryaM tadA tathAkathita Izvaro'pi kAryaM bhaviSyati / yato hi tasyecchA vicArAH vibhinnasamayeSu vibhinnarUpeNa kAryANi kurvanti tadA te Izvare nihitAH / tasmAt kAryaM jagat / nanvicchA vicArANAmAdhAreNa kAryaM cedaNurapi kAryaM syAt / yato hi tApena teSAM varNeSu parivartanAni bhavanti / yadi tuSyati durjananyAyena svIkriyate yajjagatkAryam / pratyekasya kAryasyaikaM kAraNaM svIkaraNIyamanivAryam / evamapi nedamAvazyakaM yad buddhimAn IzvaraH / cetanaH kartteti / vizvakartRtva-mImAMsA -4 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nanu mAnavanirmApakatvAccetanaH kartteti cenna tasyApyapUrNatvaprasaGgAt mAnavavat / yadi zakyate - yannedaM jagadevaMvidhaM kAryaM yathA mAnavanirmitAni tat tadanyAni kAryANi / tadAnumAnaM na setsyati / yato hi jalAdutthito dhUmo vahnidhUmasAdRzyaM bhajate, kintu jale'gneranumAnaM na karoti / kazciditi vyavahAre'pi dRzyate'gnivirodhino jalasya tatra sattvAt / nanu jagadetat sarvathA bhinnaM kAryaM yenAnumitiH sambhavA / etAdRzAni bhavanti bahutarANi kAryANi yeSAM darzanena teSAM kartRgAmanumitirvidhiyate / zrajJAtaprAsAdabhagnAvazeSAt tasya cetanakartetyanumIyate / tathaiva jagadetat kAryaM tasya karttA naiva dRSTaH / yathA- prajJAtaprAsAdabhagnAvazeSasya karttAsmAbhirna dRSTastathaiva jagato'pi / ubhayametat kAryaM zradRSTakartR katvAditi cenna / yadi cet tarkyate jagat kAryaM darzanAt sakartRkapratIteH / tadA prazno'yamudaiti - asyAM pratItau bhavantaH Izvaramanumananti, Izvara kartRtvAdasya kAryatvamanumananti / evaM cedanyonyAzrayo nAma doSaH samutpadyeta / tuSyati durjananyAyena yadi svIkriyate tAvad yadasya jagataH eka karttA / tasya kAryametad jagaditi / tadA vizvakartRtva-mImAMsA -5 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tu tasya zarIramapi syAt, azarIricetanakartRtvAsambhavAt / kartRtvasAmAnyamevAnumAnamiti cenna tasyApi zarIrApekSitatvAt / anyAni kSityakurANi kAryANi teSAM kartezvara iti cenna cakrakadoSatvAt / bhavantastu tarkeNAnenainaM viSayaM sAdhayitumabhilaSanti / satyapIzvarasattAsvIkAre ki tAvadIzvaropasthitimAtreNeva vishvsNsRssttiH| evaM cet kumbhakAropasthitirapi vizvasRSTi kattuM zaknotiubhayatrApyudAsInopasthitimAtrasya tulytvaat| saspRhaM vizvasRSTi karotIti na yuktam zarIramantarecchAyA asambhavAt / kiM tAvadIzvaro vizvasaMracanAM zarIrakriyAbhistanotyutAnyAbhiH kriyAbhiH ? ubhayamapyasambhavam / zarIramantarA kriyA'sambhavAt / tasya sarvavyApakatva-svIkAreNA'pi sarvasraSTratvaM naiva siddhayati zarIrAbhAvAt tarkAnurodhena svIkrIyate ced zarIriNo'pi IzvarasyecchA kriyAbhyAM vizvakartRtvam / tadA kiM tenAtmagatonmAdena sRSTi: prArabdhA ? yadi satyametat tarhi tasyAM sthitau vizvasmin prAkRtika vyavasthA na prasajyeta / evaM cet kiM tenaiSA racanA manuSyANAM naitikAnaitikakAryAdhAreNa kRtA? yadi satyamidaM tahi so'pi naitikavyavasthA baddhaH / na ca svAtantryamarhati / ki karuNAparatvAt tena kRtA vizvasRSTi:-jagatsRSTi: ? vizvakartRtva-mImAMsA-6 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadA tu vizvasmin prasannatAstu sujanatAyAzca prAdhAnya syAt / nAnyat kimapi duHkhAdikaM syAt / yadi tAvad ucyate manuSyANAM duHkhabhoktRtvaM teSAM pUrvakRtakarmaghaTitam tadA tu sukhamapi pUrvakRtakarma vilasitaM syAt / pUrvakRtakarmANi yAni bhAgyarUpeNa niyatirUpeNa vA bhavadbhiH svIkRtAni tatprerito manuSyaH kukarmatatpara iti ced dRSTaH (niyatiH) eva sRSTikarteti manyatAm / yadi IzvareNa krIDAkautukena jagatsRSTiH kRtA tarhi sa tu niruddezyakAryakArI bAlaka iva pratipadyeta / soddezyakRtA sRSTiriti svIkAre ekasmai daNDo'nyasmai puraskAraH kathaM ghaTate ? evaM tu tasya pakSapAtitvaM duSitvaJca syAt / yadi sRSTi racanA tasya svabhAva eva / tasmAdeva sRSTi: prabhavati tadA tu svabhAvAdeva sRSTiH prabhavatvasvIkAre ko doSaH ? eSA tu kliSTakalpanaiva yat kenA'pi IzvareNopakaraNAdi sAhAyyaM vinA'sya jagato racanA kRte tu bhava-viruddham / IzvarakartRtva svIkAre'pi tad IzvarArthaM prayuktAni vizeSaNAni na saGgacchadante / anAdirananto nitya iti / tasyAzarIritvAt buddhicaitanyasvarUpatvaM ghttte| tat svarUpaM nAnAtmakavizvapadArtha-saMracanAyAM bhinnaM parivartanazIlaM syAt / yadi tasya buddhau, cetanAyAM vizvakartRtva-mImAMsA-7 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAne vA kimapi parivartanaM na bhavati, tarhi sRSTevinAzasya vA vibhinnarUpANi kathaM darIdRzyate / sRSTivinAzAvaparivartanIya-buddharjJAnasya vA pariNAmAviti nava bhavitumarhataH / jJAnasvabhAva-parivartanazIlaH / yadi tenaiva jJAnena tAtparya gRhyate yacca mAnavIyasandarbheSu prayujyate (tadatiriktamanyaH sandarbhaH jJAnena na jJAyate cet) tadA tu paramAtmA, IzvaraH sarvajJaH iti kathaM svIkatu zakyate ? tasya kimapi jJAnamasti naveti kathaM jJAtu zakyate ? indriyazUnyatvAt / indriyAbhAvAt pratyakSajJAnaM na sambhavati / vinA pratyakSaM kimapi anumAnaM na sambhavati / vizvaracanAvaicitryaM vyAkhyAtu IzvarakartRtva svIkAryamiti cenna / pApAdanAt siddhistadeva svIkatu zakyate yadA kimapyanyat parikalpanaM yuktyA sambhavaM na syAt / atra tu anyA api sambhAvanAH parikalpanAH bhavitumarhanti / . Izvarakatta tvasvIkAraM vinApi naitikavyavasthayA karmasiddhAntena vA sRSTiriyaM vyAkhyAtu pAryate / yadi bhavantaH eka mIzvaramAmananti tadA tu IzvarANAM samudAyo'pi kalpitu zakyate / evaM sati bahuSu IzvareSu visaMvAdasambhavatvaM pratipAdyate cenn| yadA pipIlikAH, madhumakSikAdayaH samanvayena kArya sampAdayitu samarthAH bhavanti tadA kathaM IzvarasamudAye visaMvAdaH prasajyeta / vizvakartRtva-mImAMsA-8 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekasvokRteSu vivAdasambhavazced, tadA tu bhavat pratipAditezvaraguNeSu nyUnatA pratItiH / vivAdaparAnasya Izvarasya avizvasanIyatvAt / / anena prakAreNa IzvarakartRtvasiddheH bhavatAM sakalA api prayAsA viphalI bhaviSyantIti kRtvezvarasattaiva nAstIti svIkAryam / parama pUjya kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcAryapravaraviracita 'anyayogavyavacchedadvAtriMzikA' stavane kathitaH zloko'yamapi tadarthaparaH samyag anuzIlanIya:kartAsti kazcid jagataH sa caikaH , sa sarvagaH sa svavazaH sa nityaH / imAH kuhevAkaviDambanAH syuH steSAM na yeSAmanuzAsakastvam / 'jagataH pratyakSAdipramAraNopalakSyamAna carAcarasya vizvatrayasya kazcid anirvacanIyasvarUpaH puruSavizeSaH, kartA-sraSTA, asti-vidyte| te hi itthaM pramANayanti / urvI-parvata-tarvAdikaM sarvaM buddhimatkartR kam / yad yat kArya tat tat sarvaM buddhimatkartRkam / yathA-ghaTaH tathA cedaM tasmAta tatheti / vyatireke vyomAdi / yazca buddhi vizvakartRtva-mImAMsA-6 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAMstatkartA sa bhagavAn Izvara eketi / na cAyamasiddho hetuH' / yato bhUbhUdharAdeH svasvakAraNakalApajanyatayA avayavitayA vA kAryatvaM sarvavAdibhiH svIkRtameva / nApyanaikAntiko viruddho' vaa| vipakSAdatyanta-vyAvatatvAt / nApi kAlAtyApadiSTa: / pratyakSAnumAnAgamAbAdhitadharmadharmyanantarapratipAditatvAt / nApi prakaraNasamaH tatpratipanthi dharmotpAdana samarthapratyanumAnAbhAvAt / na ca vAcyam IzvaraH pRthvIpRthvIdharAdevidhAtA na bhavati; azarIratvAt nirvRttAtmavat iti pratyanumAnaM tadbAdhakamiti / yato'tra IzvararUpo dharmI pratIto'pratIto vA prarUpitaH ? na tAvad pratItaH hetorAzrayasiddhiprasaGgAt / pratItazcet, yena pramANena sa pratItastenaiva kiM svayamutpAditasvatanurna pratIyate / ityataH kathamazarIratvam / tasmAt niravadya evAyaM heturiti-| 1. ayaM sAdhyasamazabdenAbhidhIyate sAdhyAviziSTaH sAdhyatvAt sAdhyasamaH / gautamasUtram, 1-2-8] 2. anekAntikaH svybhicaarH| 1-2-5 [gautamasUtram] 3. siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH / 1-2.6 [gautmsuutrm| 4. kAlAvyayApadiSTaH kAlAtItaH / 1-2.6 [gautamasUtram] 5. yasmAt prakaraNacintA sa nirNayArthamapadiSTaH prakaraNasamaH / __1-2-7 [gautamasUtram] vizvakattuM tva-mImAMsA-10 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa caika iti / ca punararthe / sa puna:-puruSavizeSaH, eka:-advitIyaH / bahUnAM hi vizvavidhAtRtvasvIkAre paraspara-vimatisambhAvanA yA anivAryatvAt ekaikasya vastuno'nyAnyarUpatayAnirmANe sarvasamaJjasamApadyata iti / tathA sa sarvaga iti / sarvatra gacchatIti-sarvavyApI / tasya hi pratiniyatadezattitve'niyatadezavRttInAM vizvatrayAntarvati padArthasArthAnAM yathAvanirvANAnupapattiH / kumbhakArAdiSu tathA darzanAd / athavA sarvaM gacchati-jAnAtIti sarvajJaH / 'sarve gatyarthAH jJAnArthAH' iti vacanAt / sarvajJatvAbhAve hi yathocitopAdAnakaraNAdyanabhijJatvAd anurUpakAryotpattirna syAt / tathA sa svavazaH - svatantraH / sakalaprANinAM svecchayA sukha-duHkhayoranubhAvanasamarthatvAt / tathA coktam Izvaraprerito gaccheta, svarga vA zvabhrameva vaa| -anyo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / pAratantrye tu tasya paramukhApekSitayA mukhyakartRtvavyAghAtAd aniishvrtvaapttiH| tathA sa nitya iti / apracyutAnutpannasthiraikarUpaH / tasya hi anityatve parotpAdyatayA kRtktvpraaptiH| apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ityucyte| yazcAparastatkartA vizvakartRtva-mImAMsA-11 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalpyate, sa nityo'nityo vA syAt ? nityazcet adhikRtezvareNa kimaparAddham / anityazcet, tasyApyutpAdakAntareNa bhAvyam / tasyApi nityAnityakalpanAyAM anavasthAdausthyamiti / ____ tadevamekatvAdi-vizeSaNaviziSTo bhagavAn IzvarastrijagatkartA iti / parAbhyupagamamupadarya uttarArdhana tasya duSTatvamAcaSTe / imAH-etAH; anantaroktAH kuhevAkaviDambanAH vicAracAturIbAhyatvena tiraskArarUpatvAd vigopakaprakArAH / syuH bhaveyuH / teSAM prAmANikApasadAnAm / yeSAM he svAmin ! tvaM nAnuzAsaka:-na zikSAdAtA / tadabhinivezAnAM viDambanA rUpatva jJApanArthameva parAbhipretapuruSa-vizeSaNeSu pratyekaM tad zabdaprayogamasUyAgarbhamAvirbhAvayAJcakAra stutikAraH / tathA caivameva nindanIyaM prati vaktAro vadanti / sa mUrkhaH sa pApIyAn sa daridra ityAdi / tvamityekavacanasaMyuktayuSmad zabdaprayogeNa paramezituH paramakAruNikatayAnapekSitasvaparapakSavibhAgamadvitIyaM hitopadezakatvaM dhvanyate / . ato'trAyamAzayaH / yadyapi bhagavAnavizeSeNa sakalajagajjantujAtahitAvahAM sarvebhya eva dezanAvAcamAcaSTe, vizvakartRtva-mImAMsA-12 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathApi saiva keSAJcid nicitanikAcita' pApakarma-kaluSitAtmanAM rucirUpatayA na pariramate / apunarbandhakA-2 divyatiriktatvenAyogatvAt / tathA ca kAdambaryAM bANo'pi babhAraNa-'apagatamale hi manasi sphaTikamaNAviva rajanikaragabhastayo vizanti sukhamupadezaguNAH / guruvacanamapi salilamiva mahadupajanayati zravaNasthitaM zUlamabhavyasya' iti / ato vastuvRtyA na teSAM bhagavAnanuzAsaka iti / na caitAvatA jgdgurorsaamrthysmbhaavnaa| na hi kAladaSTamanujjIvayan samujjIviteradaSTakA viSabhiSagupAlambhanIyaH, atiprasaGgAt / sa hi teSAmeva doSaH / na khalu nikhila bhuvanAbhogamavabhAsayanto'pi bhAnavIyAH bhAnavaH, kauzikalokasyAlokahetutAmabhajamAnA upAlambha 1. udaye saMkamamudaye causuvi dAdu kameNaNo sakkaM / uvasaMtaM ca Nitti NikAcidaM hodijaM kammaM / / [gommaTasAra karmakANDa gAthA-440] 2. pAvaM Na tivvabhAvA kuNaiNa bahumannaI bhavaM ghoram / ucci aBiiM ca sevai savvatthavi apuNabandhotti / / [dharmasaMgraha tRtIyAdhikaraNa 3. bANabhaTTakRtakAdambarI, pUrvAddha pR. 103, paM. 10 vizvakartRtva-mImAMsA-13 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sambhAvanAspadam / tathA ca pUjyatArkikaziromaNi zrI siddhasena divAkaraH saddharmabIjavapanAnagha kauzalasya, yallokabAndhava ! tavApi khilAnyabhUvan / tannAdbhutaM khagakuleSviha tAmaseSu, sUryAMzavo atha kathamiva tat kuhevAkAnAM viDambanArUpatvam iti brUmaH / yadtAvad ukta paraH - ' kSityAdayo buddhimat kartR kAH kAryatvAd ghaTavaditi / tad prayuktam / vyApteragrahaNAt / ' sAdhanaM hi sarvatra vyAptau pramANena siddhAyAM sAdhyaM gamayet' iti sarvavAdisamvAdaH | sa cAyaM jaganti sRjan sazarIro'zarIro vA syAt ? sazarIro'pi kimasmadAdivat dRzyazarIraviziSTaH, utapizAcAdivadadRSTazarIraviziSTa: ? prathamapakSe pratyakSabAdhaH tamantareNApi ca jAyamAne tRNatarupurandaradhanurabhrAdo kAryatvasya darzanAt prameyatvAdivat sAdhAraNanaikAntiko hetuH / madhukarIcaraNAvadAtAH // dvitIyavikalpe punaradRzyazarIratve tasya mAhAtmyavizeSakAraNam, grAhosvidasmadAdyadRSTavai guNyam ? prathama 1. dvitIya dvAtriMzikA zloka - 13 / vizvakattuM tvamImAMsA - 14 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAraH kozapAna - pratyAyanIyaH tatsiddhI pramANAbhAvAt / itaretarAzrayadoSApatta ezca / siddhe hi mAhAtmyavizeSe tasyAdRzyazarIratvaM pratyeyatavyam / tat siddhau ca mAhAtmyavizeSasiddhiriti / dvatIyikastu prakAro na saMcaratyeva vicAragocare, saMzayAnivRtta eH / kiM tasyAsattvAd adRzyazarIratvaM vAndhyeyAdivat kiM vAsmadAdyadRSTa-vaiguNyAt pizAcAdivad iti nizcaya.... azarIrazcet dRSTAntadAntikayorvaiSamyam / ghaTAdayo hi kAryarUpAH tadA azarIrasya ca satastasya sazarIra-kartR kA-dRSTAH / kAryapravRttI kutaH sAmarthyam ? zrAkAzAdivat / tasmAt sazarIrAzarIra lakSaNe pakSadvaye'pi kAryatva hetorvyApyasiddhiH / kiJca tvanmatena kAlAtyayApadiSTo'pyayaM hetuH / dharmyekadezasya taru vidyudabhrAderidAnImapyutpadyamAnasya vidhAturanupalabhyamAnatvena pratyakSabAdhitadharmyanantaraM hetu bhaNanAt / tadevaM na kazcid jagataH karttA / ekatvAdIni tu jagatkartR tvavyavasthApanAyAnIyamAnAni tad vizeSaraNAni SaNDhaM prati kAminyAH rUpa-saMpatnnirUpaNaprAyANyevaM tathApi teSAM vicArAsahatvakhyApanArthaM kiJciducyate / vizvakatRtva-mImAMsA - 15 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatraikatvacarcastAvat / bahUnAmekakAryakaraNe vaimatyasambhAvanA iti nAyamekAntaH / anekakITikAzataniSpAdyatve'pi zakramanaH, anekazilpikalpitatve'pi prAsAdAdInAM naikasaraghAnirvatittve'pi madhucchatrAdInAM caikarUpatAyA avigAnenopalambhAt / atha teSvapyeka eva IzvaraH karteti brsse| evaM ced bhavatA bhavAnIpati prati niSpratimA vAsanA, tahi kuvinda kumbhakArAditiraskAreNa paTaghaTAdInAmapi kartA sa ekaH kiM na klpyte| ___ atha teSAM pratyakSasiddha katta tvaM kathamapahnotu zakyam ? tahi koTikAdibhiH kiM tava virAddhaM yat teSAmadRzyatAdRzaprayAsasAdhyaM kartRtvamekahelaya cApalapyate, tasmAd vaimatyabhayAd maheziturekatvakalpanA bhojanAdivyayabhayAt kRpaNasyAntavallabhaputrakalatrAdi parityajanena zUnyAraNyAnIsevanamivAste / tathApi sarvagatatvamapi tasya noppnnm| taddhi zarIrAtmanA jJAnAtmanA vA syAt ? prathamapakSe tadIyenaiva dehena jagattrayasya vyAptatvAd itaranirmeya padArthAnAmAzrayAnavakAza: / vizvakartRtva-mImAMsA-16 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyapakSe tu siddhsaadhytaa| asmAbhirapi niratizayajJAnAtmanA paramapuruSasya jagattrayakroDI - karuNA bhyupagamAt / yadi paramevaM bhavat pramANIkRtena vedena virodhaH / tatra hi zarIrAtmanA sarvagatatvamuktam-"vizvatazcakSurutavizvato mukho vizvataH pANirutaH vizvataH pAt' ityAdizruteH' / " yaccokta tasya pratiniyatadezavatitve tribhuvanagatapadArthAnAmaniyatadezavRttInAM yathAvanirmANAnupapattiriti / tatredaM pRcchayate / sa jagattrayaM nirmimAraNastakSAdivat sAkSAd dehavyApAreNa nimimIte, yadi vA saGkalpamAtreNa ? prathamapakSe ekasyaiva bhUbhUdharAdevidhAne'kSodIyasaH kAlakSepasya sambhavAt brahIyasApyanehasA na parisamAptiH / dvitIyapakSe tu saMkalpamAtreNaiva kAryakalpanAyAM niyatadezasthAyitve'pi na kiJcid dUSaNamutpazyAmaH / niyatadezasthAyinAM sAmAnyadevAnAmapi saMkalpamAtreNeva tat tatkAryasampAdanapratipattaH / 1. zuklayajurveda mAdhyadina saMhitAyAM saptadaze'dhyAye 16 mantre / vizvakartRtva-mImAMsA-17 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiJca, tasya sarvagatatve'GgIkriyamANe'zuciSu nirantara - santamazeSunarakAdisthAneSvapi tasya vRttiH prasajyate / yathA cAniSTApattiH / zratha yuSmat pakSe'pi yadA jJAnAtmanA sarvaM jagat trayaM vyApnotItyucyate tadA zuci rasAsvAdInAmapyupAlambhasaMbhAvanAt narakAdi duHkha svarUpa saMvedanAtmakatayA aniSTApattistulyaiveti cet, duHkhAnubhavaprasaGgAt tadetadupapattibhiH pratikattumazaktasya dhUlibhirivASakaraNam / yato hi jJAnamaprApyakArisvasthAnasthamevaviSayaM paricchinatti na punastatra gatvA / tat kuto bhavadupAlambha: samIcInaH / na hi bhavato'pyazucijJAnamAtreNa tad rasAnubhUtiH / tadbhAve hi srakcandanAGganArasavatyAdicintanamAtreNaiva tRptisiddha tat prAptiprayatna vaiphalyaprasaktiriti / - yatta jJAnAtmanA sarvagatatve siddhasAdhanaM prAguktam tacchaktimAtramapekSya mantavyam / tathA ca vaktAro bhavanti / asya matiH sarvazAstreSu prasaratIti / na ca jJAnaM prApyakAri tasyAtmadharmatvena bahirnigamAbhAvAt / bahirniMgame cAtmano'cetanatvatayA prajIvatvaprasaGgaH / dharmiNamatiricya kvacana kevalo vilokitaH / yacca pare dRSTAnayanti yathA - sUryasya kiraNA: guNarUpA api sUryAd / na hi dharmo vizvakarttRtva-mImAMsA - 18 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSkramya bhuvanaM bhAsayanti, evaM jJAnamapyAtmanaH sakAzAd bahinirgatya prameyaM paricchinattIti / tatredamuttaram / kiraNAnAM guNatvamasiddham, teSAM taijas - pudgalamayatvena dravyatvAt / yazca teSAM prakAzAtmA guNaH sa tebhyo na jAtu pRthag bhavatIti / tathA ca dharmasaMgrahiNyAM yAkinI mahattarAdharmasUnupUjya zrI haribhadrasUrIzvaraHkiraNA guNA na davvaM tesi payAso guNo na vA davvaM / jaM nANaM pAyaguNo kahamadavvo sa annattha // 1 // mantUNa na parichindai nANaM NeyaM tayammi desammi / AyatthaM ciya navaraM acita sattIya viSNeyaM // 2 // lohopalarasasattI prAyatthA ceva bhinnadesaM pi| lohaM prAgarisaMtI dIsai iha kajjapaccakkhA // 3 // evamiha nANa sattI AyatthA ceva hRdi logaMtaM / . jai parichidai sammaM ko Nu viroho bhave tatthaM // 4 // saMskRtacchAyAkiraNA guNA na dravyaM, teSAM prakAzo guNo na vA dravyam / yajjJAnamAtmaguraNaH, kathamadravyaH sa anyatra / / 1 / / gatvA na paricchinatti, jJAnaM jJeyaM tasmin deze / prAtmasthameva na varam, acintya zakatyA tu vijJeyam / / 2 // vizvakartRtva-mImAMsA-16 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lohopalasya zaktiH, prAtmasthaiva bhinnadezamapi / lohamAkarSantI dRzyata, iha kArya pratyakSA / / 3 / / evamiha jJAnazaktiH, Atmasthaiva hanta lokAntam / yadi paricchinatti, sarva ko nu virodho bhavet tatra / / 4 / / atha sarvagaH sarvajJaH iti vyAkhyAtam / tatrApi pratividhIyate / nanu tasya sArvajJaM kena pramANena gRhItam / pratyakSeNa parokSeNa vA ? na tAvat pratyakSeNa, tasyendriya-sannikarpotpannatayAtIndriyagrahaNAsAmarthyAt / nApi parokSeNa / taddhi anumAnaM zAbdaM vA syAt na tAvadanumAnam, tasya liGgi-liGga-sambandha-smaraNa-pUrvakatvAt / na ca tasya sarvajJatve'numeye kiJcidanyabhicArI-liGga pazyAmaH / tasyAtyanta-viprakRSTatvena tatpratibaddhaliGga-sambandhagrahaNAbhAvAt atha tasya sarvajJatvaM vinA jagadvaicitryamanupapadyamAnaM sarvajJatvamarthAdApAdayatIti cenna / avinAbhAvAbhAvAt / na hi jagadvaicitrI tat sArvajyaM vinAnyathA nopapannA / dvividhaM hi jagat sthAvara-jaGgamabhedAt / tatra jaGgamAnAM vaicitryaM svopAttazubhAzubhakarma-pAripAkavazenaiva / sthAvarANAM tu sacetanAnAmiyameva gatiH / acetanAnAM tu vizvakartRtva-mImAMsA-20 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tadupabhogayogyatA sAdhanatvenAnAdikAlasiddhameva vaicitryamiti / nApyAgamastatsAdhakaH sa hi tatkRto'nyakRto vA syAt ? tatkRta eva cet tasya sarvajJatAM sAdhayati tadA tasya mahattvakSatiH / svayameva svaguNotkIrtanasya mahatAmadhikRtatattvAt / anyacca, tasya zAstrakartRtvameva na yujyate / zAstraM hi varNAtmakam / te ca tAlvAdivyApArajanyAH / sa ca zarIre eva smbhvii| zarIrAbhyupagame ca tasya pUrvoktA eva dossaaH| anyakRtazcet so'nyaH sarvajJo'sarvajJo vA ? sarvajJatve tasya dvatApattyA prAgukta katvAbhyupagamabAdhaH tatsAdhakapramANacaryAyAmanavasthApAtazca / ____ asarvajJazcet kastasya vacasi vizvAsaH ? kiM bahunA Izvarasya vizvakartRtve haThavAdaH parityAjyaH / IzvaraH zuddhaH buddhaH svIkAryaH / nAsmAkaM kSatiH kintu vinamro'yamanurodho yadasmin kartRtvavAde doSAn parizIlaya / na kathamapIzvaraH kalaMkathitanyastatra bhavatetizam / vizvakartRtva-mImAMsA-21 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upasaMhAra prapaJcAJcitasyAsya saMsArasya na ko'pi karttA paramezvaraH, paramAtmA, na devo na dAnavaH, na manuSyAstiryaMco veti / na cA'pi brahmA-viSNu-mahezvarAH / nAyaM vizvo bhUtakAle'pi kenA'pi prANinAracitaH, na varttamAnakAle'pi cA'sya nirmAtA kazcit, na bhaviSyatItyavadhAryam / etAvataiva sarvajJavibhubhASita jainadarzane trikAladarzibhistIrthaGkaraiH zrutakevalIbhirgaNadharaimaharSibhizca pUjyAgamazAstreSu vizvakartRtvaviSaye yattrikAlAbAdhitaM proktaM tat tu satyaM vAstavikaJceti / tadAdhAreNaiva mayA'pi vizvakartRtvamImAMsA saMgrathiteti vijJAya tatra jJAtAjJAtabhAvena gacchataH skhalenanyAyena vA kvacidapi madIyA truTizcet 'micchAmi dukkaDa' kRtvA vacmi - yadayaM saMsAro'nAdyanantazceti / zivamastu sarvajagataH, , parahita- niratA bhavantu bhUtagaraNAH / doSAH prayAntu nAzaM, sarvatra sukhI bhavantu lokAH // 1 // 00 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / pra...za...sti [anuSTup chanda:] netrAkAzazaravyoma yugmavarSe suvaikrme| varSAdau kAttike mAse , ___ maGgale pUNimA dine / / 1 / / vizvaprasiddha-tIrthe'smin , __ zrIrANakapure vre| zubhopadhAna - velAyAM , maGgale maGgalaprade / / 2 / / nemi - lAvaNya - dakSANAM , gurUNAM kRpayA mayA / vizvakartRtvamImAMsA, - kRtA suzIlasUriyA // 3 // vizvakatta tva-jijJAsA dattacittAnuvattinAm / bodhanArthaM ca mImAMsA , vItarAga - matAnugA / / 4 / / Agamatattva - saMzuddhayA , buddhayA vai kalpitA kRtiH / yAvat sUrya-zazAGkau ca , bhAtu tAvadiya kRtiH / / 5 / / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||AUM OM hrIM ahaM namaH OM // // aiM namaH / OM / / sadgurubhyo namaH / mummmmmmmmmon * vizvakartRtva-mImAMsA * grantha kA sarala hindI bhASAnuvAda noromrommon vizva atyanta vicitra hai| yahA~ jar3a evaM cetana rUpa dvidhA bheda parilakSita haiN| cetanAtmaka svabhAva vAle jaMgama tathA acetana svabhAvI sthAvara kahalAte haiN| prastuta prasaMga meM jijJAsAvRtti kA udaya hotA hai ki yaha vizva-jagat kisI buddhimAn kartA ke dvArA nirmita hai ? athavA isakA yaha svarUpa svabhAvataH pravRtta hai ? yaha prazna bArambAra vicAraNIya rahA hai aura Aja bhI manISiyoM kI prakhara manISA kA vyAyAma banA huA hai| ___ maiM [suzIlasUri] paramArtha tattvavettA na hote hue bhI paramArthatattvajJoM (kevalajJAniyoM) ke vacanoM kA pAlambana lekara arthAt anugamana kara yathAmati 'vizvakartRtva mImAMsA' kRti kI racanA karanA cAhatA huuN| vizvakartRtva-mImAMsA-24 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA isa citravicitra vizva kA vastutaH koI 'kartAnirmAtA-racayitA' hai ? kyA Izvara hI isakA kartA hai ? isa viSaya meM nyAyadarzana aura vaizeSika darzana kA mata hai ki yaha vizva-jagat kArya hai| ataH nizcita rUpa se isakA kartA koI buddhimAn hI ho sakatA hai aura vaha Izvara hai| kArya kI utpatti kAraNa ke binA sambhAvya nhiiN| ataH kArya vizva-jagat kI utpatti kA kAraNa asaMdigdha hai| vizva-jagat kI vicitratA se bhI kisI buddhimAn kartA kA anumAna hotA hai aura vaha sarvavyApI sarvajJa Izvara hI hai| jaina dArzanika mata ke pariprekSya meM nyAya-vaizeSika mata kI samIkSA karanI caahie| naiyAyika darzana yaha kahatA hai ki-vizva-jagat eka kArya hai to kArya se usakA tAtparya kyA hai ? kyA vaha yaha kahanA cAhatA hai ki kArya vaha isalie hai ki (1) vaha avayavoM se (sAvayava) banA hai ? yA (2) vaha kisI astitvahIna vastu ke kAraNoM kI Akasmika saMgati kA phala hai| yA (3) aisI vastu hai jise koI kisI ke dvArA banAI huI mAnatA hai| yA (4) vaha parivartanazIla vastu hai / GA vizvakartRtva-mImAMsA-25 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAvayava se kyA tAtparya hai ? yadi isakA tAtparya avayavoM ke rUpa meM AtA hai to avayavoM meM vidyamAna jo sAmAnya (jAti) hai use bhI kArya ke rUpa meM mAnA jAnA caahie| aisA mAnane para ve nazvara hoMge kintu unheM naiyAyika avayavahIna aura anAdi mAnate haiN| yadi isakA tAtparya avayava se hai, jisake kaI avayava hoM to prAkAza ko bhI kArya mAnanA hogA kintu naiyAyika use nitya mAnate haiN| punazca kArya kA tAtparya eka astitvahIna vastu ke kAraNoM kI Akasmika saMgati, jo pahale vidyamAna nahIM the; nahIM ho sakatA hai kyoMki taba hama vizva-jagat ko kArya nahIM kaha sakeMge kyoMki pRthvI Adi ke tattvoM ke aNu nitya bhI mAne jAte haiN| ___yadi kArya se tAtparya [kisI ke dvArA banAyA huA] liyA jAe to prAkAza ko bhI kArya mAnanA hogA kyoMki jaba koI vyakti bhUmi-jamIna khodakara gaDDhA banAtA hai to vaha samajhatA hai ki jo gaDDhA usane khodA hai, usameM jo prAkAza hai vaha usI ne banAyA hai / yadi isakA tAtparya 'jo parivartanazIla ho' liyA jAtA hai to yaha bhI sahI nahIM hai kyoMki taba yaha tarka bhI vizvakartRtva-mImAMsA-26 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho sakatA hai ki Izvara bhI parivartanazIla hai, aura use banAne vAlA bhI koI karttA honA caahie| usa kartA ko banAne vAlA bhI eka kartA mAnanA hogA aura isa prakAra ananta kartA mAnane hoNge| yadi Izvara kartA hai to vaha hI parivartanazIla hogA kyoMki usakA kArya parivartanazIla hai aura vaha nirmANa meM lagA huA hai / ___isake atirikta hama jAnate haiM ki jo bAteM kabhI ghaTita hoto haiM aura anya kisI samaya ghaTita nahIM hotI, unheM kArya kahA jAtA hai, kintu vizva-jagat apane rUpa meM sadaiva vidyamAna rahatA hai| yadi yaha tarka diyA jAe ki vizva-jagat ke andara vidyamAna vastue~ jaise per3a-paudhe kArya haiM to phira ApakA tathAkathita Izvara bhI kArya hogA, kyoMki usakI icchA aura vicAra vibhinna samayoM meM vibhinna rUpa se kArya karate mAne jAyeMge aura ve Izvara meM nihita haiN| jaise-per3a-paudhe jagat meM nihita haiN| ataH vizva-jagat ko kArya mAnA gayA hai| isa prakAra icchA aura vicAra ke AdhAra para vaha kArya ho jAtA hai| taba aNu bhI kArya bana jAyeMge, kyoMki tApa ke dvArA unake raGgoM meM parivartana pAte haiN| yadi tarka ke lie mAna bhI leM ki vizva-jagata kArya hai aura pratyeka kArya kA eka kartA kAraNa hotA hai| ataH vizvakartRtva-mImAMsA-27 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizva jagat kA bhI koI kAraNa hai to yaha mAnanA Avazyaka nahIM hai ki vaha kAraNa koI buddhimAn cetanAzIla kartA hI hogA, jaisA Apa Izvara ko mAnate haiM / - yadi yaha tarka deM ki mAnava karttA ke nirdezana ke AdhAra para Izvara ko cetana karttA mAnA gayA hai to usI AdhAra para use mAnava ke samAna hI apUrNa mAnA jAyegA / yadi tarka deM ki yaha vizva jagat isa prakAra kA kArya nahIM hai, jaise mAnava nirmita anya kArya hote haiM / unake kucha samAna hI kucha anya prakAra ke kArya hote haiM to isase koI anumAna siddha nahIM hogA, kyoMki jala se uThane vAlA dhuzrA usI dhuMe ke samAna hai jo Aga se uThatA hai kintu jala meM agni kA anumAna koI nahIM karatA / yadi yaha kahA jAe ki vizva jagat eka bilkula bhinna prakAra kA kArya hai, jisase aisA anumAna sambhava hai, cAhe aba taka koI isa prakAra kA kArya paidA karate hue nahIM dekhA gayA hai / to phira purAne khaMDaharoM ko dekhakara yaha anumAna karanA hogA ki ye bhI kisI cetana karttA ke kArya haiM, kyoMki ye bhI kArya haiM aura unakA koI cetana karttA hamane nahIM dekhA hai / ye donoM kArya haiM aura donoM kA vizvaka' sva-mImAMsA -28 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kartA hamane nahIM dekhaa| yadi tarka diyA jAe ki vizvajagat aisA kArya hai jise dekhakara hameM yaha ahasAsa hotA hai ki yaha kisI ke dvArA avazya banAyA huA honA cAhie to hama pUchege ki-isa ahasAsa se Apa Izvara kA anumAna karate haiM yA ki Izvara ke banAye hae hone ke tathya se isake kArya hone kA anumAna karate haiN| isa prakAra yaha anyonyAzraya doSa ho jaayegaa| isake alAvA yadi mAna bhI leM ki vizva (jagat) kisI eka kartA kA banAyA huyA hai to usa kartA kA koI zarIra bhI honA cAhie, kyoMki binA zarIra ke koI cetana karttA nahIM hai| yadi kahA jAe ki kartRtva sAmAnya kA hI anumAna karate haiM ki kartA cetana hai to Apatti hogI ki aisA asambhava hai kyoMki kartRtva bhI kisI zarIra meM hI rahatA hai| prazna hai kartA kyoM kisI zarIra meM hI rahatA hai ? yadi anya kAryoM kA udAharaNa leM, jaise kheta meM uge aMkura, to hama pAyeMge ki unheM racane vAlA koI cetana kartA nahIM hai| yadi Apa kaheMge ki Izvara unakA kartA hai to vaha cakraka doSa ho jAyegA, kyoMki isI tarka se isI viSaya se Apa siddha karanA cAhate the / tarka ke lie hama mAna lete haiM ki Izvara hai| aba kyA usakI upasthiti mAtra se vizva jagat kI sRSTi ho vizvakartRtva-mImAMsA-26 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtI hai ? yadi aisA hai to phira kumbhakAra (kumhAra) kI upasthiti bhI vizva-jagat kI sRSTi kara sakatI hai, kyoMki kevala udAsIna upasthiti donoM meM samAna hai| kyA Izvara jJAna aura icchApUrvaka vizva-jagat kI sRSTi karatA hai ? yaha asambhava hai, kyoMki binA zarIra ke jJAna aura icchA ho nahIM sktii| kyA vaha vizva-jagat kI sRSTi zArIrika kriyA ke dvArA karatA hai yA anya kisI prakAra kI kriyA dvArA ? ye donoM hI bAteM asambhava haiM, kyoMki binA zarIra ke koI kriyA bhI sambhava nahIM hai| yadi Apa mAnate haiM ki vaha sarvatra hai to mAnate rheN| usase yaha to siddha nahIM hotA ki vaha sarvasraSTA ho sakatA hai| aba phira mAna leM (tarkAnurodha se)ki-eka zarIrarahita Izvara apanI icchA aura kriyA se vizva-jagat kI saMracanA kara sakatA hai| usane vizva-jagat kI racanA kyA kisI vyaktigata sanaka ke kAraNa prArambha kI ? yadi hA~, to usa sthiti meM vizva-jagat meM koI prAkRtika niyama yA vyavasthA nahIM honI cAhie ? taba kyA usane yaha racanA manuSyoM ke naitika aura anaitika kAryoM ke AdhAra para kI? yadi vizvakartRtva-mImAMsA-30 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAM, to vaha naitika vyavasthA meM baddha hai aura svayaM svatantra nahIM hai| to kyA usane karuNA ke kAraNa sRSTi kI hai ? yadi hAM to phira vizva meM kevala prasannatA aura acchAI honI cAhie aura kucha nhiiN| yadi Apa yaha kaheM ki manuSya jo duHkha bhogate haiM vaha to unake pUrva karmoM ke kAraNa hai aura sukha bhI karmoM ke kAraNa hai| yadi pUrva karmoM-jo bhAgya yA niyati ke rUpa meM Apake dvArA mAne gae haiM-ke kAraNa manuSya kukarma karane ko prerita hotA hai, to usa niyati yAnI adRSTa ko hI Izvara kI jagaha sRSTikartA kyoM na mAna liyA jAe ? yadi Izvara ne khela-khela meM sRSTi banA dI to vaha zizu-bAlaka huA, jisane niruddezya yaha kArya kiyaa| yadi usane aisA isa uddezya se kiyA hai ki kucha ko daNDa aura kucha ko puraskAra mila sake to phira vaha pakSapAtI huprA; kucha ke lie, rAgI aura dUsaroM ke lie dvssii| __ yadi sRSTi racanA svabhAva hI hai aura usase sRSTi pragaTI hai to phira kartA mAnane kI AvazyakatA ho kyA hai ? yahI kyoM na mAna leM ki sRSTi svayaM apane svabhAva vizvakartRtva-mImAMsA-31 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se pragaTI hai| yaha bhAvanA kliSTakalpanA hI hai ki eka Izvara jaisI kisI cIja ne aujAroM, upakaraNoM yA sahAyakoM ke binA yaha duniyA raca dii| yaha to anubhavaviruddha hai| tarka ke lie yadi mAna leM ki aisA Izvara hai to Apa jo vizeSaNa usake lie prayukta karate haiM, ve kabhI saMgata nahIM baitthte| Apa kahate haiM ki vaha anAdi ananta, nitya hai, kintu jaba vaha niHzarIra hai to buddhi aura cetanA svarUpa huaa| usakA vaha svarUpa vizva ke vibhinna prakAra ke padArthoM kI racanA ke lie vibhinna rUpoM meM badalatA rahA hogaa| yadi usakI buddhi, cetanA yA jJAna meM koI parivartana nahIM hotA to sRSTi aura vinAza ke itane vibhinna rUpa kyoM hai ? sRSTi aura vinAza eka aparivartanIya buddhi aura jJAna ke pariNAma nahIM ho sakate phira, jJAna kA svabhAva hI badalanA hai, yadi hama usa jJAna se tAtparya leM jo mAnavIya sandarbho meM prayukta hotA hai (aura usake alAvA anya koI sandarbha jJAna ke jJAta hI nahIM haiN)| Apa kahate haiM ki Izvara sarvajJa hai para yaha kaise mAnA jAye ki use koI jJAna bhI ho sakatA hai kyoMki usake vizvakartRtva-mImAMsA-32 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ koI indriya hI nahIM hai to phira use pratyakSa kaise hogA aura binA pratyakSa ke vaha koI anumAna bhI nahIM kara skegaa| yadi yaha kaheM ki Izvara ko mAne binA vizva kI racanA kA yaha vaicitrya kaise vikhyAta yA siddha hogA to yaha bhI sahI nahIM hai| pApAdana dvArA yaha siddhi taba saMgata mAnI jA sakatI hai jaba anya koI parikalpanA sambhava hI na ho| yahA~ anya sambhAvanAe~ bhI ho sakatI haiN| ____eka sarvajJa Izvara ke binA bhI eka naitika vyavasthA athavA karmasiddhAnta ke prAdhAra para sArI sRSTi vyAkhyAta kI jA sakatI hai| yadi Apa eka Izvara mAnate haiM to IzvaroM kA eka samudAya bhI mAnA jA sakatA hai| yadi Apa kaheM ki bahuta se Izvara hone para matabheda aura jhagar3e ho jAyeMge to yaha usa kaMjUsa kI kahAnI-sI ho gaI jo kharca na karanA cAhane ke kAraNa apane putroM aura patnI ko chor3akara vanajaMgala meM sAdhu bana gyaa| jaba cIMTiyA~ aura makkhiyA~ taka samanvaya ke sAtha sahayoga kara sakatI haiM to adhika Izvara hone para yaha mAnanA ki unameM matabheda ho jAyegA, yaha siddha karatA hai ki Apa dvArA batAye gaye Izvara ke vizvakartRtva-mImAMsA-33 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAn guNoM ke bAvajUda usakA svabhAva yadi kuTilatA naura duSTatA se sampRkta nahIM to kama-se-kama avizvasanIya avazya hai / isa prakAra kisI bhI taraha Apa Izvara kI siddhi kA prayatna kareM; vaha viphala hI hogA / isase to acchA hai ki Izvara kI sattA hI na mAnI jAe / pUjya kalikAla sarvajJa zrIhemacandrAcArya viracita 'anyayogavyavacchedadvAtriMzikA stavana meM likhita yaha zloka vidhivat anuzIlanIya hai / " karttAsti" arthAt he vItarAga ! jo prAmANika loga 'vizva jagat kA koI karttA hai - (1) vaha eka hai ( 2 ) sarvavyApI hai ( 3 ) svatantra hai aura (4) nitya hai' ityAdi durAgraha se paripUrNa siddhAntoM ko svIkAra karate haiM, unakA tU anuzAstA nahIM ho sakatA / pratyakSa ityAdi pramANoM se jAne hue sthAvara aura jaMgama rUpa tInoM lokoM [ svarga - mRtyu- pAtAla loka ] kA anirvacanIya svarUpa koI puruSa vizeSa sRSTikarttA hai, isameM pramANa hai ki - pRthvI, parvata, vRkSa ityAdi padArtha kisI buddhimAn karttA ke banAye hue haiM kyoMki ye kArya haiM; jo kArya hote haiM ve saba kisI buddhimAn karttA ke banAye hue hote haiM / jaise- ghaTa, pRthvI, parvata tathA vRkSa ityAdi bhI vizvakattuM tva-mImAMsA - 34 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / kArya haiM, isalie ye bhI buddhimAn karttA ke banAye hue hone cAhie / vyatireka rUpa meM prakAza ityAdi kArya nahIM hai, isalie kisI buddhimAn karttA ke banAye hue bhI nahIM haiM / jo koI ina padArthoM kA buddhimAn karttA hai, vaha bhagavAna Izvara hI hai / " ukta hetu prasiddha nahIM hai, kyoMki apane-apane kAraNoM se utpanna hone se aura avayavI hone se pRthvI parvata ityAdi kA kAryatva sabhI vAdiyoM ne svIkAra kiyA hai / / yaha hetu pranaikAntika ( vyabhicArI) athavA viruddha bhI nahIM hai, kyoMki isakI vipakSa se pratyanta vyAvRtti hai / yahA~ yaha dhyAtavya hai ki jisa hetu kI vipakSa meM bhI aviruddha vRtti ho, arthAt jo hetu vipakSa meM bhI calA jAye use naikAntika hetvAbhAsa kahate haiM / jaise ghar3A ThaNDA hai, kyoMki mUrtika hai / yahA~ mUrttitva kI vyApti ThaNDA maura garma donoM ke sAtha hai, arthAt mUrttitva hetu vipakSa garma meM bhI calA jAtA hai, isaliye dUSita hai ? yahA~ kAryatva hetu ko vipakSa arthAt prakAza ityAdi se vyAvRtti hai, isalie yaha hetu anaikAntika nahIM hai / isalie kAryatva hetu viruddha bhI nahIM hai / jisa hetu kA avinAbhAva sambandha sAdhya se viruddha ke sAtha nizcita ho use hetvAbhAsa kahate vizvakartRtva-mImAMsA - 35 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiN| jaise zabda parivartanazIla hai, kyoMki utpatti vAlA hai| yahA~ utpatti kI vyApti parivartanazIlatA ke sAtha hai, jo sAdhya se viruddha hai| prastuta kAryatva hetu apane sAdhya buddhimat kartRtva ke sAtha avinAbhAva sambandha se rahatA hai, isalie viruddha nahIM hai| kAryatva hetu kAlAtyayApadiSTa bhI nahIM hai, kyoMki yaha pratyakSa anumAna aura Agama se abAdhita, dharma aura dharmI ke siddha ho jAne para pratipAdita kiyA gayA haiarthAt pahale pramANasiddha dharma-dharmI kA kathana karake bAda meM hetu kA kathana kiyA gayA hai| yaha hetu prakaraNasama bhI nahIM hai, kyoMki yahA~ koI bAdhaka pratyanumAna nahIM hai| dhyAtavya hai ki jahA~ sAdhya ke abhAva kA sAdhaka koI dUsarA anumAna maujUda ho use prakaraNasama kahate haiN| yahAM kAryatva hetu ke pratikUla buddhimad akartRtva dharma ko siddha karane vAlA koI pratyanumAna nahIM hai| Izvara pRthvI, parvata Adi kA kartA nahIM hai, kyoMki vaha azarIrI hai, muktAtmA kI taraha, yaha pratyanumAna ukta pratyanumAna kAryatva hetu kA bAdhaka hai, isalie kAryatva hetu prakaraNasama hetvAbhAsa se dUSita hai| yaha zaMkA ThIka nahIM hai, kyoMki 'Izvara pRthvI parvata Adi kA kartA nahIM hai' vizvakartRtva-mImAMsA-36 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa vAkya meM IzvararUpa dharmI pratIta hai, athavA apratIta ? yadi dharmI apratIta hai to hetu AzrayAsiddha hogA arthAt jaba dharmI hI apratIta hai taba azarIratva hetu kahA~ rahegA ? yadi kaho ki ukta anumAna meM Izvara pratIta hai, to jisa pramANa se Izvara pratIta hai, usI pramANa se yaha kyoM nahIM mAnate ki Izvara svayaM utpanna kiye hue zarIra ko hI dhAraNa karatA hai| arthAt-Izvara ko pratIta (jAnA hamA) mAnane se kyA aisA pratIta nahIM hotA ki Izvara ne apanA zarIra svayaM banAyA hai, aura vaha vizva-jagat ko banAne meM samartha hai| isalie Izvara ko zarIrarahita nahIM kaha skte| ataeva Izvara ke kartRtva meM hamArA diyA huA kAryatva hetu prasiddha-viruddha ityAdi doSoM se rahita hone ke kAraNa nirdoSa hai| vaha puruSa vizeSa eka arthAt advitIya hai, kyoMki yadi bahuta se IzvaroM ko saMsAra kA kartA svAkAra kiyA jAe to eka-dUsare kI icchA meM virodha utpanna hone ke kAraNa eka vastu ke kAraNa eka vastu kA anya rUpa meM nirmANa hone se saMsAra meM asamaJjasa utpanna ho jaayegaa| Izvara sarvavyApI (sarvaga) hai| yadi Izvara ko niyata pradeza meM hI vyApta mAnA jAya to aniyatasthAnoM ke tInoM vizvakartRtva-mImAMsA-37 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokoM ke samasta padArthoM kI yathArIti utpatti sambhava na hogii| jaise kumbhakAra eka pradeza meM rahakara niyata pradeza ke ghaTAdi padArthoM ko hI banA sakatA hai, vaise hI Izvara bhI niyata pradeza meM rahakara aniyata pradeza ke padArthoM kI racanA nahIM kara sktaa| ___athavA Izvara saba padArthoM kA jAnane vAlA (sarvajJa) hai, kyoMki kahA hai ki matyartha dhAtu jJAnArthaka bhI hotI hai|' yadi Izvara ko sarvajJa na mAneM to yathAyogya upAdAna kAraNoM ke, na jAnane ke kAraNa vaha Izvara anurUpa kAryoM kI utpatti na kara skegaa| Izvara svatantra (svavaza) hai kyoMki vaha apanI icchA se hI sampUrNa prANiyoM ko sukhaduHkha kA anubhava karAne meM samartha hai| kahA bhI hai____ "Izvara se prerita jIva svarga aura naraka meM jAtA hai / Izvara kI sahAyatA ke binA koI apane sukha-duHkha utpanna karane meM svatantra nahIM hai|" Izvara ko parAdhIna paratantra svIkAra karane para paramukhApekSI hone se, mukhya kartRtva ko bAdhA pahu~cegI, phalasvarUpa usakA Izvaratva naSTa ho jaayegaa| Izvara avinAzI, anutpanna aura sthira rUpa nitya hai / Izvara ko anitya mAnane meM eka Izvara dUsare Izvara se vizvakartRtva-mImAMsA-38 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpanna hogaa| isalie vaha kRtaka-apane svarUpa kI siddhi meM dUsare kI apekSA rakhane vAlA ho jAyegA tathA Izvara kA jo koI dUsarA karttA mAnoge, vaha nitya hai yA anitya ? yadi nitya hai to eka hI Izvara ko nitya kyoM nahIM mAna lete ? yadi Izvara kA kartA anitya hai, to usa anitya kartA kA koI dUsarA utpAdaka honA caahie| phira vaha kartA nitya hogA yA anitya ? isa prakAra anavasthA doSa utpanna hogaa| 'imAkuhe vakti viDambanAH' isa prakAra kI kutsita AgraharUpa viDambanAe~ vicArarahita hone ke kAraNa tiraskAra ke yogya haiN| aprAmANika logoM kI ye viDambanAe~ apane doSoM ko chipAne ke lie hI haiN| aise logoM ke upadeSTA, he vItarAga vibho! Apa nahIM ho skte| nyAya-vaizeSikoM kI mAnyatA ko viDambanA siddha karane ke lie hI ukta stutizloka meM nyAya-vaizeSikoM dvArA abhISTa Izvara ke pratyeka vizeSaNa ke sAtha 'tat' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| jisa prakAra vaktA loga kisI nindanIya puruSa ko kahate haiM ki 'vaha mUrkha hai, vaha pApI hai, vaha daridra hai, ityAdi' usI prakAra yahA~ bhI Izvara ke lie vizvakartRtva-mImAMsA-36 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA gayA hai ki 'vaha vizva-jagat kA kartA hai, vaha eka hai, vaha nitya hai ityaadi'| zloka meM yuSmat (tvam ) zabda ke prayoga se 'parama dayAlu-parama kRpAlu' hone ke kAraNa pakSapAta kI bhAvanA rahita zrIjinendra-vItarAga bhagavAna kA advitIya hitopadezakatva dhvanita hotA hai / tAtparya yaha hai ki yadyapi bhagavAna sAmAnyarUpa se sampUrNa prANiyoM ko hitopadeza karate haiM, kintu vaha upadeza pUrvajanma meM upArjita kiye hue nikAcita (jisa karma kI udIraNA, saMkramaNa, saMkarSaNa, utkarSaNa aura apakarSaNa rUpa avasthAe~ nahIM ho sake, use nikAcita karma kahate haiM / ) pApakarmoM se malina AtmA vAle prANiyoM ko sukhada nahIM hotA kyoMki, isa prakAra ke pApI jIva apunarbandhaka (jo jIva tIvra bhAvoM se pApa nahIM karatA tathA jisakI mukti ardhapudgalaparAvarta meM ho jAtI hai, use apunarbandhaka kahate haiN| arthAt-jo jIva mithyAtva ko chor3ane ke lie tatpara aura samyaktva kI prApti ke abhimukha hotA hai, use apunarbandhaka kahate haiN| inake kRpaNatA, lobha, yAJcA, dInatA, mAtsarya, bhaya, mAyA aura mUrkhatA ina bhavAnandI doSoM ke naSTa hone para zuklapakSa ke candramA ke samAna audArya, dAkSiNya ityAdi guNoM meM vRddhi vizvakartRtva-mImAMsA-40 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hoto hai| apunarbandhaka ke deva-guru ityAdi kI pUjana, sadAcAra, tapa aura mukti se adveSa rUpa 'pUrvasevA' mukhyarUpa se hotI hai| apunarbandhaka jIva zAntacitta aura krodha ityAdi se rahita hote haiN| tathA jisa taraha bhogI puruSa apanI strI kA cintana karatA hai, usI prakAra ve satata saMsAra ke svabhAva kA vicAra karate rahate haiN| kuTumba ityAdi meM pravRtti karate rahane para bhI usakI pravRttiyA~ bandha kA kAraNa nahIM hotii| apunarbandhaka vitarkapradhAna hotA hai aura isake kramazaH karma aura AtmA kA viyoga hokara ise mokSa prApta hotA hai / ) Adi jIvoM se bhinna haiM, isalie upadeza ke pAtra nahIM haiN| bANa ne bhI kAdambarI meM kahA hai-"jisa prakAra nirmala sphaTikamariNa meM candramA kI kiraNoM kA praveza hotA hai, usI taraha nirmala citta meM upadeza praveza karatA hai tathA jaise kAnoM meM bharA nirmala jala bhI mahAn pIr3A ko utpanna karane vAlA hotA hai, vaise hI guruoM ke vacana bhI abhavya jIva ko kleza utpanna karane vAle hote haiN|" ataeva vItarAga vibhu durAgrahI puruSoM ke upadeSTA nahIM ho skte| vizvakartRtva-mImAMsA-41 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa kathana se sarvajJavibhu kI asamarthatA pragaTa nahIM hotI kyoMki sAmAnya sarpoM se ise hue prANiyoM ko jilAne vAlA viSavaidya yadi kAlasarpa se Dase hue prANI ko na jIvita rakha sake to yaha vaidya kA doSa nahIM hai / yaha doSa kAlasarpa se ise hue manuSya kA hI hai kyoMki kAlasarpa ke viSa para mantra tathA yantrAdika bhI prabhAva nahIM DAla sakate / isI prakAra yadi sarvajJavibhu prabhavyoM ko upadezita na kara sakeM to yaha doSa sarvajJavibhu kA nahIM hai / yaha doSa bhavyoM kA hai, kyoMki tIvra kaSAya se malina bhavyoM kI AtmA para upadeza kA kucha bhI asara nahIM hotA / sampUrNa vizva ko prakAzita karane vAlI sUrya kI kiraNeM yadi ullunoM ke prakAza kA kAraNa nahIM ho sake to yaha kiraNoM kA doSa nahIM hai / tArkika ziromaNi pUjya zrI siddhasenasUri divAkara ne bhI kahA hai ki - " he lokabandho ! zrApa saddharmabIja bone meM sampUrNapane dakSa haiM, phira bhI ApakA sadupadeza bahuta se logoM ko lAgU nahIM hotA, isameM koI Azcarya nahIM kyoMki andhakAra meM phirane vAle ullU Adi pakSiyoM ko sUrya kI kiraNeM bhauMroM ke paroM ke samAna kAlI hI dikhAI par3atI haiM / " vizvaka' tvamImAMsA - 42 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha kathamiva pRthvI Adi padArtha kisI buddhimAn kartA ke banAye hue haiM (kArya hone se 'ghaTavat'), yaha anumAna ThIka nahIM hai kyoMki isa anumAna meM vyApti kA grahaNa nahIM hotaa| 'pramANa dvArA vyApti ke siddha hone para hI sAdhana se sAdhya kA jJAna hotA hai' yaha sarvavAdiyoM dvArA abhimata siddhAnta hai| prazna yaha uThatA hai ki Izvara ne zarIra dhAraNa karake vizva-jagat ko banAyA athavA azarIrI hokara ? yadi Izvara ne zarIra dhAraNa karake vizva-jagat ko banAyA hai to vaha zarIra hama logoM kI taraha dRzya hai yA pizAca Adi kI taraha adRzya ? yadi vaha zarIra hamArI taraha dRzya hai, to isameM pratyakSa se bAdhA AtI hai| hameM aisA koI dRzya zarIravAlA Izvara dikhAI nahIM detA; jo ghAsa, vRkSa, indradhanuSa, bAdala ityAdi kI sRSTi karatA ho| ataeva jahA~jahA~ kAryatva hai vahA~-vahA~ sazarIra kartRttva hai, yaha vyApti nahIM bntii| kAryatva hetu yahA~ sAdhAraNa anaikAntika hetvAbhAsa hai| jo hetu pakSa, sapakSa aura vipakSa meM rahatA hai, use sAdhAraNa anekAntika kahate haiN| jaise-parvata vahni-agnivAlA hai, prameya hone ke kAraNa; yahA~ prameyatva hetu agnirUpa sAdhya ke dhAraka parvata ke pakSa meM rahatA hai, mahAnasa rUpa sapakSa meM rahatA hai aura parvata se bhinna sAdhya vizvakattuM tva-mImAMsA-43 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke abhAva rUpa jalAzaya Adi vipakSa meM bhI rahatA hai| ataH prameyatva hetu anaikAntika hetvAbhAsa hai| ___ isI prakAra yahA~ bhI kAryatva hetu pRthvI Adi pakSa meM, sapakSa meM tathA Izvara ke zarIra dvArA nahIM banAye hue ghAsa, vRkSa Adi vipakSa meM bhI kAryatva hetu calA gyaa| ataH yaha hetu sAdhAraNa anekAntika hetvAbhAsa hone se doSapUrNa hai| ___ yadi Apa adRzya Izvara zarIra se vizva-sRSTi mAnate haiM to Izvara-zarIra kI adRzyatA meM kAraNa Izvara kA mAhAtmya hai yA hamArA durbhAgya ! prathama pakSa vizvasanIya nahIM hai, kyoMki-Izvara ke adRzya zarIra siddha karane meM koI pramANa nahIM hai tathA Izvara ke mAhAtmya vizeSa siddha hone para usakA adRzya zarIra siddha ho aura adRzya zarIra siddha hone para mAhAtmya vizeSa siddha ho, isa prakAra itaretarAzraya (anyonyAzraya) doSa bhI AtA hai| yadi kaheM ki hama logoM ke durbhAgya se Izvara kA zarIra dRSTigocara nahIM hotA to yaha bhI ThIka nahIM a~catA kyoki vandhyAputra kI taraha Izvara kA abhAva hone se usakA zarIra dikhAI nahIM detA, athavA jisa prakAra hamAre durbhAgyavaza pizAca Adi kA zarIra dikhAI nahIM detA, vaise hI Izvara kA zarIra bhI adRzya hai ? vizvakartRtva-mImAMsA-44 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra anizcaya kI sthiti banI rahatI hai, tathA Izvara ko azarIra sraSTA mAnane meM dRSTAnta dAntika viSama ho jAte haiM kyoMki ghaTAdika kArya zarIra sahita karttA ke banAye dekhe jAte haiM to phira AkAza kI taraha azarIra Izvara kisa prakAra kArya karane meM samartha ho sakatA hai ! arthAt - 'jagat azarIra Izvara kA banAyA huA hai, kArya hone se ghaTa kI taraha isa anumAna meM ghaTa dRSTAnta aura jagat dAntika meM samatA nahIM hai, kyoMki ghaTa sazarIrI kA banAyA huA hai / jisa prakAra azarIrI AkAza koI kArya nahIM kara sakatA, usI taraha azarIrI Izvara bhI kArya karane meM asamartha hai / isa kAraNa sazarIra aura azarIra donoM pakSoM meM kAryatva hetu kI sakartRtva sAdhya ke sAtha vyApti siddha nahIM hotI / kiJceti Apake mata meM kAryatva hetu kAlAtyayApadiSTa bhI hai, kyoMki jagat rUpa dharmI ( sAdhya ) ke ekadeza isa kAla meM utpanna vRkSa, vidyut, megha kisI karttA ke dekhe jAte haiM, ataH yahA~ pratyakSa se bAdhita hetu kA kathana kiyA gayA hai / banAye hue nahIM dharmI ke anantara prataeva yaha hetu doSapUrNa hai / ataeva vizva jagat Izvara ke jagat-kartRtva sAdhana kA koI kartA nahIM hai / vizvakarttRtva-mImAMsA - 45 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM ekatva ityAdi vizeSaNa diye gaye haiM, ve saba napuMsaka ke prati strIrUpa lAvaNya-carcA ke samAna hI haiN| Aiye, tathApi kucha vicAra-vimarza karate haiM tatraikatva-ekatva: bahuta se IzvaroM dvArA vizva-jagatrUpa eka kArya viracita hone kI sthiti meM IzvaroM meM pArasparika vaimatya hogaa| yaha kathana ekAnta satya nahIM hai, kyoMki saikar3oM cIMTiyA~ eka hI bAmI banAtI haiM, bahuta se kArIgara eka hI mahala banAte haiM, bahuta sI madhumakkhiyA~ eka hI zahada kA chattA banAtI haiM, phira bhI vastuoM kI ekarUpatA meM koI virodha nahIM aataa| yadi vAdI kahe ki-bAmI, prAsAda Adi kA kartA bhI Izvara hI hai to isase Izvara ke prati Apa logoM kI nirupama zraddhA hI prakaTa hotI hai aura isa taraha Apako kumbhakAra ko ghaTa aura tantukAra ko paTa ityAdi kA kartA na mAnakara Izvara ko hI inakA bhI kartA mAnanA cAhie / yadi Apa kaheM ki pratyakSa dRSTa ko kaise nakArA jAye to cIMTI aura madhumakkhI prAdi ko bhI bAmI, chattA prAdi kA kartA mAnanA pdd'egaa| vizvakartRtva-mImAMsA-46 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraspara matibheda kI dRSTi se Izvara ekatva kI kalpanA, bhojanAdi ke vyaya se trasta kRpaNa puruSa ke apane priya putra, strI Adi ko chor3akara vanavAsI ho jAne kI taraha hAsyAspada hai| sarvagatatva__Izvara sarvagata bhI siddha nahIM hotA, kyoMki Izvara kA sarvagatatva zarIra kI apekSA se hai athavA jJAna kI apekSA se ? prathama pakSa meM Izvara kA apanA zarIra hI tInoM lokoM meM vyApta ho jAyegA phira dUsare banAne yogya (nirmeya) padArthoM ke lie koI sthAna hI nahIM rhegaa| yadi Apa kaheM ki jJAna kI apekSA Izvara ko sarvavyApI mAneM to isameM hamAre sAdhya kI siddhi hai, kyoMki hama (jaina) bhI paramAtmA ko niratizaya jJAna kI apekSA se trilokavyApI mAnate haiM parantu Izvara ko jJAna kI apekSA sarvagata mAnane se Apake siddhAnta pakSa meM virodha pAtA hai| veda meM Izvara ko zarIra kI apekSA se sarvavyApI kahA hai| __ zruti meM Izvara sarvatra netroM vAlA, muMha vAlA, hAthoM vAlA tathA pairoM vAlA mAnA gayA hai| sAtha hI vaizeSika vizvakartRtva-mImAMsA-47 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzanavAdI ne sarvavyApaka mAnane meM hetu pradAna kiyA hai ki-yadi Izvara ko niyatasthAnavartI mAnA jAye to triloka meM aniyata sthAnoM ke padArthoM kI yathAvat upasthiti nahIM ho skegii| yaha prazna samudita hotA hai ki trailokya kI sRSTi karane vAlA Izvara sAkSAt zarIra kI madada se vizva-jagat kI racanA karatA hai yA saMkalpa mAtra se ? prathamapakSa svIkAra karane meM pRthvI parvata Adi ke nirmANa meM atyanta kAlakSepa kI sambhAvanA ke kAraNa sudIrghakAla taka vizva-racanA na ho skegii| yadi dvitIyapakSa mAne ki eka sthAna para rahakara saMkalpa mAtra se Izvara vizvaracanA karatA hai to doSa pratIta nahIM hotA kyoMki sAmAnya deva bhI saMkalpamAtra se tat-tat kAryoM kA sampAdana karate haiN| Izvara ko zarIra kI apekSA sarvavyApI mAnane se vaha Izvara azuci padArthoM ke samparka se mahAndhakAra se vyApta naraka Adi meM bhI rahA karegA aura yaha mAnanA Apako abhISTa nahIM hai| yadi Apa hamAre mata para AkSepa karate hue kaheM ki jJAna kI apekSA jinezvara bhagavAna ko bhI tat-tat padArthAnubhava se aniSTApatti donoM ko samAna hai to yaha kahanA samIcIna nahIM hogA kyoMki jJAnamAtra se vizvakartRtva-mImAMsA-48 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasAsvAdana sambhava nhiiN| aprApyakArI jJAna apane sthAna meM sthita hokara hI jJeya ko jAnatA hai, jJeya ke sthAna ko prApta kara nhiiN| yadi aisA ho to mAlA, candana, strI tathA manojJa padArthoM ke cintana (jJAna) mAtra se hI tRpti hone lage, kintu aisA nahIM hotaa| hamane jo jJAna kI apekSA se Izvara ke sarvavyApI hone se sahamati darzAyI, usakA yahI kAraNa hai ki-sarvajJa zrI jinendra prabhu ke viSaya meM jJAna kI apekSA sarvagatatva jaina dArzanika bhI svIkAra karate haiN| kisI manuSya kI buddhi zakti kA anubhava karake loga kahate haiM ki isakI buddhi saba zAstroM meM prakhara hai| ThIka isI prakAra yahA~ bhI hamane jinezvara ke jJAna kI zakti kA anubhava karake jinezvara bhagavAna ko jJAna kI apekSA sarvavyApaka kahA hai| jJAna prApyakArI nahIM hai kyoMki vaha AtmA kA dharma hai| ataH jJAna AtmA se bAhara (pRthak ) nahIM raha sktaa| yadi jJAna prAtmA se bAhara nikalane kI bAta mAnI jAe to AtmA ke acetanatva kI Apatti upasthita ho jaayegii| vaizeSikoM ne jo sUrya kA dRSTAnta diyA hai ki sUrya kI kiraNeM guNarUpa hokara bhI sUrya se bAhara jAkara saMsAra ko prakAzita karatI haiM, usI taraha jJAna prAtmA kA guNa hokara vizvakartRtva-mImAMsA-46 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhI prAtmA se bAhara prameya padArthoM ko jAnatA hai / yaha bhI ThIka nahIM hai kyoMki kiraNoM kA guNatva hI prasiddha hai kyoMki kiraNeM tejas pudgala rUpa haiM, ataH ve dravya haiN| kiraNoM kA prakAzAtmaka svarUpa kabhI kiraNoM se pRthak nahIM rhtaa| 1444 granthoM ke racayitA pUjya zrImad haribhadra sUrIzvarajI mahArAja zrI ne 'dharmasaMgrahiNI' nAmaka grantha meM kahA hai ki-kiraNe dravya haiM, guNa nahIM haiN| kiraNoM kA guNa prakAza hai| yaha prakAza rUpa guNa dravya ko chor3a kara anyatra nahIM rhtaa| ThIka isI prakAra jJAna prAtmA kA guNa hai / vaha AtmA se pRthak nahIM hotA / / 1 / / jisa deza meM jJeya padArtha sthita haiM, usa pradeza meM jJAna jAkara jJeya ko nahIM jAnatA kintu prAtmA meM rahate hue dUra deza meM sthita jJeya ko jAnatA hai, prAtmA ke jJAna meM acintya zakti hai // 2 // jisa prakAra cumbaka patthara kI zakti cumbaka meM hI rahakara dUra rakhe hue lohe ko apanI ora khIMcatI hai, ThIka isI prakAra jJAna zakti prAtmA meM hI rahakara loka ke anta taka rahane vAle padArthoM ko vidhivat jAnatI hai, isameM koI virodha nahIM hai| vizvakartRtva-mImAMsA-50 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJatva vaizeSikoM ke Izvara kA sarvajJatva pratyakSa yA parokSa kisI bhI pramANa se siddha nahIM hai| pratyakSa pramANa se Izvara kA sarvajJatva siddha nahIM ho sakatA, kyoMki pratyakSa indriya evaM mana ke saMyoga se utpanna hotA hai| vaha atIndriya jJAna ko nahIM jAna sktaa| parokSa jJAna se bhI Izvara ke sarvajJatva kI siddhi sambhava nahIM, kyoMki parokSa jJAna anumAna yA zabda se sarvajJatva ko jAnatA hai / anumAna se Izvara kA sarvajJatva jJAta nahIM ho sakatA kyoMki liMgI aura liMga (sAdhya aura hetu) donoM ke sambandha ke smaraNa pUrvaka hI anumAna hotA hai| jaise-parvata agnimAna hai, niravachinna dhUma ke kAraNa / Izvara prasaGga se Izvara ke vyAptigraha bhI nahIM ho skegaa| yadi Apa kaheM ki sarvajJatva ke binA jagad-vaicitrya saMsthApita nahIM hogA ataH arthApatti pramANa se Izvarasiddhi sambhava hai to bhI yaha kathana ThIka nahIM hai kyoMki vizvajagat kI vicitratA aura sarvajJatA ke bhI vyApti kA prabhAva hai| vizva-jagat kI vicitratA Izvara kI sarvajJatA ke binA anya prakAra se ghaTita nahIM ho sakatI, aisI bAta nahIM hai| jaMgama (trasa) aura sthAvara ke bheda se saMsAra meM vizvakattRtva-mImAMsA-51 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIva do prakAra ke haiN| jaMgama jIvoM kI vicitratA svayaM upArjita zubhAzubha karmoM ke udaya se hI hotI hai aura sthAvara jIvoM kI bhI yahI sthiti hai / Agama pramANa (zAbdapramANa) se bhI Izvara kI siddhi sambhava nahIM, kyoMki prazna uThatA hai ki Izvara ko siddha karane vAlA Agama IzvarakRta hai yA anyakRta ? yadi IzvarakRta hai to mahAn kSati hogI, kyoMki mahApuruSa svayaM apane guNoM kI prazaMsA nahIM krte| tathA Izvara kA zAstrakartRtva hI siddha nahIM hotA, kyoMki-zAstra varNAtmaka hai| ye tAlvAdi kriyA abhighAtajanya haiN| zarIra ke prabhAva ke kAraNa Izvara meM isakI kalpanA hI nahIM kI jA sktii| zarIra mAnane para pUrvavat doSa paramparA rhegii| yaha Agama (vaidika zAstra) kA praNetA asarvajJa hai to usake vacanoM para dRr3hatA se kauna vizvAsa karegA / ataH sarvaprapaJca parityAga kara 'Izvara' meM vizvakartRtva kI pratiSThA kA haThavAda chor3a diijie| Apa Izvara ko sarvajJarUpa meM svIkAra kareM, kintu ukta doSoM ko dhyAna meM rakhate hue zuddha, buddha, sarvajJa Izvara ke svarUpa ko vizva-jagat kartRtva prasaMga se jor3ane ke cakkara meM use kaluSita banAne kI vyartha ceSTA na kreN| yaha merA vinamra anurodha hai / vizvakartRtva-mImAMsA-52 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a upasaMhAra* - isa vizva-jagat yA sRSTi-saMsAra - kA banAne vAlA na koI Izvara-paramezvara hai, na koI prabhu-paramAtmA hai, na koI deva-dAnava hai, tathA na koI manuSya-tiyaMca hai evaM na koI brahmA-viSNu-maheza (mahAdeva) hai / yaha vizva bhUtakAla meM bhI kisI prANo dvArA banAyA humA nahIM hai, vartamAna kAla meM bhI ise koI banAne vAlA nahIM hai, tathA bhaviSyakAla meM bhI koI banAne vAlA nahIM hogaa| isalie sarvajJavibhu bhASita 'jainadarzana' ke trikAlajJAnI zrI tIrthaMkara bhagavantoM ne tathA zrutakevalI gaNadhara maharSiyoM Adi mahApuruSoM ne apane pUjya AgamazAstroM meM vizva-kartRtva sambandhI jo tathya kahA hai, vaha satya, vAstavika, trikAlAbAdhya yathArtha svarUpa hai| yaha pAlambana lekara maiMne jo isa 'vizvakartRtvamImAMsA' grantha kA Alekhana kiyA hai, usameM mujhase jJAnapUrvaka yA ajJAnapUrvaka kisI prakAra kI skhalanA-bhUla huI ho to maiM mana-vacana-kAyA se 'micchAmi dukkaDaM' detA huA virAma pAtA hU~ aura kahatA hU~ ki 'vizva-jagat' anAdi anaMta hI hai| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zivamastu sarvajagataH, para-hita-niratAH bhavantu bhuutgnnaaH| doSAH prayAntu nAzaM , . ___ sarvatra sukhI bhavantu lokAH // 21 // ['bRhacchAnti' smaraNa-stotra meM se] artha-saGkalanA akhila vizva kA kalyANa ho, prANI paropakAra meM tatpara baneM; vyAdhi-duHkha-daurmanasya Adi naSTa ho aura sarvatra manuSya sukha bhogane vAle ho| jainam jayati zAsanam // zrIvIra saMvat-2522 / - lekhaka - zrIvikrama saMvat-2052 __paramapUjya zAsanasamrATa zrInemi saMvat-47 zrImad vijaya nemi-lAvaNyamAgasara sudI-11 dakSasUrIzvarajI mahArAja sA. zanivAra ke suprasiddha paTTadhara-zAstra[mauna ekAdazI] vizArada-sAhityaratna-kavidinAMka bhUSaNa prAcArya zrImad vijaya 2-12-1665 / suzIlasUri sthalazrIjIrAvalA tIrtha (rAja.) || Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrInemi-lAvaNya-dakSa-suzIla granthamAlA ratna 66 vA~ NAAMAmarwAAMAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAADAImeag Wan 59 ) Wan Wan Wan Le Le Wan Wan Le * jagatkartRtva-mImAMsA * # [ sarala hindI bhASAnuvAda sahitA] Wan . -: karttA :haanggehine - saaddiy'n - trimubh paramapUjya prAcArya zrImad vijaya suzIlasUriH Wan prakAzikA momomomommmmmmm 1 zrI suzIla sAhitya-prakAzana samitiH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // // OM hrIM aha namaH Wan aiM namaH / / // sadgurubhyo namaH // cirmirememorrrrrrrrrrrrn * jagatkartRtva-mImAMsA * } hai [ sarala hindI bhASAnuvAda sahitA] Common [maGgalAcaraNam ] jinendramIzvaraM natvA, sadguru jinabhAratIm / jagatkartRtvamImAMsA, satyeyaM likhyate mayA // 1 // OM paramAtmA-lakSaNam // devaH, IzvaraH, bhagavAn ityAdi nAnAnAmasaMkIrtanaH stUyate smaryate pUjyate ca prmaatmaa| tasya ca ki tAvallakSaNamiti viSaye doSarahitA, zuddha-buddha-svarUpasthitireva paramAtmano lakSaNatvena sNghttte| jagatsu bahuSu dUSaNeSu satsu rAga-dvaSo vizeSato saMsArabandhanakArako mahAghAtako pAtako ceti nAtra keSAmapi viduSAM visaMvAdaH / tayoH parihAraM kRtvA yazca kaivalyamadhigataH sa khalu paramAtmApadavAcyatAmahati / lokatattvanirNayanAmaka granthaM jagatkartRtva-mImAMsA-2 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viracayatA zrIharibhadrasUrIzvareNa spaSTarUpeNa pratyapAdi / yathA yasya nikhilAzca doSAH, na santi sarve guNAzca vartante / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // [pAryAvRttam bhAvArthaH-yasmin aAtmani na khalu doSasamUhasya lezo'pi, sarveSAM guNAnAJca samavAyastiSThati evaM guNa viziSTo brahmA viSNuH zivo jino veti paramAtmasvarUpAvacchinnaH sa sarvadA asmAkaM vandanIyaH / ____ na khalu doSasamavAye satyapi tasya paramAtmanaH svarUpAvasthitiH kathamapi sambhAvinIti vedyamAkUtam / krodha-mAna-mAyA-lobhasvarUpaiH kaSAyaiH kaluSitaH kathaM tAvat paramAtmapadaM sArthakyaM syAt ? sa tu vItarAgaH sarvadoSaparityAgI svarUpavetteti prmaatmaa| kalikAlasarvajJena zrIhemacandrAcAryeNa mahAdevastotre prastutaprasaGga kathitambhava-bIjAkura-jananAH, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // jagatkartRtva-mImAMsA-3 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arthAt-saMsArabIjotpAdakAH rAga-dveSa-krodha-mAnamAyA-lobhAdayo yasya vinaSTAH sa khalu brahmA viSNuH zivo jino vA sadaiva vandanIyaH / ayamAzayo yan nAmabhedena nAsti bhedaH / sarvadoSarahitatvameva paramAtmanaH svarUpaM lakSaNaM veti / evaM khalu nikhiladoSarAzizUnyatve sati devatvaM yatra pratiSThitaM tatra vandana-pUjA-bhajanAdi-vyavahAraH sArthakyaM bhajate / Izvare yadi rAgadvaSAdayaH svIkriyante tadA tu mahatI kSatiH sambhAvinI yato hi ekasya prANinaH kRte tasya rAgaH aparasya ca kRte dvaSaH iti kRtvA sAdhAraNamanuSyavyavahAravadAcarite kimarthamIzvaratvena taM vijAnImaH / * IzvarasvarUpaviSaye pazusaMvAdakathA * kasmizcid vane 'siMha-vyAghra-gajAzva-vRSabha-gardabhazvAnAja - zazaka - jambUkAdayaH nivasanti sm| te ca sambhUya sadaiva yasmin kasminnapi viSaye nirNayaM kurvanti sm| ekadA taissambhUya ekatra IzvararUpa-vimarzaH prArabdhaH / prathamaM tAvat kesarIsiMhaH vanasamrAT samutthAya dhIragambhIrasvareNa avocat 'zrUyatAM tAvat sakalairapi vanyajIvaiH jagatkartRtva-mImAMsA-4 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ madIyamIzvarasvarUpaviSaye mantavyam / bhagavAn Izvaro vA sundararucira-kezapAzasaMvalito lalito mahAparAkramI cAvazyameva bhaviSyatIti / vanarAjasya kesariNo vacanaM nizamya vyAghro'pi svAsanAdutthAyAvadat / zRNvantu bhavanto madIyaM hArdam sa khalu bhagavAn naiva kadApi kesarivadAlasyaparAyaNaH sambhavati / sa tu sadaiva sphUttimAn dhIro gambhIro mahAparAkramI pItakRSNAdi cihna saMvalito lalito bhavediti / vyarthabhUtAyAH kezapAzarAzestatra kAvazyakateti vibhAvayantu tatra bhavanto bhavantaH ? tadA gajarAjaH abravIt etayoH siMha-vyAghrayorvacanamAkarNya parihAsaH pratipadyate / etau kezavAn pItazyAmalo veti kathayataH tat svarUpaM tat tu mithyeti vacamyaham / yato hi svayamevAhamIzvarasvarUpamiva asmi / citravicitrasya jagato nirmAtA kiM tAvat mat svarUpamiva vizAlakAyo na bhavet / madIye mastake nAsti ke zarAziH na ca zarIre pIta-zyAmalau varNAviti kathaM tAvat tAdRk svarUpaM saMghaTate paramAtmana iti / etAvatAhaM bravImi sa paramAtmA atIva vizAlakAyaH zaktizAlI dhIra-gambhIraH, sAttvikAhAra - vihArakArI mahacchuNDAdaNDayuto yena jagatkartRtva-mImAMsA-5 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAbhISTavastu jAtaM dUrAdapi grahaNasamarthaH syAt tathA cAnyat sthale sthApayitu vA prabhavet / __siMha-vyAghra-hastivacanaM nizamya hraSAdhvanimakurvan azvaH jhaTityutthAya avadat-sa khalu bhagavAn sakala carAcarasRSTi-kartA, pAlana-kartA, sRSTi-saJcAlakazcAsti / sa tu tvaritagatikaH skandhe dhUsaritakezarAzivAn / ekasmAt sthAnAt aparaM sthAnaM tvaritatamagatyA gantu prabhavet / yathA-tasya vegavat svarUpAMzo mayi darIdRzyate / ityuktvAzvaH upAvizat / tadanantare kakudamAn vRSabhaH samutthAya vakta mupAcaSTe 'mat pUrvasambhASiNAM keSAmapi vacanamAdarapadavIM naiva bhajate / yato hi carAcara-rakSakasya sRSTikartu-rIzvarasya kezapAzena, pItazyAmalavarNAbhyAM zuNDAdaNDena liGgatyA vA kiM prayojanam ? yaH khalu paramAtmA vizvambharaH vizvabhArodvahanasamarthaH, sa tu hRSTaH puSTaH, kakubhAni vA saumyazarIraH syAt / yathA ca mama zarIrAkRtau tasya paramAtmano bhArodvahanasAmarthya sphuTIbhUtam / pUrvavaktRNAM IzvarasvarUpa-prastAvamabhizru tya atIvasaralaH gardabho vyAcaSTe, eSA tu tAdRzI vArtA sajAtA yathA ca zvAna-zRgAlayoH mAMsaliptAsthi saMkarSaNe bhavati / jagatkartRtva-mImAMsA-6 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svanAma-kRtAkSepamadhigatya zvAna-zRgAlo utthAya sahaiva tArasvareNAvocatAm-yadasyAM sabhAyAM vyaktigataH AkSepo naiva karttavyaH / yaccApalapitaM gardabheNa tat viSaye kSamAyAcanA krtvyaa| tat vacanaM svayameva pratigrAhya tenaiveti / gardabho'vAdIt naivAhaM vyaktigatamAkSepabhAvanayA kimapi vacmi kintu loke pracaliteti krtaa| prahantUdAharaNArthameva brviimi| nAtra AkSepagandho'pi vAstavikIyaM sthitiH / kiM sammilite 'sthizakalena bhavati tathaiva bhavatorAyAsaH / ladhvIM vArtI zrutvaivogratA, dhairyaparityAgo maivopayujyate / ata evAhaM bravImi, Izvarastu mahAn sahiSNuH matsadRzadRDhapRSThadezIya eva syAt / sa tu atIva sahanazIlaH, vizvasmin pApakartRNAm pApAni sahate ? anyathA tu tasya jIvanamapi na sambhavet / bhagavAn tu anyAyaM dRSTvApi jIvati / ato'haM bravImi sa tu atIvasahiSNureva-syAditi / pUrvokta nizamya zvAno'vadat 'yathA dRSTi: tathA sRSTiriti' sarvamAnyaH siddhAntaH, satyamevaitat anyathA sarve khalu vaicitrya-bhAvena kathaM varNayitu zaktAH bhaveyuH / pRcchAmyahaM tAvat bhagavataH kathaM kezAvalI syAt ? kimetat parAkrama-cihnamiti ? kezAvalI tu azvagardabhAdInAmapi jagatkartRtva-mImAMsA-7 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavatyeva / pIta-kRSNo kathamapekSyete ? na tayoH sArthakatA pratibhAti kiJcit / mukhAkRtirapi zarIrAvayavapramANareva zobhate / anyacca kimarthaJca tascetazca dhAvanamIzvarasya saMghaTate ? sa tu svayameva sarvavyApako vibhuH / tasya kiM prayojanaM dhAvanarupadravitu prAraNAyAmiva ? kA AvazyakatA tasya hRSTapuSTazarIrasya kakudasya ceti ? bhagavAn yadi atIva sahiSNuH zItalahRdayaH vizva pazyati / jagato rakSA kaH kuryAt ? ata evAhaM bravImi Izvaro'tyalpanidrAvAn, jAgRtimayaH, rattimAn evAste tadaiva vizvakArya vyavasthA payitu sambhavatIti / zvAnokta nizamya sattvaramaja utthAya vakta mArebhebhagavAn, na siMha-vyAghrAviva krUraH hiMsako vA / hastiriva nAbhimAnI, nAzva iva capalaH, na ca vRSabha iva mandaH, gardabha iva nAsabhyaH, na ca zvAna iva rAtrAvapi jAgaraNazIlazcintAturo veti / kimapyaramAkUtamahamudghATayAmi / iti svamataprakAzanotsuke'je sati siMha-vyAghrau garjanapurassaramavocatAm kimajo'pi vakta mutsahate ? kimasAvapi vicArapadavImAvahati mUrkhaH / kimasmAbhirjagati durAcAraH jagatkartRtva-mImAMsA 8 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kRtaH ? / hastirapi cItkAraM kRtvA'vocat-mAmabhimAnavantamiti kathayitu kathamayamajaH prabhavati / ko'yaM yadevaM vakta mutsahate ? azvo'pi krodhAvezena hraSAdhvani kurvannavAdIt-kathamanena laghunAjena capalazabdaprayogazcAJcalyArthe kRtamuta kimapyapareNa, vyAjabIjeneti ? tasminna va kSaNe vRSabho'pi roSabhito'vAdIta-mAM mandaM kathametena dussAhasaH kRtaH ? tasmin kSaNe sahiSNu-svabhAvAnna gardabhaH krodhAvezaM kRtavAn samatAbhAvena tenA'sabhya iti / tasya kathanaM zrutam, kintu na khalu prativAdaH kRtaH sahanazIlatvAt / pazusabhAyA: vAtAvaraNamatIvavikrAntaM kaluSitaM kalahAyitamiti matvA zazaka utthAya abravIt-priyabAndhavAH ! krodhenAvezenAtiruSA nAtra vicAro nirNayo vA sambhavatIzvarasvarUpasya / guNakapakSapAtadRzA yadajo'vAdIt-tattu satyameva / nizcapracatvena siMha-vyAghrau nirdayatApUrvakaM niraparAdhapazUnAM vadhaM kurvanti, vidArayanti nirmamatayA teSAM zarIrANi, bhakSayanti ceti / hastirapi zuNDAdaNDaM bhrAmayan ahaMkAramatta iva bhramati / kiM nAyamabhimAnaprakAraH ? kazAghAtenAzvasya tvaritA jagatkartRtva-mImAMsA-6 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatiH kiM cAJcalyamantarA sambhavati ? kiM kasyApi matamajavacanaM viroddhuM prabhavati / ataeva vRSabhasya matermAndyamAgatya manuSyA zrapi buddhihInaM vRSabha iti sambra uvanti / gardabhenA sabhya kathanasya pratikAro na kRtaH, kintu so'pi samyagtayA vettItikathamanenaiva muktamiti / zvAnena yatkathitaM ityapi kathaM saMghaTate ? jAgaraNakarmaNi pravartteta ? vRSabhasya mateviSaye bhagavAn, satatajAgaraNazIlo kimasau bhagavAn pramatto yadasmin sakalasArarUpeNAhaM bravImi - 'vizAlakAyAnAM darzanaM pApam' / ato bhagavAn na khalu dIrghakAyo'pitu sUkSmasvarUpAn, nAsau hiMsakaH, naiva krUraH kintu saralo nirdoSaH / zazako yadaivaM kathayanna vAsIt tadaiva jambUko'vadatmanye caiSA vArttA'nayA saMgoSThayAdya naiva samaprahasyate / samprati bhojanAvasaraH saJjAtaH / ato viramya tAvat prasthAtavyam / apare samaye IzvararUpaM nirNeSyAma iti zRgAlasyeyaM vArttA sarvairaikamatyena samAdRtA / pazusabhA visarjitA / jagatkartRtva-mImAMsA - 10 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * advitIya eva IzvaraH * anantajJAnavijJAnamayaH, saccidAnandaghanasvarUpaH, sarvathA'STAdazadoSarahito bhagavAn jagatAmadvitIya evaalaukika eva, anupama eva tathA Adarza evaiv| ye ca taM vizva-sRSTi-kariM, pAlaka saMhArakaM veti samAmananti, tatkAryasampAdanArthamAyudhavantamIzvaraM sambhAvayanti / naitadupayujyate / yato hi zuddha-buddha-muktasvarUpo bhagavAn kathaM kardamamaye saMsAracakra-saMcAlane svAtmAnaM pradUSayet ? stribhissArddha kathamasau vilAsaM kuryAt ? vItarAgatvAt / prAkRta puruSa iva Izvaro bhavet cet kathaM vivekI puruSaH tasya smaraNaM pUjanaM bhajanaM vA kuryAt ? jagatastantrastu svatantraH / nAsau prpnyckaarii| sa tu karmajAlAni saMzodhyAtmAnaM pavitrIkRtya paramAtmapadavIm adhizrito jagatAmArAdhyaH pUjyo vandanIyaH / sa tu anantajJAnAnandamayo devaH / atra khalu zrImad gItAyAH paMktiriyamanusandheyA'na kartRtvaM na karmAriNa, lokasya sRjati prbhuH|' 'nityaM cinmayo'nanta-jJAnamayo viitraagii| sa eva bhagavAna Izvaro devo veti zam // ' jagatkartRtva-mImAMsA-11 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 pra...za...stiH // hai Lwww.www.wwwes netrAkAzazaravyoma yugmavarSe suvaM kme| mAghe zukle ca paJcamyAM , ___tithau budhe zubhe dine // 1 // zrIvaramANatIrthe hi , zrIvIrajinamandire / sImandharasya caitye'pi , supratiSThA-mahotsave // 2 // nemi - lAvaNya - dakSANAM , gurUNAM kRpayA mayA / jagatkartRtvamImAMsA , kRtA suzIlasUriNA / / 3 / / jagatkartRtva-jijJAsA- / dattacittAnuvattinAm / bodhanAthaM ca mImAMsA , vItarAga - matAnugA / / 4 / / prAgamatattva - saMzuddhayA , buddhayA vai kalpitA kRtiH / yAvacca ravicandrau vai , bhAtu tAvadiyaM kRtiH / / 5 / / 0 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // OM hrIM zrIM namaH aiM namaH // || sadgurubhyo namaH // * jagatkartRtva-mImAMsA * [ sarala hindI bhASAnuvAda ] 5 paramAtmalakSaraNa 5 paramAtmA Izvara, deva, bhagavAna ityAdi aneka nAmoM se stuta, smRta evaM pUjita kiyA jAtA hai / usa paramAtmA kA kyA lakSaNa hai ? isa viSaya meM doSarahita zuddhajJAnamayI svarUpasthiti hI paramAtmA ke lakSaNa ke rUpa meM samyag pratIta hotI hai / saMsAra meM nAnA prakAra ke doSoM ke vidyamAna rahate hue bhI vizeSa rAga aura dveSa saMsAra-bandha ke kAraNa haiM / ye mahAghAtaka haiM tathA jIvAtmA ko patana ke mahAgartta meM DAlane vAle haiM / isa prasaGga meM kisI bhI matAvalambI vidvAn kA koI vaimatya nahIM hai / 'rAga-dveSa kA parihAra karake jo kaivalya arthAt paMcama kevalajJAna ko prApta kara jagatkarttRtva-mImAMsA - 13 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddha-buddha-muktasvarUpa ho, vahI 'paramAtmA' pada vAcya ho sakatA hai|' lokatattva nirNaya nAmaka grantha meM caudaha sau cavAlIsa granthoM ke kartA yAkinImahattarA dharmasUnu zrImad haribhadra sUrIzvarajI mahArAjazrI ne spaSTa rUpa se pratipAdita kiyA hai "yasya nikhilAzca doSAH, na santi guNAzca vidyante / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // " artha-jisa pAtmA meM doSasamUha kA lezamAtra bhI nahIM hai tathA samasta guNoM kA samavAya hai| isa prakAra guNaviziSTa cAhe brahmA, viSNu, maheza tathA jina koI bhI hoM unheM merA namaskAra hai; kyoMki ve hI paramAtmasvarUpa haiN| doSa samavAyoM ke rahate hue paramAtmA rUpa meM sthiti kadApi sambhava nahIM hai| isa rahasya ko vidhivat jAnanA caahie| bhalA, krodha-mAna-mAyA-lobha kaSAyoM se kaluSita AtmA ke rahate paramAtmA pada kI sArthakatA kaise ho sakatI hai ? vaha paramAtmA to vItarAga, samasta doSa parityAgI tathA prAtmasvarUpavettA hai / jagatkartRtva-mImAMsA-14 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kalikAlasarvajJa zrI hemacandrAcArya mahArAjazrI ne bhI mahAdeva-stotra meM ukta sandarbha meM kahA hai ki"bhavabIjAGka ra-jananAH, rAgAdyAH kSayamupAgatA yasya / brahmA vA viSNurvA, haro jino vA namastasmai // " arthAt-saMsArabandha ke bIjoM (kAraNoM) ko utpanna karane vAle rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha ityAdi jisake samApta ho cuke hoM, aise doSarahita paramAtmA cAhe brahmA, viSNu, ziva yA jina ho, unheM merA sAdara namana / Izvara meM yadi rAga-dveSa svIkAra kiye jAyeM to mahAn kSati kI sambhAvanA hogI, kyoMki eka prANI ke lie rAga tathA dUsare ke lie dvaSa karake, sAmAnya manuSya kI taraha AcAra karane vAle ko hama kyoM bhalA Izvara ke rUpa meM pahacAneM ? * Izvara-svarUpa ke viSaya meM pazu-saMvAda kathA * kisI vana-jaMgala meM siMha, bAgha, hAthI, ghor3A, baila, gadhA, kuttA, bakarA, kharagoza, gIdar3a Adi rahate the| ve jagatkartRtva-mImAMsA-15 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekatra ho kisI-na-kisI viSaya para vicAra-vimarza karate the| ___ eka bAra unhoMne milakara Izvara ke svarUpa para vicAra-vimarza karanA zurU kiyaa| sarvaprathama vanasamrATa siMha uThakara dhIra gambhIra svara meM bolA-pahale samasta vana-araNya jIva Izvara ke svarUpa-viSayaka merA mantavya suneN| "jise bhagavAna yA Izvara kahA jAtA hai, vaha avazya hI sundara kezAvalI yukta, manohara evaM mahAparAkramI hogaa|" vanarAja kesarIsiMha ke ukta vacana sunakara, apane prAsana se uThakara vyAghra (bAgha) ne kahA, "mere hRdaya kI bAta suno, vaha bhagavAna kesarIsiMha kI taraha AlasI nahIM apitu sphUtimAn, dhIra, gambhIra, mahAparAkramI evaM pIle tathA kAle raGga ke cihnoM se suzobhita hogaa| vyartha kI kezAvalI kI use kyA AvazyakatA ho sakatI hai, pApa hI vicAra kreN|" jagatkartRtva-mImAMsA-16 . Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMha aura vyAghra donoM ke vacana sunakara parvata kI bhA~ti vizAlakAya gajarAja (hAthI) khar3A hokara bolA, 'Apa sabhI Izvara svarUpa kI rahasyAtmakatA mujhase suneM / ina siMha-vyAghra kI ukti sunakara mujhe ha~sI AtI hai| ye donoM kramazaH kahate haiM ki-Izvara kesarIvat kezavAna tathA vyAghravat pIta-kRSNacihnAGkita hogaa| yaha bAta sarvathA mithyA hai, kyoMki maiM svayaM Izvara ke vizAla svarUpa kA namUnA huuN| citra-vicitra jagat ke nirmAtA kA kyA mere svarUpa kI bhA~ti vizAlakAya svarUpa nahIM honA cAhie / mere mastaka para kezarAzi nahIM hai, na badana para pIle tathA kAle raGga ke mizrita cihna; to bhalA mujha se bhI vizAla usa Izvara ke siMha-vyAghra dvArA kathita ukta guNa kaise sambhava haiM ? ataH maiM kahatA hU~, vaha paramAtmA pratIva vizAlakAya, paramazaktizAlI, dhIra-gambhIra, sAttvika AhAra-vihArakArI, mahAn zuNDAdaNDavAna (sUDavAlA) hogA, jisase vaha dUra se bhI vastuoM ko grahaNa karane tathA idhara se udhara vyavasthita karane meM sakSama ho ske| siMha, vyAghra evaM hAthI ke vacanoM ko sunakara hinahinAte hue, jaldI se khar3e hokara azva (ghor3e) ne kahA, "vaha bhagavAna samasta cala evaM acala jagat kA jagatkartRtva-mImAMsA-17 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRSTikartA, pAlanakartA evaM sRSTi-saMcAlaka hai| vaha teja gatimAna, kandhe para dhUsarita kezarAzivAna avazya hogaa| eka sthAna se dUsare sthAna para tIvratamagati se jAne meM vaha samartha hai| usakI tIvragati kA yatkiJcit svarUpAMza merI gati meM parilakSita hotA hai|" aisA kahakara azvaghor3A baiTha gyaa| tatpazcAt kakumAn (skandha para bar3e DIlavAlA thubI) baila khar3A hokara kahane lagA, "pUrva vaktAoM ne jo mantavya Izvara ke sambandha meM prastuta kiye, unameM kisI kA mata prAdara yogya nahIM hai, kyoMki carAcara-rakSaka, sRSTikartA kA kesarIvat kezarAzi se, vyAghravat pIle-kAle cihnoM se, hAthI ke samAna sUDa se, azvakI taraha teja gati se bhalA kyA prayojana ho sakatA hai ? paramAtmA vizvabharaNapoSaNa-kartA, samasta vizva ke bhAra kA saMvahana karane vAlA ho, vaha to hRSTa-puSTa, kakumAna (thumbIvAlA) saumyAkRti avazya hogaa| jaise mere zarIra meM usa kI bhArodvahana zakti evaM kakuda (thumbI) spaSTa dRSTigocara hotI hai / pUrva vaktAoM ke Izvara svarUpa sambandhI prastAvoM ko sunakara atIva sarala gadhA bolA, "yaha to vahI bAta huI jagatkartRtva-mImAMsA-18 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaise kutte aura gIdar3a ko yadi mAMsalipta haDDI milI to kuttA gA~va kI ora lekara bhAganA cAhatA hai, gIdar3a jaMgala kI ora / " apane-apane nAma graharaNa pUrvaka prAkSepa hotA sunakara kutte tathA gIdar3a ne ucca svara meM virodha kiyA aura kahA, 'isa sabhA meM vyaktigata kisI para AkSepa nahIM honA caahie| jo gadhe ne abhI-abhI pralApa kiyA hai, apazabda kahe haiM, vaha usake bAre meM kSamA-yAcanA kare, apane karkaza vacanoM ko vApasa le / ' gadhA bolA, "maiMne koI vyaktigata AkSepa ke rUpa meM udAharaNa prastuta nahIM kiyaa| kyA haDDI kA Tukar3A milane para Apa donoM kA prayAsa aisA nahIM hotA jaisA ki lokokti dvArA maiMne kahA hai| choTI sI bAta sunakara ugratApUrvaka dhairyavRtti kA tyAga karanA samIcIna nahIM hotA hai| ataH maiM kahatA hU~-Izvara to mahAn sahanazIla tathA majabUta pIThavAlA hI ho sakatA hai| vaha mujha se bhI adhika sahanazIla hogA, kyoMki vaha sampUrNa vizva ke atyAcAra evaM pApakarmoM ko sahana karatA hai| yadi aisA na ho to usakA jIvana hI saMkaTagrasta ho jaae| bhagavAna jagatkartRtva-mImAMsA-16 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to anyAya ko dekhakara mahasUsa karake bhI jIvita rahatA hai / ataH maiM kahatA hU~, vaha sahiSNu hI hogaa|" pUrvokta sabhI kathanoM ko sunakara kuttA bolA-'jaisI dRSTi vaisI sRSTi' yaha sarvamAnya siddhAnta hai aura satya bhI yahI hai| yadi aisA na ho to sabhI vicitra bhAvanA se bhAvita hokara varNana karane meM samartha kaise hote ? maiM Apase pUchatA hU~ ki bhagavAna ko kezAvalI kyoM honI cAhie ? kyA yahI parAkrama kI nizAnI hai ? kezAvalI to azva, gardabha Adi ke bhI hotI hI hai| pIle tathA kAle raMga kI dhAriyoM kI paramAtmA ko kyA AvazyakatA ? inakI sArthakatA pratIta nahIM hotii| mukhAkRti bhI zarIra ke pramANa ke anusAra suzobhita hotI hai| Izvara kA idharaudhara daur3anA-bhAganA bhI kahA~ sArthaka pratIta hotA hai ? vaha to sarvavyApaka hai| kyA AvazyakatA hai, use dravir3a prANAyAmavat vyartha prayAsa kI ? bhagavAna yadi atIva sahiSNu, sarala hRdaya hokara vizva ko dekhatA hai to bhalA vizva kI rakSA kauna karegA? isalie maiM kahatA hU~ ki "Izvara alpa nidrAvAna, jAgRtimaya, sphUtimAna hI hai, jagatkartRtva-mImAMsA-20 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabhI vizva kI vyavasthA ke kArya karane meM sakSama hotA hai|" ___kutte ko ukta bAta sunakara bakare ne yathAzIghra uThakara kahanA prArambha kiyA, "bhagavAna siMha-vyAghra kI taraha se asamokSyakArI (binA soce kArya karane vAlA) hiMsaka, kara nahIM hai| hAthI kI taraha abhimAnI bhI nahIM / azva kI taraha capala (caMcala) bhI nahIM, baila kI taraha mUrkha bhI nahIM, ivAna-kutte kI taraha jAnane vAlA cintAtura bhI nahIM hai| maiM isa sandarbha meM anya rahasya udghATita kara rahA huuN|" isa prakAra apane abhimata ko prakAzita karane hetu jaise hI bakarA udyata huA tabhI zera evaM bAgha garjanA karate hue (gurrAte hue) bole, "bakare kI ye majAla ! yaha mUrkha bhI kyA koI vaicArika sthiti rakhatA hai ? hamane saMsAra meM kyA atyAcAra kiyA hai ?" hAthI bhI ciMghAr3a kara bolA, "mujhe abhimAnI kahane kA isa bakare ne sAhasa kaise kiyA ? yaha kauna hotA hai jo isa prakAra bolane kA dussAhasa kare ?" jagatkartRtva-mImAMsA-21 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ azva-ghor3e ne bhI krodha ke Aveza meM kahA-"capala zabda kA prayoga mere lie caJcala artha meM kiyA hai ? yA anya koI vyaMgyokti se ?" usI samaya baila bhI gusse se bharakara bolA, "mujhe mUrkha kahane kA dussAhasa isa bakare ne kaise kiyA ?" usa samaya mAtra gadhA Avezita nahIM huaa| usane sahiSNu svabhAva vaza bakare ke dvArA 'asabhya' kaTUkti ko sahana kiyaa| kisI taraha kA virodha nahIM kiyaa| isa pazusabhA kA vAtAvaraNa pratdhadhika vikrAnta kaluSita, kalahapUrNa mAnate hue kharagoza ne uThakara kahA ki "priya bandhuno! 'krodha, roSa evaM prAveza meM yahA~ IzvarasvarUpa kA nirNaya sambhava nhiiN|. gaNapakSa kA avalambana lekara jo kucha bakare ne kahA vaha to satya hI hai| nizcitarUpa se zera evaM bAgha nirdayatApUrvaka niraparAdha pazumoM kA vadha karate haiM, tathA nirmamatApUrvaka jagatkartRtva-mImAMsA-22 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unake zarIra ko vidIrNa karake khAte haiM / hAthI bhI sUDa ko idhara-udhara ghumAte hue ahaMkAra abhimAna meM matta huA ghUmatA hI hai / kyA usakA zrAcaraNa - abhimAna kI koTi meM nahIM AtA hai ? cAbuka lagate hI prazva-ghor3e kI teja raphtAra kyA caJcalatA ke binA sambhava hai ? baila kI buddhi ke sandarbha meM kyA koI bhI bakare kI bAta kA virodha karane ko taiyAra hai ? manuSya bhI buddhihIna vyakti ko 'baila hai' aisA kahate haiM / gadhe ne bakare ke dvArA 'asabhya' kahe jAne kA virodha nahIM kiyA, kintu vaha bhI mana meM bhalI bhA~ti jAnatA hai ki isane aisA kyoM kahA hai ? kutte ne jo kahA hai ki bhagavAna jAgaraNazIla hai to bhalA kyA bhagavAna pramatta hai ki vaha jAgaraNa karma meM pravRtta ho ? sArAMzarUpa meM maiM kahatA hU~ ki, 'vizAla zarIra vAloM kA darzana bhI khoTA hai / ' ataH bhagavAna 'dIrghakAya vAle nahIM, apitu sUkSma zarIra vAle haiM / ve hiMsaka nahIM haiM, bhI nahIM haiM, kintu sarala evaM nirdoSa haiM / krUra jagatkattRtva-mImAMsA- 23 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kharagoza jaba yaha kaha rahA thA, tabhI gIdar3a, bolA "mujhe lagatA hai ki yaha vArtA prAja kI isa saMgoSThI meM sampanna nahIM ho paayegii| aba bhojana kA samaya bhI ho cukA hai| isalie Aja kI vArtA ko yahIM virAma dekara prasthAna karate haiN| phira kisI dina Izvara svarUpa kA nirNaya sarvasammati se kareMge / sabhI ne gIdar3a kI bAta sAdara mAna lii| pazu sabhA visarjita huii| * Izvara advitIya prAdarza svarUpa hai * anantajJAna-vijJAnamaya, saccidAnandarUpa, sarvadA doSamukta bhagavAna/Izvara alaukika Adarza hI hai| jo use sRSTikartA, pAlanakartA, saMhArakartA mAnate haiM, saMsAra ke una kAryoM ko sampanna karane ke lie use astra-zastradhArI mAnate haiM; vaha upayukta pratIta nahIM hotA, kyoMki zuddha-buddha-mukta svarUpI bhagavAna kyoM bhalA kIcar3a se (doSoM se) bhare saMsAra kA saMcAlana kara apane Apako jagatkartRtva-mImAMsA-24 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dUSita banAye ? striyoM ke sAtha vaha kyoM vilAsa kare ? vaha to vItarAga hai / yadi prAkRta puruSa kI taraha se Izvara bhI ho to vivekI puruSa usakA smaraNa, pUjana, bhajana kyoM kareM ? vizva jagat tantra to svatantra hai / vaha Izvara kisI bhI prakAra kA prapaJca nahIM karatA hai / vaha karmajAloM se mukta pavitrAtmA hokara paramAtmA ke mahanIya, vandanIya pada para pratiSThita hokara pUjanIya evaM vandanIya hai / deva hai | paMkti bhI anusandheya hai vizva jagat kA prArAdhya, vaha to ananta jJAnAnandamaya zrImad bhagavad gItA kI yaha isa sandarbha meM 'na kartRtvaM na karmANi, lokasya sRjati prabhuH / arthAt - 'Izvara na saMsAra kA karttA hai, na saMsAra ke karmoM kA sarjaka hai / ' nitya caitanyamaya, anantajJAnavAn vItarAga bhagavAna / deva hI Izvara hai / / / OM zAntiH zAntiH zAntiH // jagatkarttA tva-mImAMsA -25 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIvIra saMvat-2522 vikrama saM. 2052 nemi saM. 47 mahAsuda-13 zukravAra [zrIvaramANa tIrtha meM aMjanazalAkA-pratiSThA kA zubha dina] . - lekhaka - . paramapUjya zAsanasamrATa zrImadvijaya nemi-lAvaNyadakSa sUrIzvara jI ma.sA. ke suprasiddha paTTadhara - zAstravizArada, sAhityaratna, kavi bhUSaNa AcArya zrImad vijaya | suzIla sUri / - sthala - zrI varamANa tIrtha jaina upAzraya jagatkattuM tva-mImAMsA-26 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ XXXXXXXXXXXX OM hrIM zrI aha~ namaH // jaya aSTApadaWan namo titthassaWan dhanya tIrtha / cauvisaMpi jiNavarA titthayarA me pasIyantu / / zraddhA evaM samarpaNa kA AgAra.... zAMta-prazAMta puNya bhUmi meM tIrthanirmANa.... eka svaNima itihAsa ko sRjana karane vAlA.... tana-mana ke saMtApa ko prazAMta karane vAlA.... ApakA apanA pyArA prabhAvI abhinava tIrtha .. ApakI zraddhA-bhakti-samarpaNa kA anUThA kendra.... bhAratabhUSaNa rAjasthAnazaNagAra gor3avAr3agaurava zrI aSTApada jaina tIrtha suzIla vihAra , varakANA roDa, mu. rAnI sTezana, jilA-pAlI (rAja.) 0 02634 - 22715 + sampUrNa bhAratavarSa meM apane DhaMga kA prathama prayAsa * . // abhinava tIrtha-nirmANa yojanA / / preraka : paramapUjya AcArya bhagavaMta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI mahArAja sAhaba evaM pUjya paMnyAsapravara zrI jinottama vijayajI garigavarya mahArAja sAhaba Le Wan Wan Wan Wan Le Le Wan Wan Wan Wan Le Le Wan Wan Wan Wan Wan Wan Le Le Wan Wan Wan Wan Wan Wan Le Le Wan Wan Le Le Chang Ting Ting Ting Ting Ting Ting Ting Le Le Fang Le Fang Le Wan Wan Wan Wan Le Le Chang Le Li Le Le Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MandalaimadailuralMalliana AlainabrandalaalMaharas tIrtha * mahimA hai prathama tIrthaMkara zrI RSabhadeva-AdinAtha bhagavAna ke nirvANa-sthala para cakravartI mahArAja zrI bharata ne varddhakI ratna dvArA "siMhaniSadyA" nAmaka maNimaya jinaprAsAda bnvaayaa| tIna kosa U~ce aura eka yojana vistRta isa prAsAda meM svarga maNDapa jaise maNDapa, usake bhItara pIThikA, devacchandikA tathA vedikA kA bhI nirmANa krvaayaa| pIThikA meM kamalAsana para AsIna pATha prAtihArya sahita, lAMchanayukta, zarIra ke varNa vAlI caubIsa tIrthaMkaroM kI maNiyoM tathA ratnoM kI pratimAyeM virAjamAna kii| ___isa caitya meM mahArAja bharata ne apane pUrvajoM, bhAiyoM, ho bahinoM tathA vinamra bhAva se bhakti pradarzita karate hue svayaM kI pratimA bhI bnvaaii| isa jinAlaya ke cAroM ora caityavakSa-kalpavRkSasarovara-kUpa-bAvar3iyA~ aura maTha bnvaaye| tIrtharakSA ke lie daNDaratna dvArA eka-eka yojana kI dUrI para ATha per3hiyA~ banavAIM, jisase yaha prathama tIrtha aSTApada ke nAma se vikhyAta huaa| loka ke isa prathama jinAlaya meM bhagavAna zrI prAdinAtha evaM zeSa 23 tIrthaMkaroM kI pratiSThA karavAkara bhaktipUrvaka Howwwwners(R)wwwwwwwwwww Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Alliaamaandaalaaaaaaaaaaaaaslil mahArAja bharata ne ArAdhanA, arcanA aura vandanA kara ananta sukha prApta kiyaa| zrI sagaracakravartI mahArAja ke 60 hajAra putroM dvArA tIrtharakSA, rAvaNa-mandodarI dvArA advitIya jinabhakti, zrI gautama svAmIjI dvArA 1503 tApasoM ko pratibodha Adi aneka prasaMgoM kA ullekha zAstroM meM milatA hai| A. zyAmabajI jaina tIrtha suzIta vihAra MAALANASALAAAAAll, Madandidashiadiadiadiadiadaadamaadaad Madana - ljnb lft lkhll MINUTE ganese Aarta PHOURNA DUBE wwd pAvana bhUmi ! mahAn Ayojana !! apUrva avasara !!! wwwmov( 3 )newwwwwwwwws Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinazAsanapremI zrI sAdara jayajinendrapUrvaka praNAma / zrI aSTApada tIrtha kA nirmANa zrI rAnI sTezana para zrIrANakapura - gor3avAr3a paMcatIrtha kI mukhya sar3aka para sukar3I nadI ke kinAre uttara dizA meM hone jA rahA hai / yaha pAvana bhUmi zrI varakANA roDa para sthita karIba 51 hajAra varga phuTa meM sthita hai / meM sthita hai / ArAdhanA - sAdhanA yogya bahuta hI sundara bhUmi hai / yaha jamIna tIrthaMnirmANa hetu zrI acalacandajI hajArImalajI talesarA ne gA~va ko pradAna kI thI / zAsanasamrAT pa. pU. zrAcArya mahArAjAdhirAja zrImadvijaya nemi lAvaNya dakSa sUrIzvarajI ma. sA. ke paTTadhara rAjasthAnadIpaka, pratiSThAziromaNi, pa. pU. AcArya bhagavanta zrImad vijaya suzIla sUrIzvarajI ma.sA. evaM pUjya paMnyAsa pravara zrI jinottama vijayajI gariNavarya ma. ne zrI caumukha jI bhagavAna kI pratiSThA ke samaya zrIsaMgha ko zrI aSTApada tIrthanirmAraNa hetu zubha preraNA dI thI / pUjya upakArI gurudevoM kI mahAn preraNA va mArgadarzana se zrIsaMgha ne zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra kA nava nirmANa karavAne kA (4 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aadhaadliabladdeddandaladuaadhadaily maMgalakArI nirNaya kiyA hai evaM zrIsaMgha dvArA gaThita samiti dvArA kArya prArambha ho gayA hai / vilupta zrI aSTApada tIrtha ko mUrta rUpa dene ke lie samasta bhArata ke gaurava rUpa zrI gor3avAr3a paMcatIrtha yAtrA kI sar3aka para yaha bhavya nirmANa hone jA rahA hai| zAstroM meM upalabdha varNana ke AdhAra para 24 tIrthaMkaroM ke varNa evaM prAkAra ke anurUpa pratimAe~ isa abhinava tIrtha kA mukhya AkarSaNa hoNgii| hameM pUrNa vizvAsa hai ki Apa isa tIrtha kI vandanA kara jahA~ maMtra-mugdha ho jAyeMge, vahIM zrI aSTApada tIrtha vandanA kA puNya lAbha bhI saMcita kara paayeNge| DadalaalMoti.lanMallallaMandalanMallallallamaal MandaldandalMATALA // jinazAsanadeva kI mahAn kRpA // hamArA puruSArtha ApakA sahayoga Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A zraddhA evaM samarpaNa kA AgAra eka svarNima itihAsa kA sRjana karane vAlA / tana-mana ke santApa ko prazAnta karane vAlA || (1) zrI bhraSTApada jaina tIrtha - "jinamandira" paramopakArI paramatAraka devAdhideva zrI tIrthaMkara paramAtmA ke ananta upakAroM ke saMsmaraNa aura kRtajJa bhAvanA se prerita hokara zaktisampanna zreSThivarya ko "jinamandira nirmANa", prabhu pratimA jI bharavAne kA tathA pratiSThA kA lAbha avazya lenA cAhie / nirmANa kArya hetu aneka zrIsaMghoM kA sahayoga prApta huA hai| isa jinamandira meM 24 tIrthaMkara paramAtmA kI varNa ke anusAra bhavya jinapratimAyeM sthApita hoMgI / jinamandira kA nirmANa 4500 varga phuTa bhUmi para hogA, isa aSTakoNIya jinamandira ke cAroM ora gulAbI patthara ke kamala ke phUloM kI bhavya racanA hogI, jo atyadhika ramaNIya va nayanAbhirAma hogI / isa jinamandira kA khanana - muhUrtta pa. pU. prAcArya bhagavaMta zrImadvijaya suzIla sUrIzvara jI ma.sA. evaM pU. paMnyAsa pravara zrI jinottama vijaya jI gaNivarya ma. kI zubhanizrA meM vaizAkha zukla - 10, zukravAra 20 maI, 1994 ke (6) Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Mallallation And AdAMANANASAnastasinal zubhadina huA hai evaM zilAnyAsa muhUrta zrAvaNa zukla-3, budhavAra 10 agasta, 1664 ke zubha dina pUjya gurudevazrI / kI pAvana nithA meM susampanna huA hai| nirmANa kArya pragati para hai| zrI aSTApada jaina tIrtha mandira ke Age ke bhAga meM padma-kamala ke AkAra meM sundara dehariyoM kA nirmANa hogA, ra jinameM adhiSThAyaka deva zrI mANibhadra jI, zrI nAkor3A do bhairava jI, zrI bhomiyA jI, zrI padmAvatI devI, zrI mahAlakSmI devI, va mA. sarasvatI devI kI bhavya pratimAe~ sthApita hoNgii| nillaMalhaldate ANIMMIAM (2) zrI vardhamAna jina paTTaparamparA deva-guru mandira / vartamAna zAsanAdhipati carama tIrthaMkara zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra paramAtmA ke paJcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmI jI se lekara Aja paryanta jinazAsanaprabhAvaka mahApuruSoM se yukta zrI vIra paTTaparamparA ke sundara paTTa lagAye jAyeMge, isa parisara meM kula 11 pratimAjI virAjamAna kI jaayeNgii| * zramaNa bhagavAna zrI mahAvIra svAmI jI bhagavAna (27 iMca) * dAyeM tarapha zrI sImandhara svAmI jI __(viharamAna jinezvara) (23 iMca) wwwwwws(7)wwwwwwre Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dallallalladalliamdamdalliamlilallallantallallallal Laadaahaadlabadliallallaanadaabaad, * bAyeM tarapha zrI padmanAbha svAmI (bhAvI caubIsI ke ____prathama tIrthakara) (23 iMca) * anantalabdhinidhAna zrI gautama svAmIjI ma. (21 iMca) * paJcama gaNadhara zrI sudharmAsvAmIjI ma. (21 iMca) * kalikAlasarvajJa pU. prA. zrI hemacandra sUri jI ma. (21 iMca) * tapAgaccha saMsthApaka pU. A. zrI jagaccandra sUri jI ma. (21 iMca) * akabarapratibodhaka pU. prA. zrI hIra sUri jI ma. (21 iMca) * zAsanasamrAT pU. prA. zrI nemi sUri jI ma. (21 iMca) * sAhityasamrAT pU. prA. zrI lAvaNya sUri jI ma. (21 iMca) * saMyamasamrAT pU. prA. zrI dakSa sUri jI ma. (21 iMca) isa deva-guru mandira kA nirmANa 600 varga phuTa bhUmi para hogaa| isa mandira kA nava-nirmANa suzIla-sandeza hindI mAsika patra ke mAnada sampAdaka-pUjya pitAjI zrI vinayacandra jI surANA evaM pUjanIyA mAtuzrI zrImatI pArvatI bAI surANA kI pAvana smRti meM tathA unake prAtmazreyArtha DhamaalMalamaaddamiandalaallallallallalla, Wwwwwwww(c )wwwwww Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Lalliamuildinlandaldallallalladdindian unake putra zrI nainamala surANA dharmapatnI zrImatI gavarI bAI, pautra mahendra surANA - dharmapatnI zrImatI sumitrA devI, kailAza surANA - dharmapatnI zrImatI pravInA devI, suzIla surANA - dharmapatnI zrImatI lalitA devI, satIza surANA dharmapatnI zrImatI rajanI devI, yazavanta surAgA-dharmapatnI zrImatI pUrNimA devI, prapautra-gaurava, darzana, prazAnta, cirAga evaM samasta surANA parivAra nivAsI-sirohI kI tarapha se bhavya rUpa se hogaa| Hamdamlilabamahamandallaahatamaal (3) zrI navagraha zAMti jinamandira nirmAtA- zrI joyalA nagara jaina saMgha, mu. joyalA (rAja.) zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra kI vizAla yojanA ke antargata zrI navagrahoM kI zAMti-sAdhanA hetu jinajina zrI jinezvara bhagavAna kI ArAdhanA-upAsanA pUrvAcAryoM ne prAcIna stotroM meM batAI hai| tad anusAra nUtana zrI navagraha zAMti jinamandira kA nirmANa hogaa| isameM dehariyoM meM grahoM ke jApa ke anusAra nirdiSTa kramaza: zrI jinezvara paramAtmA kI pratimA sthApita hoMgI aura sAtha meM usI deharI para grahoM ke citra-maMtra-yaMtra Adi paTTarUpa meM utkIrNa hoNge| ___ yaha aSTakoNIya prAsAda bnegaa| Nalaldilliandialiduadaiandidalaalamaal Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ allaaslilialliamilliaddalaadladlas graha jinapratimA (1) sUrya zrI padmaprabhusvAmI jI (27 iMca) (2) candra zrI candraprabhusvAmI jI (27 iMca) (3) maMgala zrI vAsupUjyasvAmI jI (27 iMca) (4) budha zrI zAMtinAtha jI bhagavAna (27 iMca) zrI RSabhadevajI bhagavAna (27 iMca) (6) zukra zrI suvidhinAtha jI (27 iMca) (7) zani zrI munisuvrata svAmI jI (27 iMca) (8) rAhu zrI neminAthajI (27 iMca) (6) ketu zrI pArzvanAtha jI (27 iMca) isI jinamandira meM zrI nAgezvara pArzvanAtha (71 iMca) , va zrI zaMkhezvara pArzvanAtha (71 iMca) kI khar3I kAusaggastha - pratimAyeM sthApita hoNgii| - isa mandira kI saMracanA advitIya va nayanAbhirAma hogii| mahAtapasvI pU. muni zrI rUpasAgarajI ma.sA. ke agni saMskAra sthala para deharI va pagaliyA jI kI sthApanA hogii| lanbladdindabaddallallallallallaldilandslidladlas SwwwwwwwN(10)wwsery Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Addadimaandaadlaadlabadastaadaana prAcArya zrI lAvaNyasUri jI jaina prArAdhanA bhavana sAhityasamrAT pa. pU. prAcAryadeveza zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvara jI ma.sA. kI pAvana smRti meM bana rahe ArAdhanA bhavana meM guru bhagavantoM kA vizrAma hogA, yahA~ zAnta sAdhanAmaya vAtAvaraNa hai jisase aneka tIrthayAtriyoM ko guruvandana evaM pravacana-zravaNa kA lAbha hogaa| isI pArAdhanA bhavana ke sAtha zrI dakSa svAdhyAya kakSa, 46 zrI suzIla sAdhanAkakSa Adi kA nirmANa huA hai / Inamdandidaadaldandalaandaadaadism prAcArya zrI suzIla sUri jI jaina jJAnamandira * isa jJAnamandira kA nirmANa parama pUjya sAdhu-sAdhvI jI ma.sA. tathA jijJAsu zrAvaka-zrAvikAoM kI sAhitya-sAdhanA ke lie hogaa| * yahA~ labhya-alabhya mudrita patroM, pustakoM kA viziSTa saMgraha hogaa| aAgama-nyAya-darzana-yoga-vyAkaraNa, itihAsa Adi viSayoM se sambandhita hastalikhita evaM mudrita prAcIna va navIna granthoM kA adbhuta saMgraha surakSita evaM suvyavasthita kiyA jaayegaa| jaina paramparA ke anurUpa jaina itihAsa ke saMdarbha meM gItArtha, mizrita zodha adhyayana saMzodhana hetu yathAsaMbhava land dalalalalalaldabaadhaadaadialis surwisrwww(11)wwwwwwwwwww Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ installiamlilahal NANAANAadimanamamali sAmagrI va suvidhAoM ko upalabdha karavAkara use protsAhita 6 karanA tathA sarala va saphala banAnA isa kAryakrama kA mukhya yA uddezya hai| pU. sAdhvI zrI bhAgyalatA zrIjI jaina prArAdhanA bhavana zrI aSTApada jaina tIrtha -- suzIla vihAra kI vizAla yojanA ke antargata pa. pU. prAcAryadeva zrImadvijaya arihanta-siddha sUrIzvara jI ma.sA. kI prAjJAnuvartinI pU. sAdhvI zrI suzIla bhakti - lalitaprabhA-snehalatA zrI jI ma.sA. kI ziSyA pU. sAdhvI jI zrI bhavyaguNA zrIjI ma.sA., pU. sAdhvI jI zrI dIvyaprajJA zrIjI ma.sA. (pU. mAtAjI mahArAja) tathA pU. sAdhvIjI zrI zIlaguNA zrIjI ma.sA. ) Adi evaM unakI ziSyA-praziSyAoM ke sadupadeza evaM maMgala preraNA se pU. sAdhvIjI zrI dovyaprajJA zrIjI ma.sA. tathA pU. sAdhvIjI zrI zIlaguNA zrIjI ma.sA. ke cala rahI zrI vardhamAna tapa kI 100vIM aolI kI ArAdhanA nimitta zrAvikA - ArAdhanA bhavana (upAthaya) kA bhavya nirmANa huA hai| zrI aSTApada jainatIrtha, suzIla vihAra, rAnI ke nirmANa meM pUjya sAdhvI jI mahArAja kI maMgala preraNAsadupadeza rahA hai| pUjya sAdhvI jI mahArAja kI preraNA se isa tIrtha meM 1 aneka bhavya yojanAe~ nirmANAdhIna haiN| Lildindiabullindiadimandalaaladalaimaduindian Karwwwwwww(12)Wwwwwws Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra, rAnI jaina devasthAna per3hI * dharmazAlA yAtrI vizrAntigRha (40 bloka) * zrI vardhamAna tapa prAyambila khAtA bhavana atithigRha yAdi kA nirmANa kArya sampanna ho gayA hai / zrI aSTApada jaina tIrtha, suzIla vihAra praveza dvAra * zrI bhojanazAlA bhavana * zrI zAnti upavana vArigRha ( pyAU ) * vizAla dharmazAlA Adi nirmANa kArya pragati para haiM / tIrtha nirmANa ke dvitIya caraNa meM * zrI zAntidhAma vRddhAzrama zrI sAmika bhakti sevA phaMDa Adi vividha zubha kArya karane kA Ayojana hai / 13)// Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Talathmandu nashilliadlabadlaadlabadlaadlada hamAre aMtara kI bAta... Aiye....saba sAtha milakara abhinava tIrtha- nirmANa kareM zrI aSTApada tIrtha-nirmANa ke Ayojana kI saMkSipta / rUparekhA Apake sAmane hai| Apa bhI mAnate hoMge ki vartamAna kAla meM isa vilupta tIrtha ke nava-nirmANa kI AvazyakatA hai, isameM koI sandeha nahIM hai| Mandalisaidunia bhAratavarSa meM apane DhaMga kA yaha prathama bhavya prayAsa hai, jo sakala saMghoM ke sahayoga se hI pUrNa hogaa| sukRta meM lAbha lene kI aneka yojanAe~ haiN| puNyazAlI mahAnubhAvoM se sAdara nivedana hai ki--- isa mahAn Ayojana meM udAra hRdaya se tana-mana-dhana se sahayoga pradAna kara puNyAnubandhI puNyopArjana kA lAbha ajita kreN| Radhaadana Radhaabaan ___ isa kArya hetu icchuka bhAgyazAlI parama pUjya zrI suzIla gurudevazrI evaM tIrtha nirmANa samiti se samparka kara puNya lAbha leveN| OM jaya jinendra Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI aSTApada tIrtha kI stuti , jahA~ ratnamaya samamAna caubIsa, bimba sohe prabhu kA huA mokSa kalyANaka tahA~, putra nAbhi-narendra kA / jina nAma ba~dhA rAvaNe, gautama taracA yAtrA kara ; usa tIrtha aSTApada giri ko, vaMdiye bhaktipUrNa // 1 // zrI aSTApada tIrtha kA caityavandana tIrtha aSTApadagiri namo, sohe jagabhara Aja ; vizve mahimA moTo tehano, vaMde sura-nara rAja / / 1 / / eha girivara Upare, mokSakalyANaka jANo avasarpiNInA prabhu, RSabhadevanuM mAno // 2 // bhAvI bharata cakrIe, bharAvela e tIrthe mohe ; ratnamaya biMbo jinanA, caubIse sundara sohe / / 3 / / rANI mandodarI sahita e, saMgIta karatAM snehe ; tIrthaMkara nAma karmane, bA~dhyuM rAvaNe tyAMhe // 4 // nija for labdhie jevIne, jAtrA kare zubha bhAve ; vIra vibhu kahe gautama ! prabhave te mokSe jAve / / 5 / / (15)/ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AvyA sUryAMzu AlaMbane, sva labdhithI e giri e / stavyA sarva jinane racI, jaga cintAmariNa thI e / / 6 / / nemi lAvaNyasUrirAjanA, pAThaka dakSagaNoza ; tasa paMnyAsa suzIlagaNi, stave sadA e girIza / / 7 / / zrI aSTApada tIrtha kA stavana ( nadI kinAre baiTha ke zrAzro e rAgamAM ) prabhubhakti meM ekatAna hove, rAvaNa rANI jina dhyAve; rAgI mandodarI nRtya karIne, paga pala-pala ThamakAve / / / prabhu0 1 / / ' trika yoge ima bhakti karatAM tAMta vIraNA tuTa jAve ; nija karathI sAMdhI nija nasane, rAvaNa vIrA calAve | // prabhu0 02 dravya bhAva bhakti jinavara jI kI, khaMDita tIhAM navI thAve ; tIrthaMkara pada rAvaNa bA~dhI, manavAMchita phala pAve | / / prabhu0 3 / / bhakti bhAva zubha bhAve ; tasa sama je jIva jinavara Age, tava jina jiNaMda bhakti naukA se mukti tIre jaTa jAve / , / / prabhu 0 4 / / tapagacchanAyaka nemisUrIzvara, aSTApada prabhu dhyAve ; lAvaNya- dakSa-suzIla sevaka, sarva jina guraNa gAve / / prabhu0 5 / / (16)// Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTApada tIratha kI mahimA, jaga meM aparampArA re.... racayitA kanakarAja pAlarecA 'mayUra', rAnI madara inDiyA) ( tarja : nagarI - nagarI dvAre-dvAre aSTApada tIratha kI mahimA, jaga meM aparampArA re AdIzvara nirvANa hue, jahA~ praSTApada kahalAyA re aSTApada tIna kosa U~ce parvata para eka yojana vistAra meM.... eka prathama caubIsI kI pratibhA bharAI maNiratnoM ke mandira meM... mariNa caitya vRkSa, kalpavRkSa, sarovara, maTha, kUpa, bAvar3I banAI re aSTApada tIratha ... / / 1 / / sagara cakrI ke putra sATha hajAra, tIrtharakSA meM lIna bane .. tIrtha bhakti kara rAvaNa rAjA ne gotra tIrthaMkara ba~dhAyA re. gotra guru gautama ne pandraha sau tIna tApasa ko zuddha mana se pratibodha diyA aSTApada tIratha ... / / 2 / / ( 17 ) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarovara taTa para rAnI nagara meM, aSTApada tIratha bane... aSTApada svarga sidhAre rUpasAgara jI chaha aTTama kI tapasyA meM... guru suzIla sUrIzvara jI ne, bhAvanA apanI batAI re . chaTha aSTApada tIratha // 3 // AcAryazrI aura paMnyAsapravara ke upadezoM ko mAnA re..upa rAnI zrI jainasaMgha ne milakara yojanA sundara banAI re bhakti graSTApada kI karake, muktipada ko prApta karo aSTApada tIratha / / 4 / / zrI zraSTApada tIrtha garabA-gIta racayitA - nainamala vinayacandrajI surANA (tarja : mArA dAdA ne darabAre Dhola vAge che ) zrI aSTApada tIratha kI mahimA nyArI hai / nyArI hai, kitanI pyArI hai / / zrI aSTApada..... yaha adRzya tIratha alabelA, lagatA thA devoM kA melA / kosa battIsa ko U~cAI, zobhA bhArI hai / / zrI aSTApada nirvANa samaya para AdIzvara, parvata para pahu~ce jagadIzvara / mAgha kRSNa trayodazI mukti dina sukhakArI hai // zrI aSTApada \(25) // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laabhandaradailandalaimaadhaardast sandeza sunA jaba bharatezvara, jA pahu~ce ve girivara Upara / 'siMhaniSadyA' caitya banAyA, ati balihArI hai| zrI aSTApada.... pUrva, dakSiNa, pazcima, uttara meM, | do, cAra, ATha, dasa parikara meN| padharAye jina caubIsa, mUrata pyArI hai / / zrI aSTApada.... cakravartI sagara ke putra car3he, vandana kara harSita hue bdd'| sukRta ko sarAhA khUba, jo hitakArI hai / / zrI aSTApada.. . pada-yAtrA kara gautama-svAmI, jA pahu~ce aSTApada nAmI / granthoM meM hai ullekha jo aghahArI hai / / zrI aSTApada . jo aSTApada tIratha sthApe, kaluSoM, karmoM ko nita kATe / aba 'naina' name kara-jor3a, ura meM dhArI hai // zrI aSTApada ........ Wan jainaM jayati zAsanam Wan nadaindianhindiladdamdallindiahallallaMandirld wwwwwwwwwwwwwwww Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra & zrI aSTApada tIrtha AratI & kanakarAja pAlarecA 'mayUra', rAnI caubIsa jinezvara AratI kI je, manavAMchita phala zivasukha lIje // 1 // caubIsa jinezvara mUrati bharAI, bharata mahArAje aSTApada jI // 2 guru gautama kI mahimA nyArI, ananta labdhi ke guru bhaMDArI // 3 // jo jana nita uTha gautama dhyAve, roga-zoka nahIM kabhI satAve // / 4 // rAvaNa nRpane bhakti karake, gotra tIrthaMkara yahA~ bA~dhA re // 5 // sahaja sarala aura zuddha bhAva se, bhakti kare jo mukti pAve // 6 // tIratha tirane kA sthala re, AratI gAve 'mayUra' bhAva se // 7 // kakaka kakakakaka Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wan prakAzaka 000000 ODAI MER GTR ALIA aad MY - zyasamvajJAnakA pracAra prasAra OM namo nANassa - sukRta ke sahayogI samAjaratna-parama gurubhakta-zreSThivarya zrI manojakumAra bAbalAlajI haraNa sirohI (rAja.) kI preraNA sezrI jaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMgha gAMdhI nagara - baiMgalora kI tarapha se prakAzana hetu sahayoga prApta huA hai|