Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
THE FREE INDOLOGICAL
COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC
FAIR USE DECLARATION
This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website.
Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility.
If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately.
-The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
वीर सेवा मन्दिर
दिल्ली
क्रम संख्या
४०० 02.७ सालय
काल नं०
खण्ड
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
Her finde]
of E.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી કાનજીસ્વામી – હીરકજયન્તી અભિનંદન-ગ્રંથ
E
- સમ્પાદક સમિત્તિ - पं. फुलचन्द सिद्धान्त नात्री હિંમતલાલ જેઠાલાલ શાહ ખીમચંદ જંડાલાલ શેઠ
હુ રિલા લ જૈન
18 May 1964
ખ.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
-: પ્ર...ફા...શ...ફ -
શ્રી દિ. જેન મુમુક્ષુ મંડળ ૧૭૩--૧૭પ, મુમ્બાદેવી રાડ, મું બઈ : ..
શ્રી કાનજીસ્વામી હીરકયતી મહોત્સવ, મુંબિ વીર સં. ૮૯૦ વશાખ સુદ ૪
4 MAY
1004:
વ્રત ઃ ૨૫ ૯ ૧
— ...... ~
ગુ ણુ વ ત
સુ ભા ય
કા હા રી, પ્રિન્ટ ફી,
ડો, ટ કારીયા ગ,
અમદાવાદ.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ ભિ નૈદ ન
જેમના જીવનને કાર પહેલેથી જ આત્મશોધ તરફ છે, જન્મથી જ જેઆ આત્માને સાધવાના સંસ્કાર ને ભણકાર સાથે લાવ્યા છે, આત્માર્થ માટે પુરુષાર્થ એ જેમના જીવન મંત્ર છે. આ મા’ સાધવા માટે જેમનું જીવન એક ઉત્તમ આદર્શરૂપ છે. આ જીવન છે તે આત્માને સાધવા માટે જ છે અને ઉત્તમ પ્રથા જેમના જીવનમાંથી મુમુક્ષુઓને મળે છે, એ રીત જેના અવનાર મુમુક્ષુઓને માટે એક હીરા માન છે, એવા હિન્દુસ્તાનના આ હીરાને' હીરક જયંતી પ્રસંગે ભારતભરના મુમુક્ષુઓ હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિથી
આનંદપૂર્વક અભિનંદે છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અભિનંદન
卐
જેમના જીવનના ઝુકાવ પહેલેથી જ આત્મશેાધ તરફ છે, જન્મથી જ જેમા આત્માને સાધવાના સંસ્કાર ને ભણકાર સાથે લાવ્યા છે, આત્મા માટેના પુરુષાર્થ એ જેમના જીવન
મંત્ર છે. આમ સાધવા માટે જેમનું જીવન એક ઉત્તમ
શરૂપ છે. • આ જીવન છે તે આત્માને સાધવા માટે જ છે એ ઉત્તમ પ્રેરણા જેમના જીવનમાંથી મુમુક્ષુને મળ છે એ રીત ના અવતાર મુમુક્ષુઓને માટે એક હીરા નાનું છે, અવા કે હિન્દુસ્તાનના આ હીરાને ડીકજયંતી પ્રસંગ માતાના મુમુક્તઆ હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિથી આનંદપૂર્વક અભિનં છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
I
દિ«r ekShree
!
– પ્રકાશકી ય
, માંડયા મક*
રે
શ્રી જિનેન્દ્રશાસનના મહાન પ્રભાવક અને પ્રચારક પરમ ઉપકારી આત્મજ્ઞ સંત પૂજ્ય શ્રી કાનજીસ્વામીની હરક જયંતીના મહાન ઉત્સવ પ્રસંગે આ અભિનંદન ગ્રંથ પ્રગટ કરતાં અને અત્યંત હર્ષોલ્લાસ થાય છે. પૂ. સ્વામીજીની ૭૫મી જન્મજયંતીને હીરક. મહોત્સવ ભારતની આ મહાન નગરી (મુંબઈ)માં ઉજવાઈ રહ્યો છે અને ભારતભરના ભક્તો તેમાં સાનંદ ભાગ લઈ રહ્યા છે, એ દેખીને ધન્યતા અનુભવાય છે. પૂ. ગુરુદેવ એ કઈ અમુક ગામના કે અમુક સંસ્થાના નહિ પરંતુ સમસ્ત ભારતના જૈન સમાજના અમૂલ્ય નિધાન છે, એટલે તેઓ “ભારત-અભિનંદનીય છે. ખરેખર આજે શ્રી વીતરાગી જૈન માગને પ્રકાશિત કરીને તેઓ ભારતમાં અધ્યાત્મ યુગનું નવસર્જન કરી રહ્યા છે. આવા ગુરુદેવની હરક જયંતી ઊજવવાને સુઅવસર પ્રાપ્ત થતાં અમારાં હૃદય આનંદથી નાચી ઊઠયાં છે.....એ પ્રસંગે શું શું કરીએ! કઈ રીતે એ ધન્ય અવસર ઊજવીએ? એની સૌને ઊર્મિઓ જાગી. તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા માટે બ્ર. શ્રી હરિભાઈ તરફથી સૂચન આવ્યું કે એ પાવન પ્રસંગે એક અભિનંદન ગ્રંથ તૈયાર કરીએ. અમે ઘણા હર્ષ સહુ એ સૂચન વધાવી લીધું. વારાણસીના પં. શ્રી ફૂલચંદ્રજી સિદ્ધાંતશાસ્ત્રીએ પણ આ વિચારને ઉલ્લાસથી અનમેદન આપ્યું, એટલું જ નહિ પરંતુ હિંદી વિભાગનું સંપૂર્ણ સંકલન કરી આપવાનું પણ તેમણે સ્વીકાર્યું. આ ઉપરાંત માનનીય પં. ભાઈશ્રી હિંમતલાલભાઈ જે. શાહ તથા ભાઈ શ્રી ખીમચંદભાઈ જે. શેઠ–એ બંનેએ પણ સંપાદકપણે રહીને આ અભિનંદન ગ્રંથમાં ખૂબ કિંમતી ફળ આપીને આ કાર્યને શોભાવ્યું છે. આવું સુંદર સંપાદન કરી આપવા બદલ મુંબઈ મુમુક્ષુ મંડળ સંપાદક-સમિતિનો જેટલો આભાર માને તેટલે ઓછો છે.
અત્યંત ટૂંક સમયમાં આ ગ્રંથ છાપીને તૈયાર કરવાનું હતું. તે માટે પં. શ્રી ફૂલચંદ્ર સિદ્ધાંતશાસ્ત્રી તેમજ બ્ર. શ્રી હરિભાઈ અને શ્રી મનસુખભાઈએ અમદાવહ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
=
=
=
=
'ત
ક
,
1
f*
*
*
*
* *
* *
- પ્રકાશ કી ચ
shi
શ્રી જિનેન્દ્રશાસનના મહાન પ્રભાવક અને પ્રચારક પરમ ઉપકારી આત્મ સંત પૂજ્ય શ્રી કાનજીસ્વામીની હીરક જયંતીના મહાન ઉત્સવ પ્રસંગે આ અભિનંદન ગ્રંથ પ્રગટ કરતાં અમને અત્યંત હર્ષોલ્લાસ થાય છે. પૂ. સ્વામીજીની ૭૫મી જન્મજયંતીને હીરકમહોત્સવ ભારતની આ મહાન નગરી (મુંબઈ)માં ઉજવાઈ રહ્યો છે અને ભારતભરના ભક્તો તેમાં સાનંદ ભાગ લઈ રહ્યા છે, એ દેખીને ધન્યતા અનુભવાય છે. પૂ. ગુરુદેવ એ કઈ અમુક ગામના કે અમુક સંસ્થાના નહિ પરંતુ સમસ્ત ભારતના જૈન સમાજના અમૂલ્ય નિધાન છે, એટલે તેઓ “ભારત-અભિનંદનીય છે. ખરેખર આજે શ્રી વીતરાગી જન માર્ગને પ્રકાશિત કરીને તેઓ ભારતમાં અધ્યાત્મ યુગનું નવસર્જન કરી રહ્યા છે. આવા ગુરુદેવની હરક જયંતી ઊજવવાને સુઅવસર પ્રાપ્ત થતાં અમારાં હૃદયે આનંદથી નાચી ઊડ્યાં છે...એ પ્રસંગે શું શું કરીએ! કઈ રીતે એ ધન્ય અવસર ઊજવીએ? એની સૌને ઊર્મિઓ જાગી. તેને મૂર્ત સ્વરૂપ આપવા માટે બ્ર. શ્રી હરિભાઈ તરફથી સૂચન આવ્યું કે એ પાવન પ્રસંગે એક અભિનંદન ગ્રંથ તૈયાર કરીએ. અમે ઘણા હર્ષ સહ એ સૂચન વધાવી લીધું. વારાણસીના પં. શ્રી ફૂલચંદ્રજી સિદ્ધાંતશાસ્ત્રીએ પણ આ વિચારને ઉલાસથી અનુમોદન આપ્યું; એટલું જ નહિ પરંતુ હિંદી વિભાગનું સંપૂર્ણ સંકલન કરી આપવાનું પણ તેમણે સ્વીકાર્યું. આ ઉપરાંત માનનીય પં. ભાઈશ્રી હિંમતલાલભાઈ જે. શાહ તથા ભાઈ શ્રી ખીમચંદભાઈ જે. શેઠ-એ બંનેએ પણ સંપાદકપણે રહીને આ અભિનંદન ગ્રંથમાં ખૂબ કિંમતી ફાળ આપીને આ કાર્યને શોભાવ્યું છે. આવું સુંદર સંપાદન કરી આપવા બદલ મુંબઈ મુમુક્ષુ મંડળ સંપાદક-સમિતિને જેટલો આભાર માને તેટલે એ છે.
અત્યંત ટૂંક સમયમાં આ ગ્રંથ છાપીને તૈયાર કરવાનું હતું. તે માટે ૫. શ્રી ફૂલચંદ્ર સિદ્ધાંતશાસ્ત્રી તેમજ બ્ર. જી હરિભાઈ અને શ્રી મનસુખભાઈએ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
જઈને દિનરાત સતત પ્રયત્ન કરીને આ કાય વખતસર પૂરું' કરાવી આપ્યું છે તથા સુશાલન વડે મા મંથનું પાનેપાનુ' શાભાવવા માટે પ્રયત્ન કરીને ભારતના સાહિત્યમાં સર્વોચ્ચ સ્થાન પ્રાપ્ત કરી શકે એવા સુંદર આ ગ્રંથ તૈયાર કર્યો છે. તે બદલ તે સૌને ધન્યવાદ ઘટે છે.
એ દેખીને અમને ખૂબ આનંદ થાય છે કે આ અભિનદન ગ્રંથમાં ભારતભરના જિજ્ઞાસુઓએ અસાધારણુ સહકાર આપીને પૂ. ગુરુદેવશ્રી ઉપર ચારે બાજુએથી અભિનંદનને વરસાદ વરસાવ્યેા છે. ખરેખર ગુરુદેવ ભારતના ખૂણે ખૂણે રહેતા મુમુક્ષુ જીવાના હ્રદયે હૃદયે બિરાજી રહ્યા છે તે આ ગ્રંથ દ્વારા દેખાઈ આવે છે.
દોઢ માસ જેવા અત્યંત અલ્પ સમયમાં ૮૦૦ પાનાં જેવડા આ મહાન ગ્રંથ સુંદર રીતે તૈયાર કરી આપવા બદલ અમદાવાદની સુભાષ પ્રિન્ટરીને તથા તેના સવે' સ્ટાફને ધન્યવાદ ઘટે છે.
મંગલમૂર્તિ ગુરુદેવનું પ્રશંસનીય અને અનુકરણીય જીવન, એમના ઐતિહાસિક મહિમા, સન્માર્ગ દર્શાવીને આપણા ઉપર કરેલા એમના મહાન ઉપકારા, તેમના પુનિત પ્રતાપે સમસ્ત જૈનશાસનમાં આવેલી મહાન જાગૃતિ અને ક્રાંતિ, એમના સુહસ્તે થયેલાં જિનેન્દ્ર-પ્રતિષ્ઠા, તીર્થયાત્રા વગેરે ધ પ્રભાવનાનાં અજોડ કાર્યો, એમના અંતરગ જીવનની આધ્યાત્મિક સાધના–એ બધાંયનું આ ગ્રંથમાં તે માત્ર સક્ષિપ્ત દિગ્દર્શન જ થઈ શકે, છતાં એ દ્વારા પણ એમના અપાર મહિમાભરપૂર અભિનંદનીય જીવનની ઝાંખી થાય છે. પૂ શ્રી ગુરુદેવને અભિનંદીને આપણે પણ એમના જીવનઆદતે અપનાવીએ અને ગુરુશરણમાં આત્મહિત સાધીને સદાય એમની સાથે જ રહીએ-એ જ મંગલભાવના.
વીર સ’. ૨૪૯૦ ચૈત્ર સુદ ૧૩ મુંબઈ
મણિલાલ જેઠાલાલ શેઠ
પ્રમુખ, શ્રી દિ. જૈન મુમુક્ષુ મ`ડળ, મુંબઈ'તગત અભિનન સમિતિ
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સં પા ૬ કી ય
આ ગ્રંથ
પરમ પૂજ્ય શ્રી કાનજીસ્વામીની ૭૫મી જન્મજયંતીના હીરક મહેાત્સવ પ્રસંગે આ અભિનંđન ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે તેથી અમેને ઘણા જ હપ થાય છે. પ્રગટ કરવાના નિર્ણય થયા ત્યારે અમારી પાસે તેની સામગ્રી એકત્ર કરવા માટે ઘણા એછે સમય હતેા અને ભાવના તેા એવી હતી કે જ્યારે અભિનદન ગ્રંથ તૈયાર થઈ રહ્યો છે ત્યારે તે ગ્રંથ સર્વાંગ સુંદર બને અને પૂ. સ્વામીજીનેા પ્રભાવ જેવા અજોડ છે તેવેા જ આ ગ્રંથ પણ ભારતમાં અજોડ બને. સમય ઘણા એ હાવા છતાં ભારતભરમાંથી મુમુક્ષુઓએ ભાવભીની શ્રદ્ધાંજલિએ-લેખા-કાવ્યા-ચિત્રો વગેરે મેાકલીને પૂ. ગુરુદેવના અભિનંદન માટે અસાધારણ ઉલ્લાસ દર્શાવ્યેા છે અને એ રીતે ઉમંગભર્યાં સહકાર આપીને આ ગ્રંથને શેાભાવવામાં મહત્વના ફાળા આપ્યા છે. ભારતના મુમુક્ષુઓ ઉપર ગુરુદેવને કેટલા મહાન ઉપકાર છે. અને ગુરુદેવ પ્રત્યે તેમને કેટલું બહુમાન છે- તે આપણને આ ગ્રંથ દ્વારા ખ્યાલમાં આવી શકશે.
બહારથી ઘણા લેખા આવેલા તે બધાયને આ ગંથમાં યાગ્ય સ્થાન આપવા પ્રયત્ન કર્યો છે. મર્યાદિત પાનાંમાં બધા લેખેાનેા સમાવેશ કરવા માટે અનેક લેખાને સંક્ષેપવા પડયા છે. મુમુક્ષુઓના આવા સહકાર બદલ અમે સૌના આભાર માનીએ છીએ.
એક રીતે જોઈએ તા, ગુરુદેવે આત્મતિને મહા મંગળ માગ દર્શાવીને આપણા જેવા હજારો જિજ્ઞાસુઓ ઉપર જે અત્મ્ય ઉપકાર કર્યો છે તે જિજ્ઞાસુઓનાં હૃદયમાં પ્રવેશેલી ગુરુદેવની વાણી જ, ભક્તિ દ્વારા આ અભિનંદનરૂપે પરિણમીને પ્રગટ થઈ છે.
O
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
"ALIFAHA
ભારતભરના ગૌરવસ્વરૂપ એવા આ અભિનદનગ્રંથનું પ્રકાશન કરવાનું સદ્ભાગ્ય મુંબઈના મુમુક્ષુ મંડળને પ્રાપ્ત થયું તે ખરેખર તેમનુ ધનભાગ્ય છે. ગુરુદેવની હીરકજયંતી ઉજવવા માટે તે આ સેાનેરી કાર્યને શાભાવવા માટે મુંબઇ મુમુક્ષુ મડળે જે ઉત્સાહ ખતાન્યા છે તે ખરેખર અત્યંત પ્રશ'સનીય છે.
આ ગ્રંથ દ્વારા ભારતના જીવે। શ્રી કાનજીસ્વામી જેવા એક મહાન આધ્યાત્મિક સંતના મહિમા સમજે, જૈનધમ નું ગૌરવ સમજે અને ધમ પ્રભાવનામાં નિર ંતર વૃદ્ધિ થતી રહે એ જ અભ્યર્થના.
આ ગ્રંથ દ્વારા જે મહાત્માને આપણે અભિનંદી રહ્યા છીએ તે મહાત્માના જીવનને આપણે ઓળખીએ, એમના જીવનની મહત્તાને સમજીએ, એમના જીવનઆદર્શને આપણા જીવનમાં ઉતારીએ અને એમણે દર્શાવેલા ચૈતન્યતત્ત્વની સાધના વડે અભિનદનીય એવા લેવિજ્ઞાનના ભાવા આપણે પ્રગટ કરીએ-એવી ઉચ્ચ ભાવના ભાવીએ છીએ.
વીર સં. ૨૪૯૦ ચૈત્ર સુદ ૧૩
અમદાવાદ
—સપાદક સમિતિ.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
મારી ભાવના સફળ થઈ
અત્યારે આપણા જેવા જિજ્ઞાસુ જીવાને માટે સમ્યક ધમના પ્રકાશનાર કેાઈ હાય તા તે છે પૂ. ગુરુદેવ શ્રી કાનજીસ્વામી. હું અનેક અભિનદનગ્રંથા જોતા ને મારું હૃદય એલી ઊઠતું કે ભારતના જૈનસમાજની મહાન વિભૂતિ પૂ. નજીસ્વામી છે, જૈનસમાજ ઉપર તેમના મહાન ઉપકાર છે, જૈનસમાજના તેઓ મહાન નેતા છે, ને તેમનુ અધ્યા ત્મજીવન ખરેખર અભિનંદનીય છે; આવા ગુરુદેવ પ્રત્યે ભારતના મુમુક્ષુએ તરફથી અભિનંદનના એક સર્વોચ્ચ અભિનદનગ્રંથ તૈયાર થાય એવે અવસર કયારે આવે ? દસેક વર્ષથી મારા મનમાં આ ભાવના ઘૂંટાતી હતી.... એવામાં પાંચેક વર્ષ પહેલાં ઈન્દોરના જૈનસમાજે પણ એવા જ પ્રસ્તાવ કર્યાં, ને મારી ભાવના વધુ પુષ્ટ બની. એ કાર્ય જેટલું મહાન હતું.... ભાવના પણ એટલી જ તીવ્ર હતી.
બીજી તરફ શ્રી મુંબઇનું મુમુક્ષુ મ`ડળ દિને દિને પ્રગતી સાધી રહ્યું હતું, ને પ્રભાવનાના અવનવા કાર્યો કરી રહ્યુ હતું. મને લાગ્યું કે અભિનદનગ્રંથના પ્રકાશનનું મહાન કાઅે ો કેાઈથી થઈ શક્શે તે તે મુંબઈ મુમુક્ષુ માંડળથી જ થઈ શકશે. ગતસાલ લાઠી નગરમાં ગુરુદેવના ૭૪ મા જન્મેાત્સવ પ્રસંગે સ્વાગત જુલૂસમાં મુંબઈના પ્રમુખશ્રી વગેરે ને તે સ ંબંધી વાત કરી, તેમણે પ્રસન્નતાપૂર્વક એ વાતને વધાવી લીધી, ને મુંબઇમાં ગુરુદેવના જે હીરકજ્ય'તી મહેાત્સવ ઉજવાય તેના અનુસંધાનમાં અભિનદનગ્રંથનુ` પ્રકાશન કરવાનું' નક્કી થયું.
એ અભિનંદનગ્રંથના લેખન-સપાદન વગેરે સંભાળવાનું મને કહેવામાં આવ્યું; પરંતુ તીવ્ર ભાવના હાવા છતાં, શક્તિ અને સમય બંનેની ઘણી અલ્પતાને કારણે આ મહાન કાર્યની જવાબદારી એકલા માથે લેવાની મારી હિંમત જરા પણ ચાલતી ન હતી. આ પરિસ્થિતિમાં શું કરવું–તેની ખૂબ ગડમથલ થતી હતી. એ વખતે પરમકૃપાળુ પૂ. એનશ્રી–એને મને આ કાય માટે પ્રેરણા, મા`દન અને હિંમત આપી....તેઓશ્રીના વચનથી મને પ્રાત્સાહન મળ્યું; અને તેઓશ્રીના વચનને લીધે જ આ કાય કરવાની હિંમત આવી. આ રીતે આટલા ટૂંક સમયમાં આ સુંદર કાર્ય થઈ શકયું તે તેઓશ્રીના પ્રતાપે જ થયું છે. તેઓશ્રીના જેટલેા ઉપકાર માનીએ તેટલેા ઓછા છે. આ આળકના જીવનમાં તેઓશ્રીના અનહદ ઉપકાર છે.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दत ग्रंथ ।
આ ઉપરાંત માનનીય વડીલ ૫. શ્રી ફૂલચંદજી સાહેબે આ ગ્રંથના હિન્દી વિભાગનું બધું જ કાર્ય સંભાળી લીધું તેથી મારે અડધો ભાર એ થઈ ગયે તેમણે વયેવૃદ્ધ ઉંમરે પણ એકલે હાથે આખા હિંદી વિભાગનું ખૂબ જ પરિશ્રમ પૂર્વક સંકલન કર્યું છે. સાથે સાથે માનનીય વિદ્વાન ભાઈશ્રી ખીમચંદભાઈ તથા ભાઈશ્રી હિંમતલાલભાઈ એ બંને વડીલબંધુઓએ પણ સંપાદકપણે સાથે રહીને આ પુસ્તકમાં ઘણી કિંમતી સલાહ સૂચનાઓ અને દોરવણી આપી, ને અનેક મુશ્કેલીઓમાંથી માગ કાઢી આપે, એ રીતે સ્નેહપૂર્વક ખૂબ જ કિંમતી સાથ આપીને આ મહાન કાર્યને સુગમ બનાવી દીધું.આ સૌ વડીલોના સહકાર ને પ્રેમભર્યા પ્રત્સાહનના પ્રતાપે જ આ ગ્રંથ તૈયાર થઈ શકે છે. અહીં ભાવભીની લાગણીથી આદરપૂર્વક તે સૌનો આભાર માનું છું.
મુંબઈ સમક્ષ મંડળના માનનીય પ્રમુખશ્રી તથા બંને મંત્રી બંધુઓ, અને સમસ્ત મકક્ષ મંડળે આ કાર્યમાં જે ઉ૯લાસ બતાવ્યું છે તે ખરેખર ધન્યવાદને પાત્ર છે. હદયમાં એમ થાય છે કે અભિનંદનગ્રંથનું આ ભગીરથ કાર્ય મુંબઈના મુમુક્ષુ મંડળ દ્વારા જ થઈ શકે. ગુરુદેવ પ્રત્યેના અભિનદ મંથ સંબંધીની મારી અનેક વર્ષોની ભાવના આ ગ્રંથ દ્વારા આજે ફળિભૂત થાય છે, એટલું જ નહિ- હીરક જયંતી જેવા મહાન અવસરે આ અભિનંદનગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થાય છે. અને તે પણ ભારતના સાહિત્યમાં સર્વોચ્ચ સ્થાન ભેગવી શકે તેવા સ્વરૂપમાં પ્રસિદ્ધ થાય છે, તેથી મારું હૃદય અત્યંત હર્ષથી ને ભક્તિથી પ્રસન્નતા અનુભવી રહ્યું છે. ભારતભરના મુમુક્ષુઓ આ ગ્રંથને દેખીને જરૂર આનંદિત થશે ને હૈયાની ઊર્મિથી ગુરુદેવને વધાવશે. આ બાળકના જીવનમાં ગુરુદેવના જે ઉપકાર છે તેનું વર્ણન થઈ શકે તેમ નથી.
આ પુસ્તકના પહેલેથી છેલ્લે સુધીના બધા જ કાર્યોમાં સહકારી ધર્મબંધુ શ્રી મનસુખલાલભાઈ દેસાઈનો જે અનેકવિધ સહકાર છે તેને લીધે આ કાર્ય વધુ શોભી ઊઠયું છે, આ સિવાય બીજા અનેક સાધર્મીઓએ-જેમની જેમની સાથે આ પુસ્તક અંગે પ્રસંગ પડયે તે સૌએ-ખૂબ જ પ્રેમથી ને ભાવનાથી આ કાર્યમાં સહકાર તથા પ્રોત્સાહન આપ્યું છે, તે સૌને સ્નેહપૂર્વક આભાર માનું છું. ભારતભરના જિજ્ઞાસુઓએ જે શ્રદ્ધાંજલિએ, લેખ, કાવ્ય, ચિત્રો મેકલીને ગુરુદેવ પ્રત્યે પિતાને ભક્તિભાવ વ્યક્ત કર્યો છે ને આ અભિનંદનગ્રંથને શેભાગે છે... તે સૌને પણ ધન્યવાદ.
આ ગ્રંથમાં જે કોઈ પ્રકારની ક્ષતિ રહી ગઈ હોય, કે આ ગ્રંથના અનેકવિધ કાર્ય પ્રસંગે મારા તરફથી કોઈને મનદુઃખ થયું હોય તે તે બદલ આ બાળકને ક્ષમા “ કરવા વિનંતિ કરું છું.
-
+
/
;+
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
'
\
છે .
.
જે ગુરુદેવને આ ગ્રંથદ્વારા આપણે અભિનયા છે તે ગુરુદેવના ચરણની નીકટ-છાયામાં નિશદિન રહીને, તેઓશ્રીની કૃપાદૃષ્ટિમાં આત્મહિત સાધીએ, ને ગુરુદેવ આપણા
જીવનમાગને ઠેઠ સુધી – જ્યાં સુધી આપણે તેમના જેવા બનીએ ત્યાંસુધી સંભાળીને આપણને મુક્તિ સુધી પહોંચાડે જેમ આ અભિનંદનગ્રંથની ભાવના સફળ થઈ તેમ આત્મિકસિદ્ધિની -ભાવના પણ શીઘ સફળ થાય એવી પ્રાર્થનાપૂર્વક ગુરુદેવને અભિનંદું છું-અભિવંદુ છું. -વીર સં. ૨૪૯૦ ચૈત્ર સુદ ૧૩ (સેનગઢ)
વીર સં. ચિત્ર સુદ ૧૩
સોનગઢ
– બ. હરિલાલ જૈન
:
Ly
I
..
RE
.
जनजयतुशासनमा
ધમકાળ અહે વ ફરીને આ ભારતમાં કુંદશિષ્ય ” જહાં ગજે ઘેરી ધર્મ પ્રવર્તક્ષ. .
I
1
=
+
+
' કે
તે
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
.................ચી
ગુજરાતી–વિભાગ
* ગુરુદેવને જીવનપરિચય તથા જિનમ દિશ
* શ્રદ્ધાંજલિ, વિવિધ લેખા, અભિનદને, ચિત્રો. * પ્રવચન–વિભાગ (ગુરુદેવના પ્રવચનનું દાહન) *૭૫ ચિત્રોનું આનદ્યકારી પ્રદર્શન.
* ચિત્રકથા-વિભાગ (સેાનગઢના ચિત્રોની કથાઓ) * તી યાત્રા (તીનો મહિમા તથા તીના ચિત્રા) * પરિશિષ્ટ (પ્રતિષ્ઠાપ્રસ ંગેા, બાકી રહેલા લેખા વગેરે)
हिन्दी - विभाग
१. अभिनन्दन
२. लेखजलि
३. श्रुतधर आचार्य व विद्वान
४. सम्यकश्रुतपरिचय
✩✩✩
-૦૮
१०९-२१६
२१७
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
હીરકયંતી
WlPidedale
ગુ જ રા તી-વિ ભા ગ
[સંકલન : મ્ર, હરિશ્તાલ જૈન ]
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
ash
મ.
ગ.....લા.....૨
.શુ
णमो अरिहंताणं । णमो सिद्धाणं 1 णमो आइरियाणं ।
णमो उवज्झायाणं । णमो लोओ सव्वसाहूणं ।
હીરકજયંતીના આ મ’ગલમહેાત્સવમાં અતિશય ભક્તિપૂર્વક ભગવત પચપરમેષ્ઠીને આમ ત્રીએ છીએ....હું પંચપરમેષ્ઠી ભગવ તા! પધારો....પધારો! અમારા ગુરુ કહાન અત્યંત ભક્તિપૂર્વક આપનું સન્માન કરીને પાતાના અંતરમાં આપને પધરાવે છે....અહે, એમના જ્ઞાનમાં આપની દિવ્ય સ્તુતિ કાતરાયેલી છે, અને લગની લાગી છે આપના માની. તે કહે છે કે મેક્ષપુરીમાં જતાં પંચપરમેષ્ઠી ભગવંતા જ અમારા સાથીદાર છે.... તેમને સાથે ને સાથે જ રાખીને અપ્રતિહતપણે મેાક્ષદશાને સાધશું.
{{{{v} } ${**** •
*********
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
*
*
પંચ પરમેષ્ઠી – સ્તવન
(ગીતા ઇન્દ) મનુજ નાગ સુરેન્દ્ર જાકે ઉપરિ છત્રય ધરે,
કલ્યાનપંચક મદમાલા પાય ભવભ્રમતમહરે; દર્શન અનન્ત અનન્ત જ્ઞાન અનઃ સુખ વીરજ ભરે,
જયવન તે અરહન્ત શિવતિયકત મા ઉર સંચરે ૫૧ જિન પરમધ્યાન–કૃશાનુબાન સુતાન તુરંત જલાદયે,
યુત માન જન્મ જરા મરણ ભવત્રિપુર ફેર નહીં ભયે, અવિચલ શિવાલય ધામ પાયે સ્વગુણર્તિ ન ચલેં કદા,
તે સિદ્ધપ્રભુ અવિરુદ્ધ મેરે શુદ્ધ જ્ઞાન કરો સદા મારા જે પંચવિધ આચાર નિર્મલ પંચ અગ્નિ સુસાધતે,
પૂની દ્વાદશાંગ સમુદ્ર અવગાહન સકલ બ્રમ બાધતે ; વેર સૂરિ સન મહંત વિધિગણ હરણ કે અતિ દક્ષ હું,
તે મિક્ષ લક્ષ્મી દેહ હમકો જહાં નાહિં વિપક્ષા હૈ- htવા જે ઘોર સબ કાનન કુઅટવી પાપ પંચાનન જહાં,
તીક્ષણ સકલજન દુઃખકારા જાસ કૌ નખગણમહા ; તહું મત ભૂલે છવક શિવમગ બતાવે જે સદા,
તિન ઉપાધ્યાય મુનીંદ્રકે ચરણારવિંદ નમું સદા સાકા વિન સ ઉમ અભ તપનૅ અમે અતિ ક્ષીન હૈ,
નહિં હીન જ્ઞાનાનંદ ધ્યાવત ધર્મ શુકલ પ્રવીન છે ! અતિ તપ કમલાકલિત ભાસુર સિદ્ધપદ સાધન કરે, તે સાધુ જયવન્ત સદા જે જગત કે પાતક હરે પાપા
(અમિતગતિ-શ્રાવકાચાર)
I
SL AT :
-
'
'જે !
'
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
***
A.
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
લહારાયગા......’ડા......શ્રી....મહાવીરકા....
લહરાયેગા
લહરાયેગા
ઝડા
શ્રી મહાવીર કી.....
'ડા શ્રી મહાવીરકા....ઝંડા શ્રી મહાવીરકા.....'ડા શ્રી મહાવીરકા...
તીથકરને જો ક્રકાયા, રત્નત્રયકા માર્ગ દિખાયા, અનેકાન્તકા ચિહ્ન લગાયા, ઝંડા શ્રી મહાવીરકા....લહરાયેગા. સબ જૈનેાંકા જો હૈ પ્યારા, આત્મધમ કા ચમકિત તારા, સબ સાધકકા પૂર્ણ સહારા, ઝંડા શ્રી મહાવીરકા....લહરાયેગા. સારે જગકા ને હું નાયક, મેાક્ષમા કા હૈ ો દાયક, ભક્તજનાંકા સદા સહાયક, ઝંડા શ્રી મહાવીરકા....લહરાયેગા. શાસનકા સૌભાગ્ય બઢાતા, સખ જીવાંકે આનંદદાતા, સ્વાલ'બનકા પાઠ પઢાતા, ઝંડા શ્રી મહાવીરકા....લહેરાયેગા. વીર-કુંદને ઇસે લહરાયા, ગુરુ કહાનને ફીર કરાયા, ભારતભરમે નાદ ગૂંજાયા, ઝંડા શ્રી મહાવીરકા....લહરાયેગા.
{ ftv ગરમ થh { जिनं जयतु शासनम
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરવા . આ નદt Ra; રસિક
S
[‘
-
માં
[ કહાનગુરુના સુહર્ત જનધર્મધ્વજના આરહણનું એક મંગલ દશ્ય].
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
સે ન ગ નું ભવ્ય જિન મંદિર
R
છે. કદમ
.
* * ,
પર*
:
નાકા અને કાલિક સોનામામાના અવાજન.
* * *
/ આમ
*
* * * *
*
કે
,
..
..
-
re
છેતી 1
છે મ
નોકરીની નજીક
આવેલા
ધtus. TrN} fu14માં પ હંમ નnly; testy
***
જિનવર પૂજારી પ્રભુ મેં જિનવર
જી...
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને
*
*
*
4
* *
*
*
--S:'મ
-
f*" * * * * *
* *
-
1
--
જેમ કે,
છે
-
-
-
-
શ્રી જિનેન્દ્ર ભગવંત : સોનગઢ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
'
, ' ' + +hit
* અધ્યાત્મ સંત શ્રી કાનજીસ્વામી કે
[સંક્ષિપ્ત જીવન પરિચય)
[વિ. સં. ૧૯૬૯: વૈશાખ સુદ ૨
હિંમતલાલ જેઠાલાલ શાહ B. %..
જેમને આ હીરક જયંતી-અભિનંદન ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ થઈ રહ્યો છે એવા પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ શ્રી કાનજીસ્વામીનું પ્રભાવશાળી જીવન વિદ્વાન વલબંધુશ્રી હિંમતલાલ જે. શાહે પિતાની ખાસ ભાવભીની શૈલિથી લખેલ છે. આજથી વીસેક વર્ષ પહેલાં લખાયેલા એ જીવનપરિચયમાં સં. ૧૯ સુધીની ગુરુદેવના જીવનની મુખ્ય મુખ્ય ઘટનાઓને ઉલ્લેખ છે. ભાઈશ્રી હિંમતલાલભાઈની સંમતિ અનુસાર એ જીવનપરિચય અહીં આપવામાં આવ્યું છે. આ જીવન પરિચય મુમુક્ષુ જેને સત્ અને સંત બંને પ્રત્યે પરમ બહુમાન જગાડીને આમાથતાનું પોષણ કરે છે.
–સંકલનકાર
જન્મ અને બાલ્યકાળ પરમ પૂજય અધ્યામસંત શ્રી કાનજીસ્વામીને શુભ જન્મ વિ. સં. ૧૯૪૯ ના વૈશાખ સુદ બીજ ને રવિવારના દિવસે કાઠિયાવાડના ઉમરાળા ગામમાં સ્થાનકવાસી જૈન સંપ્રદાયમાં થયેલ હતું. તેઓશ્રીનાં માતુશ્રીનું નામ ઉજમબાઈ અને પિતાશ્રીનું નામ મિતીચંદભાઈ હતું. સાતિએ તેઓ દશા શ્રીમાળી વણિક હતા. બાળવયમાં તેઓશ્રીને વિષે કઈ જોષીએ કહ્યું હતું કે આ કેઈ મહાપુરુષ થશે. બાળપણથી જ તેઓશ્રીના મુખ પર વૈરાગ્યની સૌમ્યતા અને નેત્રોમાં બુદ્ધિ ને વીર્યનું તેજ દેખાતું. તેઓશ્રીએ ઉમરાનાની જ નિશાળમાં અભ્યાસ કર્યો હતો. જોકે નિશાળમાં તેમ જ જૈનશાળામાં તેઓશ્રી પ્રાયઃ પ્રથમ નંબર રાખતા તે પણ નિશાળમાં અપાતા વ્યાવહારિક જ્ઞાનથી તેમના ચિત્તને સંતોષ થતો નહિ અને તેમને લાગે છે એમ રહ્યા કરતું કે “હું જેની શોધમાં છું તે આ નથી” કઈ કેઉં વાર આ દુખ તીવ્રતા ધારણ કરતું, અને એક વાર તે, માતાથી વિખૂટા પડેલા બાળકની જેમ, તે બાળ-મહાત્મા સતના વિયેગે ખૂબ રડ્યા હતા.
અર
"
કે,
આ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ
ધંધામાં જોડાણ છતાં વૈરાગ્યનો જાગૃતિ નાની વયમાં જ માતાપિતા કાળધર્મ પામવાથી તેઓશ્રી આજીવિકા અથે તેમના મેટા ભાઈ ખુશાલભાઈ સાથે પાલેજમાં ચાલ દુકાનમાં જોડાયા. ધીમે ધીમે દુકાન સારી જામી. વેપારમાં તેમનું વર્તન પ્રમાણિક હતું. એક વાર (લગભગ ૧૬ વર્ષની વયે) તેમને કોઈ કારણે વડોદરાની કોર્ટમાં જવું પડયું હતું. ત્યાં તેઓશ્રીએ અમલદાર સમક્ષ સત્ય હકીકત સ્પષ્ટતાથી જણાવી દીધી હતી; તેમના મુખ પર તરવરતી નિખાલસતા, નિર્દોષતા ને નીડરતાની અમલદાર પર છાપ પડી અને તેમણે કહેલી સવ હકીકત ખરી છે એમ વિશ્વાસ આવવાથી બીજા આધાર વિના તે સર્વ હકીકત સંપૂર્ણ પણે માન્ય રાખી.
પાલેજમાં તેઓશ્રી કઈ કઈ વખત નાટક જોવા જતાપરંતુ અતિશય આશ્ચર્યની વાત તો એ છે કે નાટકમાંથી ગંગારિક અસર થવાને બદલે કોઈ વૈરાગ્યપ્રેરક દશ્યની ઊંડી અસર તે મહાત્માને થતી અને તે કેટલાય દિવસ સુધી રહેતી. કઈ કઈ વખત તો નાટક જોઈને આવ્યા પછી આખી રાત વૈરાગ્યની વૃન રહેતી. એકવાર નાટક જોયા પછી શિવરમણી રમનાર તું, તે હી દેવને દેવ” એ લીટીથી શરૂ થતું કાવ્ય તેમણે બનાવ્યું હતું. સાંસારિક રસનાં પ્રબળ નિમિત્તોને પણ મહાન આત્માઓ વૈરાગ્યનાં નિમિત્ત બનાવે છે !
વૈરાગ્ય અને દીક્ષા આ રીતે પાલેજની દુકાનમાં વેપારનું કામકાજ કરતાં હતાં તે મહાત્માનું મન વેપારમય કે સંસારમય થયું નહોતું. તેમને અંતવ્યપાર તે જુદો જ હતો. તેમના અંતરને સ્વાભાવિક છેક હમેશાં ધર્મ અને સત્યની શોધ પ્રતિ જ રહેતો. ઉપાશ્રયે કઈ સાધુ આવે કે તેઓ તે સાધુની સેવા તેમ જ તેમની સાથે ધાર્મિક વાર્તાલાપ માટે દોડી જતા અને ઘણો સમય ઉપાશ્રયે ગાળતા. ધાર્મિક અભ્યાસ પણ ચાલુ હતો. તેમનું ધાર્મિક જીવન અને સરળ અંતઃકરણ જોઈને તેમના સંબંધીઓ તેમને “ભગત” કહેતા. તેમણે તેમના મોટા ભાઈ ખુશાલભાઈને સ્પષ્ટ જણાવી દીધું હતું કે મારું વેવિશાળ કરવાનું નથી; મારા ભાવ દીક્ષા લેવાના છે.” ખુશાલભાઈ એ તેમને ઘણું સમજાવ્યા કે-“ભાઈ, તું ન પરણે તે ભલે તારી ઈચ્છા, પરંતુ તું તિક્ષા ન લે. તારે દુકાને ન બેસવું હોય તો ભલે તું આખો દિવસ ધાર્મિક વાંચનમાં ને સાધુઓના સંગમાં ગાળ પણ દીક્ષાની વાત ન કર.” આમ ઘણું સમજાવવા છતાં તે મહામાના વરાગી ચિત્તને સંસારમાં રહેવાનું પસંદ પડયું નહિ. દીક્ષા લીધા પહેલાં તેઓશ્રી કેટલાય મહિનાઓ સુધી આમાથી ગુરુની શોધ માટે કાઠિયાવાડ, ગુજરાત ને મારવાડમાં અનેક ગામ ફર્યા, ઘણા સાધુઓને મળ્યા પણ ક્યાંય મન કર્યું નહિ. ખરી વાત તે એ હતી કે પૂર્વ ભવની અધુરી મૂકેલી સાધનાએ અવતરેલા તે મહાત્મા પિતે જ ગુરુ થવાને ગ્યા હતા. આખરે બેટાદ સંપ્રદાયના હીરાચંદજી
s
,
N
5
છે
"
આ 2
?
, છે
- ,
"
T
,
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
ને,
-
-
મહારાજના હાથે દીક્ષા લેવાનું નક્કી થયું અને સં. ૧૯૭૦ ના માગશર સુદ ૮ ને રવિ વારને દિવસે ઉમરાળામાં મોટી ધામધૂમથી દીક્ષા મહોત્સવ થયે.
શાસ્ત્રાભ્યાસ, અને પુરુષાર્થ-જીવનમંત્ર
દીક્ષા લઈને તુરત જ મહારાજશ્રીએ તાંબર શાઓને સખત અભ્યાસ કરવામાં માંડયો; તે એટલે સુધી કે આહારાદિ શારીરિક આવશ્યકતાઓમાં વખત જતા તે પણ તેમને ખટકતો. લગભગ આખો દિવસ ઉપાશ્રયના કેઈ એકાંત ભાગમાં અભ્યાસ કરતા તેઓ જોવામાં આવતા. ચારેક વર્ષમાં લગભગ બધા વેતાંબર શાસ્ત્રો તેઓ વિચારપૂર્વક વાંચી ગયા. તેઓ સંપ્રદાયની રીત પ્રમાણે ચારિત્ર પણ કડક પાળતા. થોડાજ વખતમાં તેમની આત્માતિની, જ્ઞાનપિપાસાની અને ઉબ ચારિત્રની સુવાસ કાઠિયાવાડમાં ફેલાઈ તેમના ગુરુની મમ્હારાજશ્રી પર બહુ કૃપા હતી મહારાજશ્રી પ્રથમથી જ તીવ્ર પુરુષાર્થી હતા. કેટલીક વખત તેમને કોઈ ભવિતવ્યતા પ્રત્યે વલણવાળી વ્યક્તિ તરફથી એવું સાંભળવાનો પ્રસંગ બનતે કે ગમે તેવું આકરું ચારિત્ર પાળીએ પણ કેવળી ભગવાને જે અનંત ભવ દીડા હશે તો તેમાંથી એક પણ ભાવ ઘટવાને નથી.” મહારાજશ્રી આવા પુરુષાર્થહીનતાના મિથ્યા વચને સાંખી શકતા નહિ અને બોલી ઊઠતા કે “જે પુરુષાર્થી છે તેના અનન ભવે કેવળી ભગવાને દીઠા જ નથી. જેને પુરુષાર્થ ભાર્યો છે તેને અનંત બવ હાય જ નહિ. પુરુનાથને ભવસ્થિતિ આદિ કાંઈ નડતું નથી, તેને પાંચે સમવાય આવી મળ્યાં છે.” “પુરુદાર્થ, પુરુષાર્થને પુરુષાર્થ' એ મહારાજશ્રીને જીવનમંત્ર છે.
દીક્ષાના વર્ષો દરમ્યાન મહારાજ શ્રીએ વેતાંબર શાસ્ત્રોનો ખૂબ મનનપૂર્વક અભ્યાસ કર્યો. ભગવતી સૂત્ર તેઓશ્રીએ ૧૭ વાર વાંચ્યું છે. દરેક કાર્ય કરતાં તેમનું લક્ષય સત્યના શાધન પ્રતિ જ રહેતું.
શાસન–ઉદ્ધારને એક પવિત્ર પ્રસંગ સમયસારની પ્રાપ્તિ
સં. ૧૭૮માં શ્રી વીરશાસનના ઉદ્ધારને, અનેક મુમુક્ષુઓના મહાન પુણ્યોદયને સૂચવતા એક પવિત્ર પ્રસંગ બની ગયો. વિધિની કેાઈ ધન્ય પળે શ્રીમદભગવકુંદકુંદાચાર્ય. વિરચિત શ્રી સમયસાર નામને મહાન ગ્રંથ મહારાજશ્રીના હસ્તકમળમાં આવ્યું. સમય-- સાર વાંચતાં જ તેમના હળને પાર ન રહ્યો. જેની શોધમાં તેઓ હતા તે તેમને મળી ગયું. શ્રી સમયસારછમાં અમૃતના સરોવર છલકાતાં મહારાજશ્રીના અંતરનયને જોયાં. એક પછી એક ગાથા વાંચતાં મહારાજ શ્રીએ ઘુંટડા ભરી ભરીને તે અમૃત પીધું. ગ્રંથાધિરાજ સમયસારજીએ મહારાજ શ્રી પર અપૂર્વ, અલૌકિક, અનુપમ ઉપકાર કર્યો અને તેમના આત્મા
1
*
*
*
*
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
७) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ लिन
-
નંદન પાર ન રહ્યો. મહારાજશ્રીના અંતજીવનમાં પરમ પવિત્ર પરિવર્તન થયું. ભૂલી પડેલી પરિણતિએ નિજ ઘર દેખ્યું. ઉપગઝરણાનાં વહેણ અમૃતમય થયાં. જિનેશ્વર દેવના સુનંદન ગુરુદેવની જ્ઞાનકળા હવે અપૂર્વ રીતે ખીલવા લાગી.
અદ્દભુત વ્યાખ્યાનશૈલી અને સમ્યગ્દર્શનને મહિમા
સં. ૧૯૧ સુધી મહારાજશ્રીએ સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં રહી બેટાદ, વઢવાણ, અમરેલી, પોરબંદર, જામનગર, રાજકોટ વગેરે ગામમાં ચાતુર્માસ કર્યા અને શેષ કાળમાં સેંકડો નાનાંમોટાં ગામોને પાવન કર્યા. કાઠિયાવાડના હજારે માણસોને મહારાજશ્રીના ઉપદેશ પ્રત્યે બહુમાન પ્રગટયું. અંતરાત્મધર્મનો ઉદ્યોત ઘણો થયો. જે ગામમાં મહારાજશ્રીનું ચાતુર્માસ હોય ત્યાં બહારગામનાં હજારો ભાઈ બેનો દર્શનાર્થે જતાં અને તેમની અમૃતવાણીનો લાભ લેતાં મહારાજશ્રી વેતાંબર સંપ્રદાયમાં રહ્યા હોવાથી વ્યાખ્યાનમાં મુખ્યત્વે શ્વેતાંબર શાસ્ત્રો વાંચતા (જે કે છેલ્લા વર્ષોમાં સમયસારાદિ પણ સભા વચ્ચે વાંચતા હતા.) પરંતુ તે શામાંથી, પોતાનું હૃદય અપૂર્વ હોવાથી, અન્ય વ્યાખ્યાતાઓ કરતાં જુદી જ જાતના અપૂર્વ સિદ્ધાંતે તારવતા. વિવાદના સ્થાને છેડતા જ નહિ. ગમે તે અધિકાર તેઓશ્રી વાંચે પણ તેમાં કહેલી હકીકતોને અંતરના ભાવ સાથે મીંઢવીને તેમાંથી એવા અલૌકિક આધ્યામિક ન્યાયે કાઢતા કે જે કયાંય સાંભળવા ન મળ્યા હેય.
જે ભાવે તીથ કરનામકર્મ બંધાય તે ભાવ પણ હેય છે....શરીરમાં રમે રોમે તીવ્ર રોગ થવા તે દુઃખ જ નથી, દુઃખનું સ્વરૂપ જુદું છે......વ્યાખ્યાન સાંભળી ઘણું જ બૂઝે તે મને ઘણો લાભ થાય એમ માનનાર વ્યાખ્યાતા મિથ્યાષ્ટિ છે........ આ દુઃખમાં સમતા નહિ રાખું તે કર્મ બંધાશે–એવા ભાવે સમતા રાખવી તે પણ ક્ષમા નથી....પાંચ મહાવત પણ માત્ર પુણ્યબંધનાં કારણ છે.” આવા હજારે અપૂર્વ ન્યાય મહારાજશ્રી વ્યાખ્યાનમાં અત્યંત સ્પષ્ટ રીતે લોકોને સમજાવતા. દરેક વ્યાખ્યાનમાં મહારાજશ્રી સમ્યગ્દર્શન પર અત્યંત અત્યંત ભાર મૂકતા. તેઓશ્રી અનેક વાર કહેતા કે “ શરીરનાં ચામડાં ઉતરડીને ખાર છાંટનાર ઉપર પણ કાધ ન કર્યો એવાં વ્યવહાર ચારિત્રો આ જીવે અનંત વાર પાળ્યાં છે, પણ સમ્યગ્દર્શન એક વાર પણ પ્રાપ્ત કર્યું નથી. લાખ છની હિંસાના પાપ કરતાં મિથ્યાદર્શનનું પાપ અનંતગણું છે. સમક્તિ સહેલું નથી. લાખો કરોડમાં કેઇક વિરલ જીવને જ તે હોય છે. સમકિતી જીવ પિતાને નિર્ણય પોતે જ કરી શકે છે. સમકિતી આખા બ્રહ્માંડના ભાવેને પી ગયો હોય છે. આજકાલ તો સૌ પોતપોતાના ઘરનું સમક્તિ માની બેઠા છે. સમક્તિીને તે મોક્ષના અનંત સુખની વાનગી પ્રાપ્ત થઈ હોય છે. સમકિતીનું તે સુખ, મેક્ષના સુખના અનંતમા ભાગે હોવા છતાં અનંત છે.” અનેક રીતે, અનેક દલીથી, અનેક પ્રમાણેથી, અનેક દષ્ટાંતથી સમક્તિનું
મનન,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્દભુત માહા... તેઓશ્રી કેને ઠસાવતા. મહારાજશ્રીની જેનધર્મ ૫ગ્ની અનન્ય શ્રદ્ધા, આખું જગત ન માને તે પણ પોતાની માન્યતામાં પતે એકલા ટકી રહેવાની તેમની અજબ દઢતા અને અનુભવના જેરપૂર્વક નીકળતી તેમની ન્યાયભરેલી વાણી ભલભલા નાસ્તિકને વિચારમાં નાખી દેતી અને કેટલાકને આસ્તિક બનાવી દેતી. એ કેસરીસિંહને સિંહનાદ પાત્ર જીવોના હૃદયના ઊંડાણને સ્પર્શી તેમના આત્મિક વીર્યને ઉછાળતો. સત્યના જોરે આખા જગતના અભિપ્રાય સામે ઝઝતા એ અધ્યાત્મગીની ગજના જેમણે સાંભળી હશે તેમના કાનમાં હજુ તેનો રણકાર ગુંજતો હશે.
આવી અદભુત પ્રભાવશાળી અને કલ્યાણકારિણી વાણી અનેક જીવોને આકર્ષે એ સ્વાભાવિક છે. સાધારણ રીતે ઉપાશ્રયમાં કામધંધાથી નિવૃત્ત થયેલા વૃદ્ધ માણસે મુખ્યત્વે આવે છે, પરંત કાનજી મહારાજ જ્યાં પધારે ત્યાં તો યુવાને, કેળવાયેલા માણસ, વકીલે, દાક્તરે, શાસ્ત્રના અભ્યાસીઓ વગેરેથી ઉપાશ્રય ઊભરાઈ જતે. મેટાં ગામોમાં મહારાજ. શ્રીનું વ્યાખ્યાન માય : ઉપાશ્રયમાં નહિ પણ કોઈ વિશાળ જગ્યામાં રાખવું પડતું. દિવસે દિવસે તેમની ખ્યાતિ વધતી જ ગઈ વ્યાખ્યાનમાં હજારે માણસે આવતાં. આસપાસનાં ગામોમાંથી પણ માણસ આવતાં. આગળ જગ્યા મળે એ હેતુથી સેંકડો લોક કલાકદોઢઢ કલાક વહેલા આવીને બેસી જતાં. કેઈક જિજ્ઞાસુઓ વ્યાખ્યાનોની ટૂંકી નોંધ કરી લેતા. જે ગામમાં મહારાજશ્રી પધારે તે ગામમાં શ્રાવકોના ઘરે ઘરે ધર્મની ચર્ચા ચાલતી અને સર્વત્ર ધર્મનું જ વાતાવરણ જામી રહેતું. શેરીઓમાં શ્રાવકનાં ટેળાં ધર્મની વાતો કરતાં નજરે પડતાં સવાર, બપોર ને સાંજ ઉપાશ્રયના રસ્તે જનસમુદાયની ભારે અવરજવર રહ્યા કરતી. ઉપાશ્રયમાં લગભગ આખો દિવસ તરવજ્ઞાનચર્ચાની શીતળ લહરીઓ છૂટતી. કેટલાક મુમુક્ષુઓનું તો વેપારધંધામાં ચિત્ત ચોંટતું નહિ ને મહારાજશ્રીની શીતળ છાંયમાં ઘણાખરા વખત ગાળતા. આ રીતે ગામેગામ અનેક સુપાત્ર જીવોના હૃદયમાં મહારાજશ્રીએ સતની રુચિનાં બીજ રોપ્યાં. મહારાજશ્રીના વિયોગમાં પણ તે મુમુક્ષુઓ મહારાજશ્રીનો બાધ વિચારતા, ભવભ્રમણ કેમ ટળે, સમ્યકત્વ કેમ પ્રાપ્ત થાય તેની ઝંખના કરતા, કોઈ વાર ભેગા મળીને તત્વચર્ચા કરતા, મહારાજશ્રીએ કહેલાં પુસ્તક વાંચતા-વિચારતા.
સ્થાનકવાસી સાધુઓમાં મહારાજશ્રીનું સ્થાન અનેડ હતું. “કાનજી મહારાજ શું કહે છે”—એ જાણવા સાધુ-સાધવીઓ ઉત્સુક રહેતાં. કેટલાક સાધુ-સાધ્વી મહારાજશ્રીના વ્યાખ્યાનની નેધ મુમુક્ષુ ભાઈ બેન પાસેથી મેળવી વાંચી લેતાં.
મહારાજશ્રીએ ઘણાં વર્ષો સુધી સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં રહી આત્મધર્મનો ખૂબ પ્રચાર કર્યો અને સાધુ તથા શ્રાવકને વિચારતા કરી મૂકયા.
I '
'
દીકા
* *
*
*
*
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ વાતનીસ્વામિ-મમતાગ્રંથ નિક
પરિવર્તન : સંપ્રદાયત્યાગ
મહારાજશ્રી સં. ૧૯૯૧ સુધી સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં રહ્યા. પરંતુ અંતરંગ આત્મામાં વાસ્તવિક વસ્તુ સ્વભાવ અને વાસ્તવિક નિંથમાગ ઘણા વખતથી સત્ય લાગતો હોવાથી તેઓશ્રીએ રેગ્ય સમયે કાઠિયાવાડના સાનગઢ નામના નાના ગામમાં ત્યાંના એક ગૃહસ્થના ખાલી મકાનમાં સં. ૧૯૯૧ ના ચૈત્ર સુદ ૧૩ ને મંગળવારને દિને “પરિવર્તન કર્યું – સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયનું ચિહ્ન જે મુહપત્તિ તેનો ત્યાગ કર્યો. સંપ્રદાય ત્યાગનારાઓને કેવી કેવી અનેક મહાવિપત્તિઓ પડે છે, બાળ વ તરફથી અજ્ઞાનને લીધે તેમના પર કેવી અઘટિત નિંદાની ઝડીઓ વસે છે, તેનો તેમને સંપૂર્ણ ખ્યાલ હતો, પણ તે નીડર ને નિસ્પૃહ મહાત્માએ તેની કાંઈ પરવા કરી નહિ. સંપ્રદાયના હજારો શ્રાવકોના હૃદયમાં મહારાજશ્રી અગ્રસ્થાને બિરાજતા હતા તેથી ઘણુ શ્રાવકોએ મહારાજશ્રીને પરિવર્તન નહિ કરવા અનેક પ્રકારે પ્રેમભાવે વિનવ્યા હતા. પરંતુ જેના રોમે રોમમાં વીતરાગટ્રગીત યથાર્થ સમા પ્રત્યે બક્તિ ઊછળતી હતી તે મહાત્મા એ પ્રેમભરી વિનવાણીની અસર હદયમાં ઝીલી, પગમાં તણાઈ સતને કેમ ગૌણ થવા દે? સતુ પ્રત્યેની પરમ ભક્તિમાં સર્વ પ્રકારની પ્રતિકળતાને ભય ને અનુકૂળતાને રાગ અત્યંત ગૌણ થઈ ગયા. જગતથી તદ્દન નિરપેક્ષપણે હજારોની માનવ મેદનીમાં ગજ સિંહ અને ખાતર સાનગઢના એકાંત સ્થળમાં જઇને બેઠે.
મહારાજશ્રીએ જેમાં પરિવર્તન કર્યું ન મકાન વસતિથી અલગ હોવાથી બહુ શાન હતું. દૂરથી આવતા માણસને પણ ક્યાંયથી સંભળાતો. થોડા મહિનાઓ અધો આવા નિજન સ્થળમાં માત્ર (મહારાજશ્રીના પરમભક્ત) જીવન્મુલાલજી મહારાજ છે અને કેઈ દર્શનાર્થે આવેલા બે ચાર મુમુએ સાથે સ્વાધ્યાય, જ્ઞાન-ધ્યાન વગમાં લીન થયેલા મહારાજશ્રીને જોતાં હજારોની માનવમેદની ઋનિગોચર થતી અને તે જાહોજલાલીને સર્પ કંચુકવત્ છેડનાર મહાત્માની સિંહત્તિ નિ હતા અને નિર્માતા આગળ હૃદય નમી પડતું.
સંપ્રદાય ઉપર પરિવર્તનની અસર
' જે સ્થાનકવાસી સંપ્રદાય કાનજીસ્વામીના નામથી ગૌરવ લેતા તે સંપ્રદાયમાં મહારાજશ્રીના પરિવર્તનથી ભારે ખળભળાટ થાય એ સ્વાભાવિક છે. પરંતુ મહારાજશ્રી ૧૯૯૧ ની સાલ સુધીમાં કાઠિયાવાડમાં લગભગ દરેક સ્થાનકવાસીના હૃદયમાં પેસી ગયા હતા. મહારાજશ્રી પાછળ કાઠિયાવાડ ઘેલું બન્યું હતું. તેથી “મહારાજશ્રીએ જે કર્યું હશે તે સમજીને જ કર્યું હશે? એમ વિચારીને ધીમે ધીમે ઘણું લેકે તટસ્થ થઈ ગયા. કેટલાક લોકો સેનગઢમાં શું ચાલે છે તે જોવા આવતા, પણ મહારાજશ્રીનું પરમ પવિત્ર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
'
જીવન અને અપૂર્વ ઉપદેશ સાંભળી તેઓ ઠરી જતાં, તૂટેલે ભક્તિને પ્રવાહ ફરીને વહેવા લાગત. કઈ કઈ પ્રશ્ચાત્તાપ કરતા કે “મહારાજ, આપના વિષે તદ્દન કદ્વિપ વાતે સાંભળી અમે આપની ઘણી આશાતના કરી છે, ઘણાં કમ બાંધ્યાં છે, અમને ક્ષમા આપજે.’ આ રીતે જેમ જેમ મહારાજશ્રીના પવિત્ર ઉજજવળ જીવન તેમ જ આધ્યાત્મિક ઉપદેશ વિશે લોકોમાં વાત ફેલાતી ગઈ તેમ તેમ વધારે ને વધારે લોકોને મહારાજશ્રી પ્રત્યે મધ્યસ્થતા થતી ગઈ અને ઘણાને સાંપ્રદાયિક મેહને કારણે દબાઈ ગયેલી ભક્તિ પુનઃ પ્રગટતી ગઈ. મુમુક્ષુ અને બુદ્ધિશાળી વર્ગની તે મહારાજશ્રી પ્રત્યે પહેલાંના જેવી જ પરમ ભક્તિ રહી હતી. અનેક મુમુક્ષુઓના જીવનાધાર કાનજીસ્વામી સોનગઢમાં જઈને રહ્યા, તે મુમુક્ષુ એનાં ચિત્ત સેનગઢ તરફ ખેંચાયાં. ધીમે ધીમે મુમુક્ષુ એનાં પૂર સાન ગઢ તરફ વહેવા લાગ્યાં. સાંપ્રદાયિક મોહ અત્યંત દુર્નિવાર હોવા છતાં, સના અર્થી
વોની સંખ્યા ત્રણે કાળે અત્યંત અ૫ હોવા છતાં, સાંપ્રદાયિક મેહ તેમ જ લૌકિક ભયને છોડીને સોનગઢ તરફ વહેતાં સસંગાથી જનનાં પૂર દિન પ્રતિદિન વેગપૂર્વક વધતાં જ જાય છે.
પરિવર્તન કર્યા પછી પૂ. મહારાજશ્રીનો મુખ્ય નિવાસ સોનગઢમાં જ છે. મહા રાજશ્રીની હાજરીને લીધે નગઢ એક તીર્થધામ જેવું બની ગયું છે. બહારગામથી અનેક મુમુક્ષુ ભાઈ બેનો મહારાજશ્રીના ઉપદેશનો લાભ લેવા સોનગઢ આવે છે. દૂર દેશોથી ઘણા દિગંબર જૈન, પંડિને, બ્રહ્મચારીઓ વગેરે પણ આવે છે. બહારગામના માણસને જમવા તથા ઊતરવા માટે ત્યાં એક જૈન અતિવડ છે. કેટલાક ભાઈ એ તથા બેનો ત્યાં ઘર કરીને કાયમ રહ્યાં છે. કેટલાક સંગાથી થોડા વાહિનાઓ માટે પણ ત્યાં ઘર કરીને અવારનવાર રહે છે. બહારગામના મુમુક્ષુઓનાં હાલ (સં. ૧૯૬માં) ત્યાં ચાળીસક ઘર છે. (અ-વારે હિરક જયંતી વખતે આ સંખ્યા લગભગ ૧૫૦ જેટલી છે )
શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર અને ધર્મચર્યા પૂ. મહારાજશ્રીએ જે મકાનમાં પરિવર્તન કર્યું તે મકાન નાનું હતું, તેથી ત્યારે ઘણુ માણુ થઈ જતાં ત્યારે વ્યાખ્યાન વાંચવાની અગવડ પડતી. પર્યુષણમાં તે બીજે સ્થળે વ્યાખ્યાન વાંચવા જવું પડતું. આ રીત મકાનમાં માણસોને સમાસ નહિ થતો હોવાથી ભક્તોએ સં. ૧૯૪ માં એક મકાન બંધાવ્યું અને તેનું નામ “શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર” રાખ્યું. મહારાજશ્રી હાલમાં ત્યાં રહે છે. ત્યાં લગભગ આખો દિવસ સ્વાધ્યાય જ ચાલ્યા કરે છે. સવારે તથા બપોરે ધર્મોપદેશ અપાય છે. બપોરના ધર્મોપદેશ પછી ભક્તિ થાય છે. રાત્રે ધર્મચર્ચા ચાલે છે. ધર્મોપદેશમાં તથા તે સિવાયના વાંચનમાં ત્યાં ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યનાં શાસ્ત્રો, તત્વાર્થસાર, ગોમટસાર, ખંડાલમ,
છે
.
ગઈક "
'.
માં
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. વનનીચાણ-પ્રમિનન્તગ્રંથ
:
પંચાધ્યાયી, પદ્મનંદપંચવિંશતિકા, દ્રવ્યસંગ્રહ, મે ક્ષમાર્ગ પ્રકાશક, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર વગેરે પુસ્તકો વંચાય છે. ત્યાં આવનાર મુમુક્ષને આખે દિવસ ધાર્મિક આનંદમાં પસાર થઈ જાય છે.
સમયસાર અને કુંદકુંદાચાર્ય ભગવાન તથા શ્રી સીમંધર ભગવાન
પ્રત્યેની ભકિત પરમ પૂજ્ય અધ્યાત્મયોગી ગુરુદેવને સમયસારજી પ્રત્યે અતિશય ભક્તિ છે તેથી જે દિવસે સ્વાધ્યાય મંદિરનું ઉદ્દઘાટન થયું તે જ દિવસે એટલે સં. ૧૯૯૪ ના વૈશાખ વદ ૮ ને રવિવારના રોજ સ્વાધ્યાય મંદિરમાં શ્રી સમયસારજીની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી છે. શ્રી સમયસારજીપ્રતિષ્ઠાના છે. શ્રી સમયસારજીપ્રતિષ્ઠાના મહોત્સવ પર બહારગામથી લગભગ ૭૦૦ માણસે આવ્યાં હતાં. મહારાજશ્રી સમયસારજીને ઉત્તમોત્તમ શાસ્ત્ર ગણે છે. સમયસારજીની વાત કરતાં પણ તેમને અતિ ઉલ્લાસ આવી જાય છે. સમયસારજીની પ્રત્યેક ગાથા મોક્ષ આપે એવી છે એમ તેઓશ્રી કહે છે. ભગવાન કૃદકદાચાર્યનાં બધાં શાસ્ત્રો પર તેમને અત્યંત પ્રેમ છે. ભગવાન કુંદકુ દાચાર્યદેવને અમારા પર ઘણો ઉપકાર છે, અને તેમના દાસાનુદાસ છીએ” એમ તેઓશ્રી ઘણી વ ૨ ભક્તિભીના અંતરથી કહે છે. શ્રીમદ્ભાગવતકુંદકુંદાચાર્ય મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સર્વજ્ઞ વીતરાગ શ્રી સીમંધરભગવાનના સમવસરણમાં ગયા હતા અને ત્યાં તેઓશ્રી આઠ દિવસ રહ્યા હતા એ વિષે મહારાજશ્રીને અમાત્ર શંકા નથી. તેઓશ્રી ઘણી વાર પકાર કરીને કહે છેઃ * ક૯૫ના કરશે નહિ, ના કહેશે નહિ, એ વાત એમ જ છે; માને તે પણ એમ જ છે, ન માને તે પણ એમ જ છે. યથાતથ્ય વાત છે, અક્ષરશઃ સત્ય છે, પ્રમાણુસિદ્ધ છે.” શ્રી સીમંધરપ્રભુ પ્રત્યે ગુરુદેવને અપાર ભક્તિ છે. કેઈ કેઈ વખત સીમંધરનાથના વિરહે પરમ ભક્તિવત ગુરુદેવનાં નેત્રોમાંથી અશ્રુની ધારા વહે છે
જનધર્મની શ્રદ્ધા અને પ્રચાર વીતરાગના પરમ ભક્ત ગુરુદેવ કહે છે કે- જેન ધર્મ એ કઈ વાડો નથી. એ તો વિશ્વધર્મ છે. જૈન ધર્મનો મેળ અન્ય કોઈ ધર્મ સાથે છે જ નહિ. જેન ધર્મને ને અન્ય ધર્મોનો સમન્વય કરવાનો પ્રયત્ન રેશમન ને કંતાનને સમન્વય કરવાના પ્રયત્ન જે વૃથા છે. દિગંબર જૈન ધર્મ તે જ વાસ્તવિક જૈન ધર્મ છે અને આંતરિક તેમ જ બાહ્ય દિગંબરતા વિના કેઈ જીવ મેક્ષ પામી શકે નહિ એમ તેમની દઢ માન્યતા છે. તેઓશ્રીની મારફત સમયસાર, પ્રવચનસાર, પંચાધ્યાયી, મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક વગેરે અનેક દિગંબર પુસ્તકેને ઘણું ઘણું પ્રચાર કાઠિયાવાડમાં થઈ રહ્યો છે. સોનગઢના પ્રકાશન ખાતામાંથી ગુજરાતી સમયસારની ૨૦૦૦ નકલે છપઈને તુરત જ ખપી ગઈ. તે સિવાય, સમયસાર
-
-
-
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉમરાળામાં દીક્ષાપ્રસંગના વરધોડાનુ એક દૃશ્ય (સં. ૧૯૭૦ માગસર સુદ ૯ ) હાથી ઉપર બેસવા જતાં વસ્ત્ર ફાટયું' તે દ્વારા જાણે કે કુદરત એમ સૂચવતી હતી કે આ વજ્રસહિત મુનિદશાને મા-તે તમારો માગ નથી, તમારા ખરા માર્ગ તા જેમાં વારહિત મુનિદશા છે એવી દિગબરવૃત્તિને માગ છે...એજ માગે તમારે જવાનુ છે.
R
B. 1
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
',',
જવાબ :
*',
*
:
,
કા
પરિ ...વ
.ન.(સં. ૧૯૯૧ ચૈત્ર સુદ ૧૩)
ડાં
ની
' '
“દિગંબર જૈનધર્મ એ જ પરમ સત્ય છે.”
B. 2.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
Sિ ER
સોનગઢનું જિનમંદિર (સં. ૧૯૯૭)
જ
ના
++ws
=
L
• મકાનન સદા, કન,
, s
(+ા હતા
#s****
*
-
૧
:
કમ
જિનમિદરના ઉપરના ભાગમાં એક દિકરમુનિ નેમપ્રભુના દર્શન કરી રહ્યા છે
B. 3
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
વીંછીયાના વડલા નીચે
!
!
છે.
"ા
બા,
જાજ - 1+
ગતસાલ (૭૩ મા વર્ષે ) ગુરુદેવ વીંછીયા પધાર્યા તે વખતની વીંછીયાના વડલા નીચેની આ તસ્વીર છે. આ વડલા નીચેના અકાંત વાતાવરણમાં ગુરુદેવે
નિવૃત્તિભાવે ઘણું સ્વાધ્યાય-મનન-મંથન કરેલું છે.
B, 4
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
* - - -
-
-
- -
-
-
ગૂટકે, સમયસાર-હરિગીત, સમયસાર ઉપરનાં પ્રવચને, અનુભવપ્રકાશ વગેરે ઘણા પુસ્તકો ત્યાં છપાયાં અને કાઠિયાવાડમાં ફેલાયાં. તે ઉપરાંત આત્મસિદ્ધિશાસ્ત્રની હજારે પ્રતે ત્યાંથી પ્રકાશિત થઈ પ્રચાર પામી છે. ગુજરાત-કાઠિયાવાડના અધ્યાત્મપ્રેમી મુમુક્ષુઓને ગુજરાતી ભાષામાં આધ્યાત્મિક સાહિત્ય સુલભ થયું છે. કાઠિયાવાડમાં હજારો મુમુક્ષુઓ તેને અભ્યાસ કરતા થયા છે. કેટલાક ગામોમાં પાંચ દશ પંદર મુમુક્ષુઓ ભેગા થઈને ગદેવ પાસેથી ગ્રહણ કરેલા રહસ્ય અનુસાર સમયસારાદિ ઉત્તમ શાસ્ત્રોનું નિયમિત વાંચન-મનન કરે છે. આ રીતે પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવની કૃપાથી પરમ પવિત્ર શ્રુતામૃતના ધારિયા કાઠિયાવાડના ગામેગામમાં વહેવા લાગ્યા છે. અનેક સુપાત્ર છ એ જીવાદકનું પાન કરી કૃતાર્થ થાય છે.
ઉપદેશને પ્રધાન સૂર પરમ પૂજ્ય મહારાજશ્રીનું મુખ્ય વજન સમજણ પર છે. “તમે સમજે, સમજ્યા વિના બધું નકામું છે” એમ તેઓશ્રી વારંવાર કહે છે. “કેઈ આત્મા-જ્ઞાની કે અજ્ઞાનીએક પરમાણુમાત્રને હલાવવાનું સામર્થ્ય ધરાવતા નથી, તો પછી હાદિની ક્રિયા આત્માના હાથમાં કયાંથી હોય? જ્ઞાની ને અજ્ઞાનીમાં આકાશ-પાતાળના અંતર જેવડે મહાન તફાવત છે, અને તે એ છે કે અજ્ઞાની પદ્રવ્યનો તથા રાગદ્વેષને કર્તા થાય છે અને જ્ઞાની પિતાને શુદ્ધ અનુભવતો થકો તેમને કર્તા થતું નથી. તે કતૃત્વબુદ્ધિ છેડવાને મહા પુરુષાર્થ દરેક જ કરવાનો છે. તે ક બુદ્ધિ જ્ઞાન વિના છૂટશે નહિ. માટે તમે જ્ઞાન કરે.” -આ તેઓશ્રીના ઉપદેશનો પ્રધાન સૂર છે. જ્યારે કઈ માતાઓ કહે કે “પ્રભુ! આપ તો મેટિકની ને એમ. એ. ની વાત કરે છે; અમે હજી એકડિયામાં છીએ, અમને એકડિયાની વાત સંભળાવે ત્યારે ગુરુદેવ કહે છેઃ “આ જૈન ધર્મનો એક જ છે. સમજણ કરવી તે જ શરૂઆત છે. મેટ્રિકની ને એમ. એ. ની એટલે કે નિગ્રંથદશાની ને વીતરાગતાની વાતો તો આધી છે. આ સમજણ કયે જ છૂટકો છે. એક ભવે, બે ભવે, પાંચ ભવે કે અનંત ભવે આ સમયે જ મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થવાની છે.
અંતર વિકાસ અને મુમુક્ષુઓ ઉપરને પરમ ઉપકાર પરમ પૂજ્ય મહારાજશ્રીના જ્ઞાનને સમ્યક્રપણાની મહોર તે ઘણું વખતથી પડી હતી. તે સમ્યજ્ઞાન સોનગઢના વિશેષ નિવૃત્તિવાળા સ્થળમાં અદ્ભુત સૂક્ષ્મતાને પામ્યું; નવી નવી જ્ઞાનશેલી સેનગઢમાં ખૂબ ખીલી. અમૃતકળશમાં જેમ અમૃત ઘોળાતાં હોય તેમ ગુરુદેવના પરમ પવિત્ર અમૃતકળશ સ્વરૂપ આત્મામાં તીર્થંકરદેવનાં વચનામૃત ખૂબ ઘોળાયાં-પૂંટાયાં. એ ચૂંટાયેલાં અમૃત કૃપાળુદેવ અનેક મુમુક્ષુઓને પીરસે છે ને ન્યાલ કરે છે. સમયસાર,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ
પ્રવચનસાર વગેરે ગ્રંથો પર પ્રવચન કરતાં ગુરુદેવના શબ્દ શબ્દ એટલી ગહનતા, સૂક્ષ્મતા અને નવીનતા નીકળે છે કે તે શ્રેતાજનના ઉપગને પણ સૂક્ષમ બનાવે છે અને વિદ્વાનેને આશ્ચર્યચક્તિ કરે છે. જે અનંત આનંદમય ચૈતન્યધન દશા પ્રાપ્ત કરીને તીર્થંકરદેવે શાસ્ત્રો પ્રરૂપ્યાં, તે પરમ પવિત્ર દશાને સુધાર્યાદી સ્વાનુભૂતિસ્વરૂપ પવિત્ર અંશ પોતાના આત્મામાં પ્રગટ કરીને સદગદેવ વિકસિત જ્ઞાનપર્યાય દ્વારા શાસ્ત્રમાં રહેલા ગહન રહસ્યો ઉકેલી, મુમુક્ષુને સમજાવી અપાર ઉપકાર કરી રહ્યા છે. સેંકડો શાસ્ત્રના અભ્યાસી વિદ્વાનો પણુ ગુરુદેવની વાણી સાંભળી ઉ૯લાસ આવી જતાં કહે છેઃ “ગુરુદેવ! અyવ આપનાં વચનામૃત છે; તેનું શ્રવણ કરતાં અમને તૃપ્તિ જ થતી નથી. આપ ગમે તે વાત સમજાવો તેમાંથી અમને નવું નવું જ જાણવાનું મળે છે. નવ તત્વનું સ્વરૂપ કે ઉત્પાદ-વ્યય ધ્રૌવ્યનું સ્વરૂપ, સ્વાદુવાદનું સ્વરૂપ કે સમ્યક્ત્વનું સ્વરૂપ, નિશ્ચયવ્યવહારનું સ્વરૂપ કે વતનિયમતપનું સ્વરૂપ, ઉપાદાન–નિમિત્તનું સ્વરૂપ કે સાધ્ય-સાધનનું સ્વરૂપ, દ્રવ્યાનુયેગનું સ્વરૂપ કે ચરણાનુવેગનું સ્વરૂપ, ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ કે બાધક–સાધકભાવનું સ્વરૂપ, મુનિદશાનું સ્વરૂપ કે કેવળજ્ઞાનનું સ્વરૂપ–જે જે વિષયનું સ્વરૂપ આપના મુખે અમે સાંભળીએ છીએ તેમાં અમને અપૂર્વ ભાવે દષ્ટિગોચર થાય છે. અમે શામાંથી કાઢેલા અર્થો તદ્દન ઢીલા, જડ-ચેતનના ભેળસેળવાળા, શુભને શુદ્ધમાં ખતવનારા, સંસારભાવને પોષનારા, વિપરીત અને ન્યાયવિરુદ્ધ હતા; આપના અનુભવમુદ્રિત અપૂર્વ અર્થો ટંકણખાર જેવા-શુદ્ધ સુવર્ણ જેવા, જડ-ચેતનના ફડચા કરનારા, શુભ ને શુદ્ધનો સ્પષ્ટ વિભાગ કરનાર, મોક્ષભાવને જ પિષનારા, સમ્યફ અને ન્યાયયુક્ત છે. આપના શબ્દ શબ્દ વીતરાગદેવનું હૃદય પ્રગટ થાય છે? અમે વાકયે વાકયે વીતરાગદેવની વિરાધના કરતા હતા. અમારું એક વાકય પણ સાચું નહોતું. શાસ્ત્રમાં જ્ઞાન નથી, જ્ઞાનપર્યાયમાં જ્ઞાન છે—એ વાતનો અમને હવે સાક્ષાત્કાર થાય છે. શાસ્ત્રોએ ગાયેલું જે સદૂગુરુનું માહાસ્ય તે હવે અમને સમજાય છે. શાસ્ત્રાનાં તાળાં ઉઘાડવાની ચાવી વીતરાગદેવે સદગુરુને પી છે. સદ્દગુરુને ઉપદેશ પામ્યા વિના શાસ્ત્રોનો ઉકેલ કે અત્યંત અત્યંત કઠિન છે,
અધ્યાત્મ-મસ્તીથી ભરપૂર, ચમત્કારી વ્યાખ્યાન-શૈલી પરમ કૃપાળુ ગુરુદેવનું જ્ઞાન જેવું અગાધ ને ગંભીર છે તેવી જ તેમની વ્યાખ્યાનશૈલી ચમત્કારભરેલી છે. તેઓશ્રી કહેવાની વાતનું એવી સ્પષ્ટતાથી, અનેક સાદા દાખલાઓ આપીને, શાસ્ત્રીય શબ્દને ઓછામાં ઓછો પ્રયોગ કરીને સમજાવે છે કે સામાન્ય મનુષ્ય પશુ તે સહેલાઈથી સમજી જાય છે. અત્યંત ગહન વિષયને પણ અત્યંત સુગમ રીત પ્રતિપાદિત કરવાની ગુરુદેવમાં વિશિષ્ટ શક્તિ છે. વળી મહારાજશ્રીની વ્યાખ્યાનશૈલી એટલી સમય છે કે જેમ સ૫ મેરલી પાછળ મુગ્ધ બને છે તેમ છેતાઓ મંત્રમુગ્ધ બની
: - -
-
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
. '
જાય છે. સમય કયાં પસાર થઈ જાય છે તેનું ભાન પણ રહેતું નથી. સ્પષ્ટ અને રસમય હોવા ઉપરાંત મહારાજશ્રીનું પ્રવચન છેતાઓમાં અધ્યાત્મને પ્રેમ ઉત્પન્ન કરે છે. મહારાજશ્રી પ્રવચન કરતાં અધ્યાત્મમાં એવા તન્મય થઈ જાય છે, પરમાત્મદશા પ્રત્યેની એવી ભક્તિ તેમના મુખ પર દેખાય છે કે શ્રોતાઓને તેની અસર થયા વિના રહેતી નથી. અધ્યાત્મની જીવંતમૂતિ ગુરુદેવના દેહના અણુએ અણુમાંથી જાણે અધ્યાત્મરસ નીતરે છે, એ અધ્યાત્મમૂર્તિની મુખમુદ્રા, ને, વાણી, હૃદય બધાં એકતાર થઈ અધ્યાત્મની રેલછેલ કરે છે અને મુમુક્ષુઓનાં હૃદય એ અધ્યાત્મરસથી ભિંજાઈ જાય છે.
આ કાળે મુમુક્ષુઓનાં મહાભાગ્ય ગુરુદેવનું વ્યાખ્યાન સાંભળવું એ એક જીવનનો લ્હાવો છે. તેમનું વ્યાખ્યાન સાંભળ્યા પછી અન્ય વ્યાખ્યાતાઓના વ્યાખ્યાનમાં રસ પડતું નથી. તેમનું વ્યાખ્યાન સાંભળનારને એટલું તે સ્પષ્ટ લાગે છે કે “આ પુરુષ કોઈ જુદી જાતને છે, જગતથી એ કાંઈક જુદું કહે છે, અપૂર્વ કહે છે એના કથન પાછળ કોઈ અજબ દઢતા ને જોર છે. આવું કયાંય સાંભળ્યું નથી.” મહારાજશ્રીના વ્યાખ્યાનમાંથી અનેક જીવ પપેતાની પાત્રતા અનુસાર લાભ મેળવી જાય છે, કેટલાકને સત્ પ્રત્યે રુચિ જાગે છે, કઈ કઈને સત્સમજણના અંકુર ફૂટે છે અને કોઈ વિરલ જેની તો દશા જ પલટાઈ જાય છે.
અહો ! આવું અલૌકિક પવિત્ર અંતરિણમન–કેવળજ્ઞાનને અંશ, અને આ પ્રબળ પ્રભાવનાઉદય-તીર્થકરત્વનો અંશ, એ બેનો સુયોગ આ કળિકાળમાં જોઈને રોમાંચ થાય છે. મુમુક્ષુઓનાં મહાપુણ્ય હજુ તપે છે.
કાઠિયાવાડના આંગણે કલ્પવૃક્ષ અહો ! એ પરમ પ્રભાવક અધ્યાત્મમતિની વાણીની તે શી વાત, તેનાં દર્શન પણ મહાપુણ્યના છેક ઊછળે ત્યારે માસ થાય છે. એ અધ્યાત્મ ગીની સમીપમાં સંસારનાં આધિ-વ્યાધિ-ઉપાધિ ફરી શકતાં નથી. સંસારત પ્રાણીઓ ત્યાં પરમ વિશ્રાંતિ પામે છે અને સંસારનાં દુઃખે માત્ર કલ્પનાથી જ ઊભાં કરેલાં તેમને ભાસવા માંડે છે. જે વૃત્તિઓ મહા પ્રયત્ન પણ દબાતી નથી તે ગુરુદેવના સાનિધ્યમાં વિના પ્રયત્ન શમી જાય છે, એ ઘણુ ઘણુ મુમુક્ષુઓને અનુભવ છે. આત્માનું નિવૃત્તિમય સ્વરૂપ, મોક્ષનું સુખ વગેરે ભવાની જે અદા અનેક દલીલોથી થતી નથી તે ગુરુદેવનાં દર્શન માત્રથી થઈ જાય છે. ગુરુદેવનાં જ્ઞાન ને ચારિત્ર મુમુક્ષુ પર મહા કલ્યાણકારી અસર કરે છે. ખરેખર કાઠિયાવાડને આંગણે શીતળ છાંયવાળું, વાંછિત ફળ દેનાર કલ્પવૃક્ષ ફળ્યું છે. કાઠિયાવાડનાં મહાભાગ્ય ખીલ્યા છે.
10. યાખવામાં
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
હવે, સેનગઢમાં પરિવર્તન કર્યા પછીના, મહારાજશ્રીના જીવનવૃત્તાંત સાથે સંબંધ રાખતા કેટલાક પ્રસંગે કાળાનુક્રમે સંક્ષેપમાં જઈ જઈએ.
શત્રુંજય યાત્રા સોનગઢથી ૧૪ માઈલ દૂર આવેલા શ્રી શત્રુંજય તીર્થની યાત્રા કરવાની ઘણા વખતથી મહારાજશ્રીની ભાવના હતી. તે સં. ૧૯૯૫ના પિષ વદ તેરશે પૂર્ણ થઈ. લગભગ ૨૦૦ ભક્ત સહિત મહારાજશ્રીએ તે તીથરાજની યાત્રા અતિ ઉત્સાહ ને ભક્તિપૂર્વક કરી.
રાજકોટ ચાતુર્માસ રાજકોટના શ્રાવકના બહ આમહને લીધે સં. ૧૯૯૫ માં મહારાજશ્રીનું રાજકેટ પધારવું' થયું. ત્યાં દશેક માસની સ્થિતિ દરમ્યાન મહારાજશ્રીએ સમયસાર, આત્મસિદ્ધિ અને પનંદિપંચવિંશતિકા પર અપૂર્વ પ્રવચન કર્યા. ગુરુદેવના આગળ વધેલા જ્ઞાનપર્યાયોમાંથી નીકળેલા જડચેતનની વહેંચણીના, નિશ્ચય-વ્યવહારની સંધિના તેમ જ બીજા અનેક અપૂર્વ ન્યાયે સાંભળી રાજકેટના હજારો લોકો પાવન થયા અને અનેક સુપાત્ર જીએ પાત્રતા અનુસાર આત્મલાભ મેળવ્યા. દશ માસ સુધી “આનંદકુંજ'માં (મહારાજશ્રી ઊતર્યા હતા તે સ્થાનમાં) નિશદિન આધ્યામિક આનંદનું વાતાવરણ ગુંજી રહ્યું.
ગિરનાર યાત્રા રાજકોટથી સોનગઢ પાછા ફરતાં મહારાજશ્રી ગિરિરાજ ગિરનારતીર્થની યાત્રા કરવા પધાર્યા અને એ પવિત્ર નેમગિરિ ઉપર લગભગ ૩૦૦ ભક્તો સાથે ત્રણ દિવસ રહ્યા. ત્યાં એ સમવસરણના દેરાસરજીમાં તથા દિગંબર દેરાસરજીમાં ઊછળેલી ભક્તિ, એ સહસ્ત્રાપ્રવનમાં જામી ગયેલી સ્તવનભક્તિની ધૂન અને એ સમશ્રેણીની પાંચમી કે પૂ. ગુરુદેવશ્રી
એક, શુદ્ધ, સદા અરૂપી, જ્ઞાનદર્શનમય ખરે!” વગેરે પદો પરમ અધ્યાત્મરસમાં તરબળ બની ગવરાવતા હતા તે વખતે પ્રસરી ગયેલું શાંત આધ્યાત્મિક વાતાવરણ-એ બધાંનાં ધન્ય સ્મરણો તા જીવનભર ભક્તોના સ્મરણપટ પર કેતરાઈ રહેશે.
રાજકોટ જતાં તથા ત્યાંથી પાછા ફરતાં પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ રસ્તામાં આવતાં અનેક ગામોમાં વીતરાગપ્રણીત સદ્ધર્મને ડંકો વગાડતા ગયા અને અનેક સત્પાત્રોના કર્ણપટ ખોલતા ગયા. ગામે ગામ લેકેની ભક્તિ ગુરુદેવ પ્રત્યે ઊછળી પડતી હતી અને લાઠી, અમરેલી વગેરે મટા ગામોમાં અત્યંત ભવ્ય સ્વાગત થતું હતું. ગુરુદેવને પ્રભાવના ઉદય જોઈ, જે કાળે તી કરદેવ વિચરતા હશે તે ધર્મકાળમાં ધર્મનું, ભક્તિનું, અધ્યાત્યનું કેવું વાતારણ ફેલાઈ રહેતું હશે તેને તાદશ ચિતાર કલ્પનાચક્ષુ સમક્ષ ખડો થતો.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
----
-
-
--
--
-
એ
s
- 4 ***
- ****
-
-
-
શ્રી સીમંધર પ્રભુની પ્રતિષ્ઠા અને અપૂર્વ ભક્તિ સં. ૧૯૯૬ના વૈશાખ માસમાં ગુરુદેવનાં પુનિત પગલાં ફરી સોનગઢમાં થયાં. ત્યારપછી તરત જ શેઠ કાળિદાસ રાધવજી જસાણીના ભકિતવંત સુપુત્રોએ શ્રી સ્વાધ્યાય મંદિર પાસે શ્રી સીમંધરભગવાનનું જિનમંદિર બંધાવવા માંડયું, જેમાં શ્રી સીમંધર ભગવાનના અતિ ભાવવાહી પ્રતિમાજી ઉપરાંત શ્રી શાન્તિનાથ આદિ અન્ય ભાગવંતનાં ભાવવાહી પ્રતિમાજીની પ્રતિષ્ઠા પંચકલ્યાણકવિધિપૂર્વક સં. ૧૯૯૭ ના ફાગણ સુદ બીજના માંગલિક દિને થઈ, પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવમાં બહારગામના લગભગ ૧૫૦૦ માણસોએ ભાગ લીધો હતો. પ્રતિષ્ઠાના આઠે દિવસ પરમ પૂજ્ય ગુદેવના મુખમાંથી ભક્તિરસભીની અલૌકિક વાણી છૂટતી હતી. કેને પણ ઘણો ઉસાહ હતું. પ્રતિદિન પહેલાં થોડા દિવસે શ્રી સીમંધર ભગવાનના પ્રથમ દર્શને પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવની આંખોમાંથી આંસ વહ્યાં હતાં. સીમંધર ભગવાન મંદિરમાં પ્રથમ પધાર્યા ત્યારે ગુરુદેવને ભક્તિરસની ખુમારી ચડી ગઈ અને આખે દેહ ભક્તિરસના મૂર્ત સ્વરૂપ જેવા શાંત શાંત નિશ્રેષ્ટ ભાસવા લાગ્યું. ગુરુદેવથી સાષ્ટાંગ પ્રણમન થઈ ગયું અને ભક્તિરસમાં અત્યંત એકાગ્રતાને લીધે દેહ એમ ને એમ બે ત્રણ મિનિટ સુધી નિશ્ચેષ્ટપણે પડી રહ્યો. આ ભક્તિનું અદ્ભુત દૃશ્ય, પાસે ઊભેલા મુમુક્ષુઓથી જીરવી શકાતું નહોતું; તેમનાં નેત્રામાં અશ્રુ ઊભરાયાં અને ચિત્તમાં ભક્તિ ઊભરાઈ. ગુરુદેવે પિતાના પવિત્ર હાથે પ્રતિષ્ઠા પણ ભક્તિભાવમાં જાણે દેહનું ભાન ભૂલી ગયા હોય એવા અપૂર્વ ભાવે કરી હતી.
આ જિનમંદિરમાં બપોરના વ્યાખ્યાન પછી દર જ પિણે કલાક ભક્તિ થાય છે. ભક્તિમાં પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ પણ હાજર રહે છે. બપોરનું પ્રવચન સાંભળતાં આત્માના સૂમ સ્વરૂપના પ્રણેતા વીતરાગ ભગવંતનું માહાઓ હદયમાં ફર્યું હોય છે તેથી પ્રવચનમાંથી ઊઠી તુરત જ જિનમંદિરમાં ભક્તિ કરતાં વીતરાગદેવ પ્રત્યે પાત્ર જીવોને અદ્ભુત ભાવ ઉ૯લસે છે. આ રીતે જિનમંદિર જ્ઞાન ને ભક્તિના સુંદર સુમેળનું નિમિત્ત બન્યું છે.
શ્રી સીમંધર પ્રભુના સમવસરણનું દશ્ય શ્રી જિનમંદિર બંધાયા પછી એક વર્ષે થોડા મુમુક્ષુ ભાઈઓ દ્વારા જિનમંદિરની પાસે જ શ્રી સમવસરણ મંદિર બંધાયું. તેમાં શ્રી સીમંધર ભગવાનનાં અતિ ભાવવાહી ચતુર્મુખ પ્રતિમાજી બિરાજે છે. સુંદર આઠ ભૂમિ, કોટ, (મુનિઓ, અજિંકાઓ, દે, મનુષ્ય, તિર્યા વગેરેની સભાઓ સહિત) શ્રીમંડપ, ત્રણ પીઠિકા, કમળ, ચામર, છત્ર, અશેકવૃક્ષ, વિમાન વગેરેની શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી તેમાં અતિ આકર્ષક રચના છે. મુનિઓની સભામાં શ્રી સીમંધર ભગવાન સામે અત્યંત ભાવપૂર્વક હાથ જોડીને ઊભેલા શ્રીમદ્ભગવત્ કુંદકુંદાચાર્યનાં અતિ સૌમ્ય મુદ્રાવત પ્રતિમા છે. પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ સં. ૧૮ ના
*
*
**
*
*
,
-
કે
છે
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
Lal कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ नि
વૈશાખ વદ ૬ ના માંગલિક દિવસે થયો હતો અને તે પ્રસંગે બહારગામથી લગભગ ૨૦૦૦ માણસે આવ્યાં હતાં. શ્રી સમવસરણના દર્શન કરતાં, શ્રીમદ્ ભગવત્કંદકુંદાચાર્ય સર્વજ્ઞ વીતરાગ શ્રી સીમંધર ભગવાનના સમવસરણમાં ગયા હતા તે પ્રસંગ મુમુક્ષુનાં નેત્રો સમક્ષ ખડે થાય છે અને તેની સાથે સંકળાયેલા અનેક પવિત્ર ભાવે હૃદયમાં ફરતાં સમક્ષનું હદય ભક્તિ ને ઉલ્લાસથી ઊછળી પડે છે. શ્રી સમવસરણુ-મંદિર થતાં મુમુક્ષઅને તેમના અંતરનો એક પ્રિયતમ પ્રસંગ દષ્ટિગોચર કરવાનું નિમિત્ત પ્રાપ્ત થયું છે.
પ્રવચનસારના વાંચન વખતે નીકળેલા અચિંત્ય ભાવે સં. ૧૯૯૮ ના અષાડ વદ એકમના રોજ શ્રી સોનગઢમાં શ્રી ગુરુરાજે સભા સમક્ષ શ્રી પ્રવચનસારનું વાંચન શરૂ કર્યું હતું. તેમાંથી ય- અધિકાર ઉપડતા અનેક વર્ષોમાં જેએલ તેનાથી પણ કોઈ અચિંત્ય ને આશ્ચર્યકારક ગુરુદેવના અંતર આત્મામાંથી નિર્મળ ભાવAતજ્ઞાનની પર્યાયમાંથી સૂક્ષમ ને ગહન એ શ્રતને ધોધ વહેવા લાગ્યું. તે ધોધ જેણે જાડ્યો હશે ને બરાબર શ્રવણ કર્યો હશે તેને ખ્યાલ હશે. બાકી તે શું કહી શકાય?
શ્રવણ કરતાં એમ થતું હતું કે આ તે કોઈ આશ્ચર્યકારી આત્મવિભૂતિ જોવાનું સુભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું ! કે કોઈ અચિંત્ય શ્રતની નિર્મળ શ્રેણી જોવાનું સુભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું ? ખરેખર સ્વામસ્વરૂપ વૃદ્ધિ રૂપ તે ધન્ય પ્રસંગ સદાયને માટે હદયના જ્ઞાનપટ પર કોતરાઈ રહેશે ને ફરી ફરી આવા અનેક તરેહના સુપ્રસંગે સંપ્રાપ્ત થશે.
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ સ. ૧૯૯૮ ના ભાદરવા સુદ પાંચમના રેજ સેનગઢમાં શ્રી સનાતન જૈન બ્રહ્મચર્યાશ્રમ સ્થાપવામાં આવ્યું છે. તેમાં ત્રણ વર્ષનો અભ્યાસક્રમ રાખવામાં આવ્યા છે. દશેક બ્રહ્મચારીઓ તેમાં જોડાયા છે. તેમાં જોડાનાર બ્રહ્મચારી ત્યાં ત્રણ વર્ષ સુધી રહી દરરોજ ત્રણેક કલાક નિયત કરેલા ધાર્મિક પુસ્તકેદ્ગ શિક્ષણ પ્રાપ્ત કરે છે, તે પ્રાપ્ત થયેલા શિક્ષણને એકાંતમાં સ્વાધ્યાય દ્વારા દૃઢ કરે છે અને મહારાજશ્રીનાં પ્રવચને, ભક્તિ વગેરેમાં ભાગ લે છે; એમ આખા દિવસ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિમાં ગાળે છે.
રાજકોટ તરફ વિહાર પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવે કરીને પાછા રાજકેટના શ્રાવકેના આગ્રહને લીધે અને પ્રભાવના ઉદયને લીધે સં. ૧૯ ના ફાગણ સુઠ પાંચમના રોજ સેનગઢથી વઢવાણ રસ્ત રાજકોટ જવા માટે વિહાર કર્યો છે. અમૃત વરસતા મહામેઘની જેમ રસ્તામાં આવતા દરેક ગામમાં ગુરુદેવ પરમાર્થ—અમૃત ઘેધમાર વરસાદ વરસાવતા જાય છે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
ક - ૧૬
,
, , ,
,
,
. .
.
.
.
.
'જરા ન કર
.
અને અનેક તૃષાવંત જીવોની તૃષા છિપાવતા જાય છે. હજારો ભાગ્યવંત છ–જેને ને જેતરોએ અમૃતવર્ષીને ઝીલી સંતુષ્ટ થાય છે. જેનેરો પણ ગુરુદેવને આધ્યાત્મિક ઉપદેશ સાંભળી દિંગ થઈ જાય છે. જૈનદર્શનમાં માત્ર બાહ્ય ક્રિયાનું જ પ્રતિપાદન નથી પણ તેમાં સૂક્ષ્મ તત્ત્વજ્ઞાન ભરપૂર ભરેલું છે એમ સમજતાં તેમને જેનદર્શન પ્રત્યે બહમાન પ્રગટે છે. ગામેગામ બાળકે, યુવાનો ને વૃદ્ધોમાં, જેને ને જૈનેતરમાં મહારાજશ્રી આત્મવિચારનાં પ્રબળ આંદોલનો ફેલાવતા જાય છે અને “આ મેઘા મનુષ્યભવમાં જે જીવે દેહ, વાણી અને મનથી પર એવા પરમ તત્વનું ભાન ન કર્યું, તેની રુચિ પણ ન કરી, તે આ મનુષ્યભવ નિષ્ફળ છે” એમ દાંડી પીટીને જાહેર કરતા જાય છે.
એ અમૃતસિંચક ગિરાજ કાઠિયાવાડની બહાર વિચર્યો નથી. જે તેઓશ્રી હિંદુ સ્તાનમાં વિચરે તે આખા ભારતવર્ષમાં ધર્મની પ્રભાવના કરી હજારો વૃષાવંત જાની તૃષા છિપાવી શકે એવી અદભુત શક્તિ તેમનામાં દેખાય છે.
કાયિાવાડનું ગૌરવ આવી અદ્દભુત શક્તિના ધરનાર પવિત્રાત્મા કાનજીસ્વામી કાઠિયાવાડની મહા પ્રતિભાશાળી વિભૂતિ છે, તેમના પરિચયમાં આવનાર પર તેમના પ્રતિભાયુકત વ્યક્તિત્વને પ્રભાવ પડ્યા વિના રહેતો નથી. તેઓશ્રી અનેક સગુણેથી અલંકૃત છે. તેમની કુશાગબુદ્ધિ દરેક વસ્તુના હાર્દમાં ઊતરી જાય છે. તેમની સ્મરણશક્તિ વર્ષોની વાતને તિથિ-વાર સહિત યાદ રાખી શકે છે. તેમનું હૃદય વજથીયે કઠણ ને કુસુમથીયે કોમળ છે. તેઓશ્રી અવગુણ પાસે અણનમ હોવા છતાં સહેજ ગુણ દેખાતાં નમી પડે છે. બાળબ્રહ્મચારી કાનજીસ્વામી એક અધ્યામમસ્ત આમાનુભવી પુરુષ છે. અધ્યાત્મમસ્તી તેમની રગેરગમાં વ્યાપી ગઈ છે. આત્માનભવ તેમના શબ્દે શબ્દમાં ઝળકે છે. તેમના શ્વાસે શ્વાસે વીતરાગ ! વીતરાગ! ” નો રણકાર ઊઠે છે. કાનજીસ્વામી કાઠિયાવાનું અદ્વિતીય રને છે, કાઠિયાવાડ કાનજીસ્વામીથી ગૌરવવંત છે.
છે. અહીં વિક્રમની વીસમી સદી સુધી ગુરુદેવને જીવનપરિચય હું છે આપે વાંચ્યો. ત્યાર પછી એકવીસમી સદીના કેટલાક મુખ્ય 8 પ્રસંગેનું આલેખન હવે પછીના પટ્ટમાં આપ જોશે. હું
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
અહા, ધનભાગ્ય-ધન્ય ઘડી... અમારે આંગણે ગુરુના હીરક ઉત્સવ ઉજવાય....
મન કરનાર્થી પ્રવેશે ને તેમણે મંન્સ દૂધ
ન નામનો પત્ર છે.
ને કોણ મૂક્ત સમ્યગ્દન નમસ્કર
***
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂ. ધ માતાઓની શીતલ છાયામાં બ્ર. બહેના
પૂ. ગુરુદેવના ચૈતન્યસન્મુખી અધ્યાત્મ ઉપદેશના પ્રભાવથી
અને પૂ.બેનશ્રી–એનની શીતલ છાયાના પ્રતાપથી
જિજ્ઞાસુ બહેનોનું જીવન કેવા સન્માર્ગે વળે છે તેનું ઉદાહરણ 卐
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
'
*
'
',
'
*ત
છે
''
'
કે જન.
",
,
, , , ,
કે
** .1
*
*
છે
તીર્થોનું અને તીર્થમાં જાગેલી ઉત્તમ ભાવનાઓનું મધુર સંભારણું જીવનમાં મળ્યું. ફત્તેપરમાં ગુરુદેવને ૭૦મો જન્મોત્સવ અતીવ ઉત્સાહથી સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાતની જનતાએ ઉજmો. ભારતના મહાન તીર્થોની આવી ઉલ્લાસભરી મંગલયાત્રા થઈ તે બદલ પરમપૂન્ય ગુરુદેવને આપણું ઉપર મહાન ઉપકાર છે. સંસારથી તરવા માટેનું તીર્થ તેઓ જ આપણને દર્શાવી રહ્યા છે. સમ્યક તીર્થની અપૂર્વ યાત્રા કરાવીને સિદ્ધિધામ તરફ લઈ જનાર ગુરુદેવના ચરણેમાં ભક્તોનું હદય ભક્તિથી નમી જાય છે.
ગુરુદેવનો પ્રભાવ હવે મધ્ય ભારતમાં પહોંચી ગયેલે; જ્યારે ગુરુદેવ ખેરાગઢ પધાર્યા ત્યારે ત્યાંના નૂતન દિ. જિનમંદિરમાં વેઢીપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ થયે ને બે બહેનોએ બ્રહ્મચર્યપ્રતિજ્ઞા લીધી. પહેલાં અહીં દિ. જેનાના એક પણ ઘર ન હોવા છતાં નવું દિ. જૈનમંદિર થયું, ને વેદી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પણ થ.
અધ્યાત્મધામ સેનગઢની શીતલછાયામાં યાત્રા કરીને ગુરુદેવ સોનગઢ પધાર્યા ને ગુરુદેવની છાયામાં, સોનગઢના શાંતઅધ્યાત્મવાતાવરણમાં મુમુક્ષુ ભક્તજનો આનંદથી આત્મિકભાવનામાં રત બન્યા....જાત્રામાંથી મળેલી સંતના આદર્શ—જીવનની પ્રેરણું અંતરમાં વાગેળવા માંડ્યા. ગુરુદેવનું અંતર પણ અધ્યાત્મચિંતનમાં વિશેષ પરેવાયું. યાત્રાના મધુર સંભારણુ ગુરુદેવ ફરીફરીને યાદ કરતા ને તેમનું હદય તીર્થ પ્રત્યેની ભક્તિભાવનાથી દ્રવી જતું. દક્ષિણયાત્રાની ખુશાલીમાં ૨૪ તર્થંકરપૂજનવિધાન થયું હતું.
ગુરુદેવ સાથે ભારતના દેશદેશને પ્રવાસ ખેડીને સોનગઢ આવ્યા પછી ત્યાંના શાંતઅધ્યાત્મવાતાવરણમાં મુમુક્ષને જે મીઠાશ વેદાય છે, જે ચિતન્યની નીકટતાના ભણુકાર સંભળાય છે-તે અદભૂત છે. ગુરુદેવને શીતળ વડલો દિનેઢિને વધુ વિસ્તરતા જાય છે. આવા શીતળધામમાં, પૂ. બેનશ્રીબેનની મધુરી છાયામાં વસતા કુમારીકા બ્ર. બહેનો પ્રત્યે ધાર્મિક વાત્સલ્યને પ્રમોદ આવતાં, આફ્રિકાથી એક જિજ્ઞાસુ ભાઈ એ દરેક બહેનોને રૂા. ૧૦૧- (૨૭ બહેનો માટે રૂા. ર૭૨૭-) ભેટ મોકલ્યા હતા. સાથે સંદેશ હતો કે ધન્ય છે તે બહેનના જીવનને... દરેક આત્માથી જીવે તે જીવનનો ધડો લેવા જેવું છે.' આફ્રિકાના ઉત્સાહી ભાઈ ઓ તરફથી સં. ૨૦૧૬ના કા. સુદ ૮ ના રોજ બે પત્રો આવ્યા; એકમાં જામનગરમાં જિનમંદિર બંધાવવા માટે રૂા. ૬૫૦૦૦] મોકલવાનું જણાવ્યું હતું, ને બીજામાં રૂા. ૫૧૦૦૦- મેકલવાનું જણાવ્યું હતું. જામનગરના જિનમંદિર માટે અત્યંત અલ્પ સમયમાં દોઢ લાખ ઉપરાંત ફંડ થઈ ગયું હતું.
- ૨૦૧૬ના પિષમાસમાં ફરીને ગુરુદેવનો વિહાર સૌરાષ્ટ્રમાં વડીયા, જેતપુર ને ગોંડલના દિ. જિનમંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા નિમિત્તે થશે. ત્રણે ગામમાં દિ. જિનમંદિરમાં ભવ્ય પ્રતિષ્ઠા
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
મહાત્સવ ઊજવાયા. ફ્રા. સુદ ૧૨ ના રાજ રાજકોટ-જિનમદિરના દસવર્ષીય ઉત્સવ ઉજવાયે. ઉમરાળામાં જન્મેાત્સવ (સ. ૨૦૧૬)
ગુરુદેવના ૭૧મે જન્મોત્સવ જન્મનગરીમાં–ને જ્યાં જન્મ થયા તે જન્મધામમાં જ ઊજવાયા હતા.... ૭૦ વર્ષ પહેલાં જ્યાં માતા ઉજમખાએ કુંવર કહાનને લાડ લડાવ્યા -જમાડયા-રમાડયા, એ જ સ્થાનમાં આજે ભારતભરનાં ભક્તો ઉજમબાને યાદ કરી કરીને, ભક્તિથી ગુરુ કહાનને અભિન દતા હતા. અહા, અદ્ભુત હતા એ ભક્તિનાં ધ્યેા! ને અનેરા હતા એ ધમ માતાએનાં વાત્સલ્ય !! માતા આશીર્વાદ આપે છે' એવું દૃશ્ય જ્યારે ભક્તિ દ્વારા વાત્સલ્યભાવથી દર્શાવ્યું-તે સર્વોત્તમ દૃશ્ય, એ પવિત્ર વાત્સલ્યનું ઝરણુંસુમુક્ષુજને જીવનભર નહિ ભૂલે. માતા આશીર્વાદ આપે છે-એટા, તું ધર્માંને રંગી થશે ને આત્માના પ્રભાવી થજે. વૈશાખ સુદ બીજે જન્મવધાઈ લઇને ભારતના ભક્તો આવ્યા ને ઉજમબાના આંગણે ૫૦૦ શ્રીફળના ને રૂપિયાના ઢગલા થઈ ગયા. આજે ગુરુદેવ પણ ખુશખુશાલ હતા.... ગામ-પરગામના જેટલા બાળકેા દર્શન કરવા આવે તે દરેકને પ્રેમથી સ્વહસ્તે જૈનમાળપેાથી તથા આત્મસિદ્ધિ તેએ આપતા, ને ગુરુદેવ પાસેથી એમના · બેસતા વર્ષની બેણી ’મળતાં સૌ માન ંદિત થતા. જન્મધામમાં ભક્તિ પણ અદ્ભુત આનદકારી થઇ હતી. ખરેખર ઉમરાળા આજે ફરીને ધન્ય બન્યું હતું.
વિદેહનાં સંભારણાં
ત્યારબાદ વૈશાખમાસના ઉત્સવ દરમિયાન સમવસરણમાં ભક્તિ વખતે, સીમંધરનાથ અને કુંદકુંદાચાય દેવ પ્રત્યે પરમ ઉલ્લાસ-ભક્તિ-બહુમાન આવતાં ગુરુદેવે સમવસરણમાં બેઠા બેઠા પુસ્તકમાં લખ્યું કે-ભરતથી મહાવિદેહની મૂળદેહે જાત્રા કરનાર શ્રી કુંદકુંદ આચાર્યના જય હા, વિજય હા. ” તીર્થયાત્રાના કેવા ભાવા, ને વિદેહનાં કેવાં સ્મરણા એમના અંતરમાં ઉલ્લસે છે તે આ હસ્તાક્ષર દ્વારા દેખાઈ આવે છે.
નવીન મેઘવર્ષા
સ. ૨૦૧૬ના જેઠ વદ ત્રીજે ગુરુદેવની ડાખી આંખને માતિયા સફળ રીતે ઉતારવામાં આવ્યા હતા. અને એક અઠવાડિયે પાટે છૂટતાં ગુરુદેવ પહેલવહેલા જ્યારે સભામાં પાટ ઉપર આવીને બિરાજ્યા તે વખતના આનંદદાયી વાતાવરણની શી વાત !! અને પછી શ્રાવણ માસમાં ગુરુદેવે પ્રવચન શરૂ કરીને શ્રુતની મેઘવર્ષા ફરી શરૂ કરી ત્યારે તેા શ્રુતતરસ્યાં જિજ્ઞાસુ જીવેાના હૈયાં એ નવીન અમૃતવર્ષા ઝીલીને આનંદવભેાર બનીને ખીલી ઊઠયા હતા. પૂ. બેનશ્રીબેને નવીન ભક્તિ કરાવી હતી; આખા મંડળમાં આન ંદોલ્લાસનું વાતાવરણ હતુ.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
Cald
અધ્યાત્મની ધૂન ને મુનિદર્શનની ઉર્મિ
[ ૨૦૧૬ માં] શ્રાવણ સુદ પાંચમે એકવાર ગુરુદેવ બહાર ફરવા ગયેલ, તે ત્યાં ખુલ્લા મેદાનમાં બેઠાબેઠા એકાંતમાં એકલા ધૂન જમાવી. [ પાસે કાઈક ભક્ત એ ધૂન સાંભળતું હતુ. એની ગુરુદેવને ખખર ન હતી, એ તે એની ધૂનમાં મસ્ત હતા.] મુખમાંથી શબ્દો નીકળતા હતા—
જ્યાં ચેતન ત્યાં સગુણ કેવળી ખેલે એમ પ્રગટ અનુભવ આતમા નિર્દેળ કરી સપ્રેમ........
ચૈતન્યપ્રભુ ! પ્રભુતા તમારી ચૈતન્યધામમાં.... જિનવરપ્રભુ ! પધાર્યાં સમેાસરણધામમાં....
—એ રટણમાં ને રટણમાં ગુરુદેવને મુનિદર્શનની એવી ઊર્મિ સ્ક્રૂરી કે અરે, અત્યારે અહીં કોઈક મુનિરાજના દર્શન થાય તે કેવું સારું! કાઇક ચારણઋદ્ધિધારક પરમ દિગંબર મુનિરાજના અત્યારે દર્શન થાય, કુંદકુંદસ્વામી જેવા કેાઈ મુનિરાજ કયાંકથી આકાશમાર્ગે અહીં આવી ચડે ને નીચે પધારીને દન આપે-તે કેવું ધનભાગ્ય !!
—આ પ્રકારે ઘણીવાર ગુરુદેવ એકાંતમાં ખેડાબેટા, કેાઈવાર સ્વાધ્યાયમંદિરના ચાકમાં ઝાડની છાયામાં અધ્યાત્મ-ચિંતનમાં મશગુલ બની જતા હેાય છે....એ વખતનુ એમની મુદ્રાનું દૃશ્ય ખૂબ જ અધ્યાત્મપ્રેરક હોય છે.
“સુવણું સન્દેશ’”–સાપ્તાહિક
૨૦૧૬ના આસા વદ અમાસે આ સાપ્તાહિક શરુ થયું, તેના દ્વારા જિજ્ઞાસુએને સેાનગઢના તાજા સમાચાર નિયમિત મળ્યા કરતા; ને સર્વ જિજ્ઞાસુઓમાં તે ખૂબ પ્રિય હતું. સં. ૨૦૧૮ ના ચૈત્ર માસ સુધી તેનું પ્રકાશન ચાલ્યું.
૨૦૧૭ ના પાષમાં કેૉંગ્રેસ મહાસભાનું અધિવેશન ભાવનગર મુકામે થયેલ, ત્યાં આવેલા અનેક નેતાઓ, કાકરા ને પ્રેક્ષકા મેાટી સંખ્યામાં સાનગઢ પણ આવ્યા હતા. અધિવેશનના ભરચક કાર્યક્રમમાંથી પણ સમય મેળવીને ઢેબરભાઈ જેવા આગેવાન (ભૂતપૂર્વ કેંગ્રેસપ્રમુખ) પણ સાનગઢ આવીને ગુરુદેવ સાથે એક કલાક તત્ત્વચર્ચા કરી હતી. ઢેખરભાઈ ગુરુદેવ પ્રત્યે ખાસ પ્રેમ ધરાવે છે ને અવારનવાર સેાનગઢ આવીને ( તેમજ બીજે જ્યાં અવકાશ મળે ત્યાં) તેએ ગુરુદેવના સત્સંગના લાભ લ્યે છે.
૨૦૧૭ માં યાત્રા ને પ્રતિષ્ઠા
સ. ૨૦૧૭ માં ફરી પાછા વિહાર આવ્યેા...જો કે વારવાર વિહાર સાનગઢવાસી ભકતાને વિરહદાતા લાગે....પરંતુ ભારતમાં પ્રસરતા ગુરુદેવના પ્રભાવનાના વેગને કાણુ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
A) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
લગ. ***
-
કે.
****
* -
*
* ..*
au ક
ફ
મા
છે
;
&#l'
,
,
,
- -
-&. *
*
*
*
*
રેકી શકે? જામનગરમાં પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા, સાવરકુંડલામાં વેદી પ્રતિષ્ઠા અને ગિરનાર સિદ્વિધામની યાત્રા–આવા મંગળપ્રસંગે નિમિત્તે પોષ માસમાં ગુરુદેવે વિહાર કર્યો.
જામનગરમાં લગભગ બે લાખના ખર્ચે તૈયાર થયેલ ભવ્ય જિનમંદિરમાં પંચકલ્યાણકપ્રતિષ્ઠાનો મહોત્સવ માહમાસમાં ઘણું જ ઉલાસથી ઊજવાય. સૌરાષ્ટ્રને આ મહોત્સવ અતીવ પ્રભાવશાળી હતો. દિહી, જયપુર, કલકત્તા વગેરે અનેક સ્થળો ઉપરાંત આફ્રિકા વસતા કેટલાય જિજ્ઞાસુઓ પણ ખાસ આ ઉત્સવમાં ભાગ લેવા આવ્યા હતા; એટલું જ નહિ, આ મંદિર માંધનાર કોન્ટ્રાકટર ભાઈશ્રી અગરસિંહજી દરબારે ભકિતપૂર્વક રૂા. ૫૦૦૦-ની ઉછામણી લઈને મંદિર ઉપર કળશ ચડાવ્યો હતો. બી.એ. ભણેલા એક કુમારિકાબહેને આ પ્રસંગે બ્રહ્મચર્યપ્રતિજ્ઞા લીધી હતી.
જામનગરના પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ પછી ગુરુદેવ ગિરનારની યાત્રાએ પધાર્યા. ગુરુદેવ સાથે યાત્રાસંધમાં ૧૨૦૦ જેટલા યાત્રિકે હતા, ને અદભુત ઉત્સાહપૂર્વક યાત્રા થઈ હતી. ગુરુદેવે સંઘસહિત ગિરનારની આ ત્રીજી યાત્રા કરી. ગુરુદેવ સાથે ફરીફરીને એ વૈરાગ્યધામો-એ નેમ-રાજુલની સાધનાના સ્થળો, એ મોક્ષનાં ધામ ને સંતોનાં રહેઠાણું જોતાં ભકતને ઘણો જ આનંદ થતા, ને હદયમાં સંતોના ચિતન્યજીવનની અનેરી પ્રેરણા મળતી. અહા, ચૈતન્યસાધનાનું એ જીવન!! ને એ સાધનાની આ ભૂમિ !-આત્મસાધક સંતા સાથે એની યાત્રાએ જીવનને કિંમતી અવસર છે. સૌરાષ્ટ્રની ધરામાં આવું મહાન–મહિમાવત તીર્થ છે એનું ખરું ગૌરવ તો ગુરુદેવ સાથેની યાત્રા વખતે જ સમજાયું. ગિરનારના ધામ ઉપર બેઠાબેઠા ગુરુદેવના મુખથી વૈરાગ્યની વાણી સાંભળતા હોઈએ કે કેઈ અધ્યાત્મની ચર્ચા ચાલતી હોય, કે કોઈ ટૂકની ટેચે બેઠાબેઠા ભકિતપૂજન કરતા હોઈએ-કે મૌન બેઠા હોઈએ, અગર આનંદથી ગાતાં ગાતાં સંતે સાથે પર્વત ચડતા કે ઊતરતા હોઈએ -એ બધાય પ્રસંગે મુમુક્ષુ જીવનમાં જ્ઞાન–વૈરાગ્ય ને ભકિતનું અમીભર્યું સીંચન કરતા હોય છે.–ખરેખર એ જીવનની સોનેરી ઘડી છે.
–અને એ સિદ્ધિધામની યાત્રા પછી તરત બીજે જ મહિને સાવરકુંડલામાં નૂતન દિ. જિનમંદિરમાં જિનેન્દ્રદેવની વેદી પ્રતિષ્ઠાને ભવ્ય મહોત્સવ ઉજવાયે. ને પછી ગુરુદેવ સેનગઢ પધાર્યા......
પ્રભાવના, પ્રચાર, ભક્તિ ને સંતની છાયામાં જીવનઘડતર
ગુરુદેવના સાક્ષાત્ સમાગમને તે દરવર્ષે હજાર જિજ્ઞાસુઓ લાભ લે છે, તે ઉપરાંત સાહિત્યદ્વાર ને ટેપરેકેડિગ-પ્રવચન દ્વારા ગામેગામના અનેક જિજ્ઞાસુઓ લાભ લઈને પોતાની જિજ્ઞાસા પોષે છે ને સોનગઢ પ્રત્યે આકર્ષાય છે. દૂરદૂરના જિજ્ઞાસુઓનું આગમન દિનેદિને વધતુ જાય છે.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સોનગઢમાં સ્થિરતાના કાળ દરમિયાન નિત નવાનવા ભક્તિના ઉત્સવપ્રસંગો ઊજવાતા હોય છે. ગુરુદેવ પણ એવા પ્રસંગોમાં ઉપસ્થિત રહે છે. કોઈ વાર ચોવીસ તીર્થંકર વિ તો કઈવાર સહસ્ત્રમંડલ વિધાન, કઈ વાર વીસવિહરમાન તીર્થંકર વિધાન, કોઈવાર અઢીદિપવિધાન કે ત્રિલોકમંડલ વિધાન, તે કઈ વાર સિદ્ધચકવિધાન કે પંચપરમેષ્ઠી વિધાન, કઈવાર જિનેન્દ્રપ્રભના મહાઅભિષેક તો કઈ વાર રથયાત્રા, કેઈવાર મુનિવરેની અવનવી ભક્તિ તે કેઈવાર જિનવાણીમાતાની સેવાના વિવિધ પ્રસંગે–આમ દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્રની સેવનામાં અનુરક્ત મુમુક્ષુનું ચિત્ત સંસારની અનેકવિધ અટપટી માયાજાળને ભૂલી જાય છે; સંતચરણમાં ચતન્યને સાધવાની ધૂનમાં અનુકૂળતા કે પ્રતિકૂળતાના પ્રસંગે પ્રત્યે તેનું વિશેષ લક્ષ જતું નથી, મુમુક્ષુનું આવું સુંદર જીવનઘડતર ગુરુદેવની છાયામાં થાય છે. ખરેખર, ગુરુદેવની છાયામાં જીવન એ એક અનેરું જીવન છે.
આજન- આક્રમક કી ટકકાજામાજા જા . વિ કોમ
(૯
સં. ૨૦૧૮ માગશર માસમાં ગુરુદેવની જમણી આંખને મેતિયે સફળતાપૂર્વક ઊતર્યો, પૂરતા આરામ બાદ અઢી મહિને જ્યારે ફરીને ગુરુદેવના પ્રવચનમાં શરૂ થયા ત્યારે ભારતભરના જિજ્ઞાસુઓએ આનંદિત થઈને સન્દશા દ્વારા ખુશાલી વ્યક્ત કરી હતી; અને આ પ્રસંગે દીપચંદજી શેઠિયા વગેરે મુમુક્ષુઓ તરફથી ખુશાલી સાથે જ્ઞાનપ્રચાર વગેરે માટે કુલ રૂા. ૨૫,૦૦૦— જેટલી રકમ જાહેર કરવામાં આવી હતી. ભક્તિ વગેરે પ્રસંગોથી આજનો દિવસ મેટા હર્ષોત્સવરૂપે ઊજવાયે હતે.
માનસ્તંભને મહાઅભિષેક સં. ૨૦૧૯ ના ચૈત્ર માસમાં માનસ્તંભના મહાન પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની દસમી વર્ષ ગાંઠ હતી, તે નિમિત્તે મંચ બાંધીને માનસ્તંભના દસવર્ષીય મહાઅભિષેકનું ભવ્ય આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. ઉત્સવના એ દિવસે યાદગાર બની રહ્યા છે. બાર વર્ષે થતા બાહુબલીનાથના મહામસ્તકાભિષેક જે આ અભિષેક શુભતો હતો, ને આ રીતે દરેક દસવર્ષે (કે પાંચ વર્ષ) આવો અભિષેક થાય-એમ ભક્તો ભાવના ભાવતા હતા. ગુરુદેવે ભક્તિભાવથી સીમંધરનાથના અભિષેકને મંગલ પ્રારંભ કર્યો હતો.... માનસ્ત ભ મહોત્સવનાં મધુર સંભારણું એ વખતે તાજા થતાં હતાં. હજારો યાત્રિકે હોહોસે મંચદ્વારા ઉપર જઈને માનસ્તંભની આનંદકારી યાત્રા કરતા, ને ભક્તિભાવથી પૂજન કરતા. ગુરુદેવ પણ ઘણીવાર મંચ ઉપર જઈને સીમંધરનાથ પાસે બેસતા. ને વિધવિધ ભાવના સાથે ભક્તિ ગવડાવતા. કઈ કઈવાર પૂ. બેનશ્રીબેન ઉપર જઈને અદ્ભુત ભક્તિ તથા પૂજન કરાવતા.
ચૈત્ર સુદ ૧૩ નો પવિત્ર દિવસ પણ વિશેષ આનંદેલાસથી ઉજવાયો હતો. માનવસ્તાભના પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની ફિલમદ્વારા એ વખતના પાવન પ્રસંગો ફરીફરીને નીહાળતાં સૌને ઘણે હર્ષ થતો હતો.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
મ: *, *,**'
+ "."
,માનrrrrry Arthik *
* * * * *1.14
+ + +
+-++++ 5' 5 -.
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
**-.. 1, * ૧
કપ
=
, " -
* . . #t
; <
"=
ત્યારબાદ તુરત મુંબઈ-દાદરમાં શેઠ શ્રી નવનીતલાલભાઈ ઝવેરીના હસ્તે જિનમંદિરનું (જેમાં સમવસરણની પણ રચના છે તેનું) શિલાન્યાસ થયું. આ પ્રસંગે. મુંબઈના મુમુક્ષુઓને ઘણો જ આનંદ હતો. આ જ અરસામાં જોરાવરનગર તથા દેહગામમાં પણ દિ. જિનમંદિરના શિલાન્યાસ થયા. આ વર્ષે ગુરુદેવને વૈશાખ સુદ બીજને (૭૩) જન્મોત્સવ રાજકોટ શહેરમાં ઉત્સાહથી ઉજવાશે હતે. અનેક શહેરના જનસમાજ હવે સેનગઢની -ગુરુદેવની-ઉપદેશલીને અનુસરવા લાગ્યા છે, ગુરુદેવની અધ્યાત્મરસઝરતી ઉપદેશૌલી પાસે બીજા ઉપદેશ તેમને નીરસ જેવા લાગે છે. એટલે પર્યુષણ જેવા વિશેષ તહેવારોમાં સોનગઢથી કોઈ ભાઈને વાંચન માટે બોલાવે છે. આ પ્રકારની માગણી અનેક ગામેથી. આવતી જાય છે. સોનગઢની અધ્યાત્મ શિલીથી સૌ પ્રભાવિત થાય છે.
સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાત ને મધ્યપ્રદેશમાં વિહાર લાઠી શહેરમાં જન્મોત્સવ ભેપાલ શહેરમાં પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ
સં. ૨૦૧૯ માં ફાગણ માસમાં ફરીને ગુરુવનો મંગલવિહાર સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાત અને મધ્યપ્રદેશમાં થયે. તે દરમિયાન લાઠી શહેરમાં ગુરુદેવને ૭૪ મે જન્મોત્સવ અતિ ઉત્સાહપૂર્વક ઊજવાયે લાડીમાં આ જન્મોત્સવ વખતે ગુરુદેવના સ્વાગત જુલુસમાં ચાલતાં ચાલતાં મુંબઈના પ્રમુખશ્રી અને મંત્રી વગેરે સાથે આગામી જન્મોત્સવ (હીરક મહોત્સવ) મુંબઈમાં ઉજવાય તે વખતના ઉલ્લાસની વાતચીત થઈ તથા તે પ્રસંગે અભિનંદનગ્રંથ બહાર પાડવાની આ લેખકની ભાવના તેમની પાસે રજુ કરી...એ મહાન કાર્યો મુંબઈના ઉત્સાહી મંડળથી જ થઈ શકે તેમ હતું, આ બધી વાતચીતથી તે જમેન્સવના સરઘસમાં જ આ હીરક જયંતી–અભિનંદનગ્રંથના પાયા રોપાયા. લાઠીમાં એ જન્મોત્સવ બહ ઉત્સાહથી ઉજવાયો હતો, જિનમંદિરના નવા શિખરની પ્રતિષ્ઠાને ઉત્સવ પણ સાથેજ હતે.
ત્યારબાદ વૈશાખમાં જોરાવરનગારમાં ( રૂા૬૫,૦૦૦-ના ખર્ચે તૈયાર થયેલા ) નવા દિ. જિનમંદિરમાં પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠાનો ભવ્ય મહોત્સવ થયા. જોરાવરનગર જેવા નાના ગામમાં પણ આ માટે મહોત્સવ ગુરુદેવના પ્રતાપથી ઊજવાયે, એ મહોત્સવ આનંદકારી હતો. દેહગામ (ગુજરાત)માં પણ રૂ. ૨૫,૦૦૦ ના ખર્ચે સુંદર જિનમંદિર બંધાયું અને વૈશાખ વદમાં વેદી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ગુરુદેવની છાયામાં ઊજવાયો ગુજરાતની જનતાએ આ ઉત્સવમાં ખૂબ ઉત્સાહથી ભાગ લીધો. આ ઉત્સવને ગુજરાતની જનતાનો ઉત્સવ કહી શકાય. આસપાસના ગામોથી પાંચ હજાર ભાઈ-બહેનો આવ્યા હતા ને મેટા ધાર્મિક મેળા જેવું વાતાવરણ હતું. નાની-મેટી ઉછામણી દ્વારા રૂા. ૮૫૦૦૦ જેટલી આવક થઈ હતી. દેહગામના ઇતિહાસમાં આ મહોત્સવ આ પહેલવહેલે જ હતો. અહીંધી ગુરુદેવ અમદાવાદ પધારેલા ત્યારે ત્યાં પણ દિ. જિનમંદિરનું શિલાન્યાસ થયું હતું... મુમુક્ષુઓને આ પ્રસંગે ઘણો આનંદ હતો.
હરિ ની તાકાત
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
( કરિયરની
*
દરેક
*
**'t h
ય
+
1
=
મા
જ સ ,
કે.
-
' જ
*
*
*
*
31 *
*-
અમદાવાદથી દાહોદ થઈને ગુરુદેવ ભોપાલશહેર પધાર્યા....ત્યાં અધ્યાત્મ-સંમેલન થયું જેમાં દસહજાર માણસ હતા. નતન સ્વાધ્યાય ભવન તથા જિનભવનમાં વેદી પ્રતિછાને મહત્સવ ભવ્ય હતે. મધ્યપ્રદેશની જનતા ગુરુદેવને અધ્યાત્મસદેશ ખૂબ ઉત્સુકતાથી સાંભળતી હતી. જેઠ સુદ પાંચમે શાંતિનાથ ભગવાનની ભવ્ય રથયાત્રામાં ભગવાનના સારથિ તરીકે ગુરુદેવ રથમાં બેઠા હતા. અહીંથી ગુરુદેવ ભેલસા (વિદર્ભ) પધારેલા ત્યાં પણ તેમના હસ્તે સ્વાધ્યાય ભવનનું શિલાન્યાસ થયું. પછી ઈન્ટર પધાર્યા. ઇન્દોરને જૈન સમાજ પહેલેથી જ ગુરુદેવ પ્રત્યે ખાસ પ્રેમ ધરાવે છે; હજારોની સંખ્યામાં જિજ્ઞાસુઓએ લાભ લીધે ને તિલકનગર સોસાયટીમાં ગુરુદેવની ઉપસ્થિતિમાં જનમંદિરનું શિલાન્યાસ થયું. ત્યાંથી ગુરુદેવ ઉજજૈન પધારતાં મુમુક્ષુ મંડળના સ્વાધ્યાય મંદિરનું ઉદ્ઘાટન તેમ જ તેના ઉપરના ભાગમાં જિનાલયનું શિલાન્યાસ થયું. આમ ૨૦૨૦ માં મધ્ય પ્રદેશને ભાવશાળી પ્રવાસ કરીને તેમ જ પ્રસિદ્ધવરફટ વગેરે તીર્થોની ફરીને યાત્રા કરીને ગુરુદેવ સેનગઢ પધાર્યા....
આઠ કુમારિકા બહેને ૨૦૧૯ ના ભાદરવા માસમાં ૨૨ વર્ષની આસપાસના આઠ કુમારિકા બહેનેની બ્રહ્મચર્ય. પ્રતિજ્ઞાને ભવ્ય પ્રસંગ બન્યો હતો. આવો સામૂહિક બ્રહ્મચર્ય પ્રતિજ્ઞાને આ ત્રીજો અવસર હતે. આઠ બહેનોમાંથી ત્રણ બહેન તો બી. એ. સુધી ભણેલ હતી. નાનાં નાનાં બાળકને પણું ગુરુદેવનો ઉપદેશ કે પ્રિય લાગે છે ને સંતોના ચરણમાં અધ્યાત્મજીવન કેવું ગમે છે તેનાં આ ઉદાહરણ છે.
ભાદરવા વદ પાંચમે ગોગદેવી આશ્રમ અંતર્ગત શ્રી મનફૂલા-સ્વાધ્યાય ભવનના ઉદ્દઘાટન પ્રસંગ પણ ઘણા હર્ષોલ્લાસથી ઉજવાયો હતો. ગુરુદેવે કરેલી અમેદશિખર વગેરે મંગલતીર્થોની મહાન યાત્રાના આનંદકારી સ્મરણેથી ને તીર્થમહિમાથી ભરેલું પુસ્તક દીવાળી પ્રસંગે પ્રકાશિત થયું. તીર્થયાત્રા સંબંધી સાહિત્યમાં આ પુસ્તક અનેરી ભાત પાડે છે.
ફરી ફરીને યાત્રા પુનઃ પુનઃ પ્રતિષ્ઠા મધ્ય પ્રદેશના પ્રવાસેથી પાછા ફર્યાને છ માસ થયા ત્યાં તો ફરીને મોટો પ્રભાવ શાળી પ્રવાસ આવ્યા–એમાં સૌરાષ્ટ્ર ને ગુજરાત તથા દક્ષિણ દેશના મહાનતીર્થો–બાહુઅલી, મૂડબિદ્રી, કુન્દાદ્રિ અને પન્નર વગેરેની યાત્રા થઈ. આ યાત્રા દ્વારા ગુરુદેવ પિનૂરના અસાધારણ મહિમાને ભારતભરમાં પ્રસિદ્ધ કર્યો. આ યાત્રામાં ગુરુદેવનો આનંદ(લાસ અપૂર્વ હતો. કુંદકુંદસ્વામી પ્રત્યેની ભક્તિને પાર ન હતો. હજાર જેટલા યાત્રિકોએ ઘણાં ઉત્સાહથી યાત્રા કરી હતી. ને દક્ષિણદેશનો જનસમાજ તે અતીવ પ્રભાવિત થયે તો. પિન્નર યાત્રામાં આસપાસના લગભગ પાંચ હજાર માણસ આવ્યા હતા, ને પિન્નર
. .
.
.
:
ક
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
પાસે તે માટે મેળે ભરાયા હતા. કુંદકુંદસ્વામીના અજોડ મહિમાને ગુરુદેવ ભક્તિપૂર્વક પ્રસિદ્ધ કરી રહ્યા છે.
પિનૂરની યાત્રા બાદ ગુરુદેવ રાજકેટ પધાર્યા ત્યાં સમવસરણમંદિર અને માનસ્તંભમંદિરનું શિલાન્યાસ ઘણું ઉમંગભર્યા વાતાવરણમાં થયું. પછી રખિયાલમાં જિનમંદિરને વેદી પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ પણ કઈ અનેરા ઉત્સાહથી ઉજવાયે. ગુરુદેવથી ગુજરાતની જનતા ખૂબ પ્રભાવિત થઈ. બોટાદમાં પણ પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ઉજવાયો. આમ પગલે પગલે જિનેન્દ્રશાસનની પ્રભાવના કરતા કરતા, ઠેરઠેર ભગવતેને સ્થાપતા સ્થાપતા ને જિનેન્દ્રોને. અધ્યાત્મસંદેશ ગામેગામ પહોંચાડતા પહોંચાડતા ગુરુદેવ મુંબઈ પધાર્યા છે, મુંબઈમાં ગુરુદેવના હીરકમહોત્સવની ને જિનેન્દ્રદેવના પંચકલ્યાણકપ્રતિષ્ઠા મહોત્સવની આનંદકારી ભવ્ય તૈયારીઓ ચાલી રહી છે.... ભારતના હજારો ભક્તોના હૈયાં હરિક જયંતી પ્રસ ગે ગરદેવને અભિનંદી રહ્યા છે. આપણે પણ એ અભિનંદનમાં સાથ પૂરાવીને ગુરુદેવને અભિવંદના કરીએ...
એકવીસમી સદીના ૨૦૧૦ થી ૨૦૨૦ સુધીના દસકાને આપણે યાત્રાના અને પ્રતિષ્ઠાના દસકા” તરીકે ગણાવી શકીએ. જેમાં ગુરુદેવની હીરક જયંતી ઉજવાઈ રહી છે એવા આ દસકા દરમિયાન નવ વખત વિહાર, બે વખત બાહુબલી- પેનૂર વગેરે દક્ષિમુના તીર્થો તથા મધ્યભારતના તીર્થોની યાત્રા, એકવાર મેદશિખર અને ઉત્તર ભારતના તીર્થની યાત્રા, બે વાર ગિરનારયાત્રા, એકવાર ભોપાલ તરફ, ત્રણવાર મુંબઈ સાત (આઠ) વાર પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠા અને ૧૭ વાર વદીપ્રતિષ્ઠાના મહોત્સવ તથા કેટલાય ઠેકાણે દિ. જિનમંદિરના શિલાન્યાસ થયા. લાખો જીવએ ભારતની આ મહાન વિભૂતિના દર્શન કર્યા તથા અધ્યાત્મસન્દશ સાંભળે. ગુરુદેવનું જીવન ધર્મપ્રભાવનાના પ્રસંગોથી કેવું ભરપૂર છે–તેને આપણને આ ઉપરથી ખ્યાલ આવશે. જો કે સંતાના અંતરંગ અધ્યાત્મ જીવનનો ખ્યાલ માત્ર બાહ્ય પ્રસંગે ઉપરથી તે ન જ આવી શકે.... છતાં વિચારક એટલું તે સ્પષ્ટ જાણી શકે કે એમની બધી પ્રવૃત્તિઓમાં અધ્યાત્મની પ્રધાનતા સતત જળવાયેલી હોય છે. બધી પ્રવૃત્તિઓમાં–તે તે પ્રવૃત્તિ કરતાં ચૈતન્યની મહત્તા સદાય વર્યા જ કરે છે. ચતન્ય તરફનું એક વિશિષ્ટ પ્રકારનું જોર એમના જીવનમાં સતત વતી રહ્યું છે.-એમને જીવનપરિચય દ્વારા એ ચિતન્યની મહત્તા જ આપણે સમજવાની છે, એ ચૈતન્ય તરફના જરની પ્રેરણું આપણે એમના જીવનમાંથી મેળવવાની છે.
ચિતન્યપ્રેરક જેમનું જીવન છે એવા ગુરુદેવને અત્યંત ભક્તિપૂર્વક ચેતન્યપ્રાપ્તિ અર્થે નમસ્કાર છે.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
Qox
હીરો દરવા
वाह
સ્વા નુ ભૂ તિ થી દેખાડે છે સત,
( રાગ : એક અદભુત વાણીયા )
ઝળકે છે, નિજ ચૈતન્ય તેજે ચમકે છે, એ છે હીરા હિંદુસ્તાનના .
છે,
‘સુત્ર 'માં એ જડીયેા છે, જિન મા ગ ને પ્રકાશક જ્યાં સીમબર – સંસ્કાર છે, જ્યાં કુંદપ્રભુના તેજ છે, • સમ ' તત્ત્વના જાણુ છે, જ ગ ત ધી ઉદાસ છે, ના આતમતેજ અપાર છે, માહ અંધારા ભાગે છે, શ્રુતના દરિયા મથી મથી, અમૃત કરાવે છે, શેશ ભ તા,
પાન
દી ૫ તેા,
શ્રદ્ધાનાં
હીરા ’
હી ર ક ઉત્સ વ
મુ મુ
હૈ ડે
જ્યાં
કહે
નર છે,
જયવ'ત છે,
આ ભાનુ ભારતદેશના.... ભારતમાં એ ઝળકયા છે, એ હીરàા હિન્દુસ્તાનને.... જ્યાં વીર પ્રભુની હાક છે, એ હીરલેા હિન્દુસ્તાનને....
એ
પંચ ' પરમેષ્ઠીના દાસ છે, હીરલે હિન્દુસ્તાનને....
કે
હી તૂ ૨ ઝંખવાય છે, આ હીરા હિન્દુસ્તાનને ... જે સમ્યક્ રત્ના કાઢે છે, આહીરલેા હિન્દુસ્તાનને.... ત્યાં વાગે મંગલ નાખતા, આ હીરા હિન્દુસ્તાનના.... શ્રુતતર ગ ભરપૂર આ હીરલે! હિન્દુસ્તાનને.... આ ભાનુ ભારતદેશને....
છે,
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
ધર્મમાતા પ. બેનથી બેન
[ સંક્ષિપ્ત પશ્ર્ચિય ]
☆
પરમ પૂ. ગુરુદેવના પ્રભાવથી જિનશાસનની જે મહાન પ્રભાવના થઈ છે તેને પરિચય આપણને આ અભિનંદન-ગ્રંથમાં મળશે. પૂ. ગુરુદેવ દ્વારા થઈ રહેલી આ મહાન શાસનપ્રભાવનામાં પૂ, બેનશ્રી-બેનને ( પૂ ચંપાબેન અને પૂ. શાન્તાબેન-એ અને પવિત્ર અહેનેાને) પણ સૌથી મહાન ફાળા છે, પેાતાના પવિત્ર જ્ઞાન-વૈરાગ્યસપન્ન જીવન દ્વારા તેઓશ્રીએ જિનશાસનની અને ગુરુદેવની શાભા વધારી છે, અનેક મુમુક્ષુ જીવા ઉપર તેમને પણ અર્ચિત્ય ઉપકાર છે. તેમના જીવનને અતિ સક્ષિપ્ત પરિચય અહીં આપ્યા છે. ( અ. હરિલાલ જૈન)
વઢવાણુ
પૂજ્ય મેનશ્રી ચપાબેનને જન્મ સં. ૧૯૭૦ના શ્રાવણ વદ્દી બીજે શહેરમાં થય....પિતાશ્રીનું નામ જેઠાલાલભાઈ ને માતુશ્રીનું નામ તેજખા. તે વખતે એ બાળકીના તેજની તેજમાને ખબર ન હતી કે ‘આ બાળકી માત્ર મારી પુત્રી તરીકે જ નહિ પરંતુ ભારતના હજારે ભક્ત-બાળકાની ધમમાતા થવા માટે અવતરેલી છે. ’
કેટલેાક વખત તેઓ કરાંચીમાં રહ્યા....ત્યારબાદ ૧૯૮૬ની સાલમાં માત્ર ૧૬ વર્ષની વયે તેઓ પૂ. ગુરુદેવના પહેલવહેલા પરિચયમાં (વઢવાણુ તથા ભાવનગર મુકામે) આવ્યા.... ને પૂજ્ય ગુરુદેવની આત્મસ્પશી વાણી સાંભળતાં જ એ વૈરાગી આત્માના સંસ્કારો ઝણ ઝણી ઊઠયા. પૂ. ગુરુદેવની વાણીમાં આત્માના આનંદ સ્વમાવની અદ્ભુત મહિમાભરેલી વાત સાંભળતાં તેમને એમ થતું કે અહેા ! આવા સ્વભાવ મારે પ્રાપ્ત કરવા જ છે.... અને...........એ દઢનિશ્ચયી આત્માએ, આત્મમંથનની સતત ધૂન જગાવીને અલ્પકાળમાં જ પેાતાના અનેારથ પૂરા કર્યાં. માત્ર ૧૯ વર્ષની વયમાં અપૂર્વાં આત્મદશા પ્રાપ્ત કરી....
પૂજ્ય એન શાંતાબેનના જન્મ સ. ૧૯૬૭ના ફાગણ સુદૃ અગીઆરસે ઢસા-ઢોલરવા ગામે થયા. પિતાજી મણીલાલભાઈ ને માતાજી દીવાળીબા. સ. ૧૯૮૩થી તેએ પૂ. ગુરુ દેવના પરિચયમાં (લાઠી મુકામે) આવ્યા. આત્માની પ્રાપ્તિ માટે એ વૈરાગી આત્મા રાતિદન ઝંખતા હતા.......
સ. ૧૯૮૯માં પરમપૂજ્ય ગુરુદેવના ચાતુર્માસ વખતે રાજકૈટમાં જ્યારે બેનશ્રી ચંપાબેન આવ્યા ને અમુક વાતચીત થઈ. ત્યારે આધ્યાત્મિક ઝવેરી ગુરુદેવે એ ચૈતન્ય-રત્નના તેજ પારખી લીધાં....ને શાંતાબેનને ભલામણ કરી કે તમારે આ બેનને પરિચય કરવા જેવા છે.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
|
*
* * #T
બસ, એક તો સંસ્કારી આત્માની તૈયારી ને વળી ગુરુદેવની આજ્ઞા !–પછી શું કહેવાનું હોય !! શાંતાબેને મહાન આત્મ-અપશુતાપૂર્વક પૂ. ચંપાબેનને પરિચય કર્યો.... ૫. ચંપાબેને હૃદયના જડા ઊંડા ભાવ ખેલ્યા ને આત્મિક ઉલ્લાસ આપી આપીને છેવટે તેમને “આપ સમાન બનાવ્યા.....એ રીતે આત્મપ્રાપ્તિ માટે ગુરતા એ આત્માએ પણ આત્મપ્રાપ્તિ કરી લીધી.
તમામ
જે
.
છે
બસ! બંને સાધક સખીઓનું મિલન થયું...પૂ. ગુરુદેવની છાયામાં બંને બહેને એકબીજાના જીવનમાં એવા ગુંથાઈ ગયાજાણે કે શ્રદ્ધા અને શાંતિનું મિલન થયું !.... જાણે કે વૈરાગ્ય અને ભક્તિનું મિલન થયું... જાણે કે આનંદ અને જ્ઞાનનું મિલન થયું ! મોક્ષમાર્ગ સંચરવા માટે એકબીજાના સાથીદાર મન્યા.
એ ૮૯ની સાલથી આજસુધી અને એને ભેગાં જ છે....એમની એકરસતા દેખીને જ્યારે કઈ પૂછે છે કે “ આપ બંને સગી બહેને છે!”—ત્યારે ગંભીરતાથી મોઢું મલકાવીને તેઓ કહે છે કે “ ના....સગી બહેન કરતાંય વિશેષ છીએ........... અને ખરેખર એમ જ છે. એમના દેહ ભલે બે દેખાય છે પણ બે દેહ વચ્ચે આત્મા તે જાણે એક જ હોય !–એવી એમના હૃદયની એકતા છે.
પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવને આ બંને બેનો પ્રત્યે પુત્રીવત્ અપાર વાત્સલ્ય છે....અને આ બંને બહેનોના રોમેરોમમાં પૂ. ગુરુદેવ પ્રત્યે અપાર ઉપકારની ભક્તિ ભરેલી છે. પૂ. ગુરુદેવના આત્મસ્પર્શ અધ્યાત્મોપદેશને યથાર્થપણે આત્મામાં ઝીલીને, પવિત્ર જ્ઞાનથી અને વૈરાગ્યથી, વિનયથી અને અર્પણુતાથી, ભકિતથી અને પ્રભાવનાથી, સર્વ પ્રકારે તેઓએ પૂ. ગુરુદેવની અને જિનશાસનની શોભા વધારી છે. પૂ. ગુરુદેવ કહે છે કે આ કાળ આવા બેનો પાકયા છે તે મંડળની બેનના મહાભાગ્ય છે. જેનાં ભાગ્ય હશે તે તેમને લાભ લેશે. એમનું પવિત્ર જ્ઞાન, એમને વૈરાગ્ય, એમને અનુભવ, એમની અર્પણુતા, એમના સંસ્કારો,બધું લોકોને સમજવું કઠણ પડે તેમ છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
* * ** **, **,* * * * * * કામ કરતા પકડાયા
# $#+
10x + '
+ Firs
કામ કેમ પth 1,
*
*
कानजीस्वामि-अभितन्दत ग्रंथ
સં. ૧૯૯૧માં પૂ. ગુરુદેવે પ્રગટરૂપે જ્યારે સંપ્રદાયનું પરિવર્તન કર્યું અને સૌરાષ્ટ્રમાં ચારેકોર ખળભળાટ મચી ગયે ત્યારે આ બંને બહેનાએ જે અજોડ હિંમત, શાંતિ ને અર્પણતા બતાવી છે તેની કથની આજેય ભક્તોના હૈયામાં ભક્તિના, અર્પણતાના ને આત્માર્થના રોમાંચ જગાડે છે. ત્યાર પછી સં. ૧૯૯૩ થી માંડીને આજ સુધી તે ઘણુય અદ્દભુત પાવન પ્રસંગે બન્યા છે, પરંતુ એનું વર્ણન અહીં થઈ શકે તેમ નથી. ધર્મ, રંગથી રંગાયેલું આ બંને બહેનનું જીવન તો પ્રત્યક્ષ જોનાર મુમુક્ષુને જ ખ્યાલમાં આવી શકે.
હવે તે, પૂ. ગુરુદેવના મહાન પ્રભાવથી હજારે જ ભક્તિપૂર્વક ગુરુદેવના પાવન ઉપદેશને અનુસરી રહ્યા છે, ગામે ગામ જિનમંદિરો ને મુમુક્ષુ મંડળે સ્થપાઈ ચુકયા છે. ધાર્મિક પ્રવૃત્તિઓ પણ દિને દિને વૃદ્ધિગત થતી જાય છે. ગામે ગામના મુમુક્ષુ મંડળે પિતાનું સંચાલન પૂ.બેનશ્રી–બેનની સલાહ-સૂચનાનુસાર કરી રહ્યા છે, તેઓશ્રીની આજ્ઞા
બધા ભક્તજનો પ્રમાદપૂર્વક શિરોધાર્ય કરે છે. પ્રતિષ્ઠા-મહોત્સવ કે યાત્રા-મહોત્સવ જેવા વિશેષ પ્રભાવનાના કાર્યો તેઓ કેવી કુશળતાથી ને ભક્તિથી શોભાવે છે–તે તો એ પ્રસંગો નજરે જોનારને ખ્યાલમાં આવે છે. દેવ-ગુરુ-ધર્મની ભક્તિમાં તે વર્તમાનયુગમાં તેમની અતૃતીયતા” છે.
સોનગઢના શ્રાવિકા-બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં પૂજ્ય બંને માતાઓ રહે છે, તેઓ જ આશ્રમનાં અધ્યક્ષ છે; અને પૂ. ગુરુદેવના ઉપદેશથી પ્રભાવિત થયેલા અનેક મુમુક્ષુ બહેન, પિતાના નામ અને કરુ બને છોડીને, આત્મહિતની ભાવનાથી તેઓશ્રીની શીતળ હુંફમાં પિતાનું જીવન વીતાવે છે, ને તેઓશ્રી અત્યંત વાત્સલ્યપૂર્વક જ્ઞાન-વૈરાગ્યના સીંચન દ્વારા તેમનું જીવનઘડતર કરે છે. એના પ્રતાપે ૪૦ જેટલા કુમારિકા બહેનોએ તે આજીવન-બ્રહ્મચર્ય... પ્રતિજ્ઞા લઈ લીધી છે. પવિત્ર જીવનદ્વારા અને અજોડ વાત્સલ્ય દ્વારા અનેક મુમુક્ષએ ઉપર તેઓ મહાન ઉપકાર કરી રહ્યા છે. ખરેખર, એમનું જીવન પણ અભિનંદનીય છે.
જયવંત વર્તે.... આ કાળના શ્રાવિકા–શિરોમણિ બને ધમમાતાએ.
આ ત્મા માં ગ મા ડ હે જીવ! તને ક્યાંય ન ગમતું હોય તે તારે ઉપગ પલટાવી ? નાંખ... ને આત્મામાં ગમાડ! આત્મામાં ગમે તેવું છે..... અમામાં આનંદ ભર્યો છે એટલે ત્યાં જરૂર ગમશે. માટે આત્મામાં ગમાડ. જગતમાં કયાંય ગમે તેવું નથી, પણ એક આત્મામાં જરૂર ગમે તેવું છે. માટે તું આત્મામાં ગમાડ.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે .
*
WITTER પર
શ્રદ્ધાંજલિ અભિનંદન ' અને વિવિધ લે છે
'
--
w
1111
કા
I
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે. 3
થr
*** તે IS.
,
માટે કે ના કાકા ૧૬ * *મ/મજ ફૂટન : ': ' ,!!*
છે. જો
R
તેની માતા સાથે
A,
છે
* * * * *
:
:*
-
નક
' .
. . . .
.
-
--" "કનો નાના
કડક વાર
જ રિ, ૨,
મr ના
સીમંધર ભગવાન (ઉમરાળા-જિનમંદિર)
કિડી,
:
કા
જ
*
આ
છે
"
#
, ' ,
'
'
છે
'મને
S
*.*
* *
*
:
.
E" , +,
*
J
: Re,
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
E
જન્મનગરીની જનતા ગુરુદેવને અભિન દે છે
પૂ. ગુરુદેવશ્રી કાનજીસ્વામીએ ઉમરાળામાં જન્મીને અમારી આ નાનકડી નગરીને મહાન બનાવી છે....આજે કાનજીસ્વામીની સાથે સાથે અમારા ઉમરાળાનું નામ પણ ભારતભરમાં પ્રસિદ્ધિને પામી રહ્યું છે; ગુરુદેવ અમારા ગામના છે, તેઓએ અહીંની કાળુભાર નદીનું પાણી પીધું છે ને અહીંની ધૂળ એમની બાળલીલાથી પાવન થઈ છે...એ બધું જાણીને ઉમરાળાની જનતા ગૌરવ અનુભવે છે. અને વળી તેમના જન્મના હીરકજયંતી-મહેાસવ મુંબઈમાં ઊજવાઈ રહ્યો છે તે જાણીને અમને ઘણે! હ થાય છે. આવા મહાપુરુષ પ્રત્યે અમે ગ્રામ્યજનતા કઈ રીતે લાગણી વ્યક્ત કરીએ? —પ્રથમ ઉમરાળાના ને પછી સમસ્ત ભારતના એવા આ સંતને ઉમરાળાની જનતા પેાતાના કાલાઘેલા ભાવેાથી અભિનદન આપે છે.
ઉ મ રા ળા ની જનતા વતી
દુપ્રસાદ વાસુદેવ શેલત (ન્યાયાધીશ) પ્રફૂલ નાનુભાઈ મજમુદાર (ખેતીવાડી અધિકારી) ડૉ. સુરેશ પડેચા (D.A.S.F. મેડીકલ એફીસર) ચ'દુલાલ લ. બાવીશી (તા.વિ.અધિકારી, ઉમરાળા) ગગાબેન (ખુશાલદાસ મેાતીચંદ)
પટેલ જીવાભાઈ પ્રાગજી (પ્રમુખ : ગ્રામ પંચાયત) શા. કુંવરજી જા૬૧૭
શા. આણુંદજી નાગરદાસ
શા. ધીરજલાલ હરજીવન નાનજીભાઈ માસ્તર.
VT
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
1) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
પાલેજ અભિનંદે છે–પાલેજના ભગતને
છે
કેમ
છે
?
કનેક
અમારું પાલેજ પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવની વેપારભૂમિ છે. તેઓશ્રી ડું તેર વર્ષની ઉમરે પાલેજમાં આવેલા અને કુંવરજીભાઈ સાથે ભાગીદારી માં દુકાન કરેલી હતી. દુકાનમાં સાડા આઠ વર્ષ રહ્યા. દુકાને બેસીને પણ તેઓ ઘણીવાર વેરાગ્યનું ને અધ્યાત્મનું વાંચન કર્યા કરતા. તેથી તેઓ ભગત કહેવાતા હતા. તેઓ અંદરમાં આત્માની જાગૃતી કેમ થાય અને મુક્તિનો પંથ કેમ પમાય, એ માટે કંઈક નવું કરવું છેએમ ઝંખતા હતા. ઉમર થતા જ્યારે તેમના વડીલ બંધુ ખુશાલભાઈના લગ્ન વખતે તેમના વેશવાળ સંબંધી ચર્ચા ચાલી ત્યારે તેમણે કહ્યું કે, મેં તે આજીવન બ્રહ્મચર્યની પ્રતિજ્ઞા લઈ લીધી છે, અને મારે દીક્ષા લેવાના ભાવ છે. વિવાહને બદલે વૈરાગ્યની આ વાત સાંભળી બધા આશ્ચર્યમાં પડી ગયા હતા. પછી તો તેમના જીવનના એક એક પ્રસંગો આશ્ચર્યકારી અને આનંદકારી બન્યા છે.... તેમનું જીવન ધણય મુમુક્ષુએને કલ્યાણકારી બન્યું....અમારા પાલેજના એ ભગત આજે તો આખા ભારતના સીતારા બનીને હજારો મુમુક્ષુઓને પિતાના ભગત બનાવી રહ્યા છે. ગુરુદેવ ભલે પાલેજના મટીને ભારતના બની ગયા, પરંતુ અમે તે એમના જ છીએ. જે ભૂમિ એમનાથી પાવન થઈ, તે ભૂમિમાં એમના પ્રતાપે આજે ભગવાન પધાર્યા છે....ભગવાનને ભેટો કરાવનાર એ કહાનગુરુને લાખ લાખ અભિનંદન. --પાલેજના મુમુક્ષુઓ વતી
મનસુખલાલ કુંવરજી શાહ {
IST
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાઇરોબી મુમુક્ષુમડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
હે ધમ પ્રકાશક, ભવિનાશક, ચૈતન્યભાનુ ગુરુદેવ ! મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમ'ધર પરમાત્મા પાસે જાતે જઈ પરમ પૂજ્ય શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય દેવે તેમના દિવ્ય ધ`સદેશા ભરતે લાવીને સભ્યજીવાને દીધા, તે સદેશાનું આપે અંતરના ભાવપૂર્વક અવગાહન કરી, તેમાં ધર્મામૃતના સરાવર નિહાળી, આત્મઅનુભવ કરીને ઘૂંટડા ભરી અમૃત પીધાં અને આજે એ અમૃતરસની લહાણુ આપ ભારતના ભવ્ય જીવાને આપી અમૃતપાન કરાવી રહ્યા છે. ભારતથી દૂર વસનારા અમને-આફ્રિકાવાસીઓને પણ કાઈ ભાગ્યોદયે આપનાં એ અમૃતધની પ્રસાદી પ્રાપ્ત થઈ, અને સત્યધર્મના માગ સૂઝયેા. આપની શ્રુતગગાથી અમે
પણ પાવન થયા.
આપ તે ખરેખર મોંગલ આત્મસ્વભાવે પરિણમી ગયા છે. આપના દર્શન પણ મગલ છે, આપની પવિત્ર વાણી પણ મંગલ છે, આપની વાણીનુ વાચ્ય પણ મંગલ શુદ્ધાત્મા છે, અને તેને ભલી રીતે બહુણુ કરનાર પણ મ ́ગલમય બની જાય છે. આવા આપના પવિત્ર ગુણા દેખી અમારુ મસ્તક આપના પવિત્ર ચરણેામાં ઝૂકી જાય છે. આપના અસીમ ઉપકારને બદલે અમે શુ વાળીએ ? આપના પચેાતેરમા જન્મદિન પ્રસંગે આપના ચરણે શું ધરીએ? આપના પવિત્ર ચરણકમળમાં દ્રષ્યે-ભાવે નમસ્કાર કરી આ ભાવ– અજલિ અર્પણ કરીએ છીએ.
નાઇરા મુમુક્ષુ મડળ (આફ્રિકા)
昕
L
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ र
આત્મજીવનશિલ્પી સંતને મુંબઈ અભિનંદે છે
હે આત્મજીવનશિપી ગુરૂદેવ ! ભારતભરના મુમુક્ષુઓ દ્વારા આપનો હરક જયંતીમહોત્સવ અમારી નગરીના આંગણે ઊજવાય છે તેને અમે અમારો મહાન પુણ્યોદય સમજીએ છીએ. આજના આનંદમંગળ પ્રસંગે અમારાં ઉરઅંબજને વિકસાવવા માટે આપને જ્ઞાનભાનુ નિરંતર ઉગ્રપણે પ્રકાશતો રહે એવી આંતરિક ઊર્મિઓ અને શુભ ભાવનાનાં સુમન અત્યંત ભક્તિભાવે આપનાં પાવન ચરણેમાં અર્પણ કરીએ છીએ.
આપ બાલબ્રહ્મચારી છતાં મુક્તિરમણ વરવાના કામી છે, ક્ષમાસાગર હોવા છતાં ક્રોધાદિ શત્રુ ઉપર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર છે, નિર્માની હોવા છતાં ત્રિભુવનનું માન જેમને મળે એવા અપૂર્વ પદના આરાધક છે, નિર્લોભી છતાં ચેતન્યસંપદાના સંગ્રાહક છે, અહિંસક હોવા છતાં વિકાસના નાશક છે, કોમળ સ્વભાવના ધારક છતાં કષાય પ્રત્યે કઠોર છે, પરપદાર્થના અને નિશ્ચયે વિકારના અકર્તા હોવા છતાં શુદ્ધાત્મક પરિણતિના કર્તા છે, પૌગલિક સંપત્તિના ત્યાગી હોવા છતાં આમિક સંપત્તિના ભેગી છે, નિવૃત્તિમય જીવનના ધારક હોવા છતાં સ્વસમયમાં પ્રવૃત્તિ કરનાર છે, લૌકિક વસ્તુનું દાન નહિ આપનાર હોવા છતાં અલૌકિક જ્ઞાનના દાતાર છે. અખંડ પ્રતાપવંત સ્વાતંત્ર્યથી શોભાયમાન એવા ચૈતન્યસ્વરૂપની ઉપાસના વડે નિસ્તરંગ ચૈતન્યસંગમાં અભંગ છલંગ મારનાર છે સંત ! આપ અમારા ઉપર એવી કૃપા કરો કે જેથી અમારા ભવને અંત આવે.
હે આત્મજીવનશિપી સંત ! અમારાં જીવનનું એવું આશ્ચર્યકારી ઘડતર આપ કરે છે કે જેથી અમારું જીવન શરીર વગરનું હોય, વિકાર વગરનું હોય, ને આત્મિક આનંદથી ભરપૂર હોય. આવા અત્યુત્તમ આત્મજીવનની અમને શીધ્ર પ્રાપ્તિ થઈ જાય એવી હાદિક પ્રાર્થનાપૂર્વક આપને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરીએ છીએ.
હે ગુરુદેવ ! ક્ષેમકુશળદ્વારા ચૈતન્યચિંતામણિમાં રમતાપૂર્વક આપ શિવપદના સાધક બને, આ રીતે આત્મસાધનાની પૂર્ણતાદ્વારા આપ માત્ર અમારા જ નહિ, આ લોકના જ નહિ પણ ત્રણ લોકના સર્વે ના અભિનંદનને પાત્ર બને; અને સુરેન્દ્રો, નરેન્દ્રો ને મુનીન્દ્રો આપશ્રીને અભિનંદન કરતા હોય ત્યારે અમે સેવે પણ આપશ્રીનું અભિનદન કરવામાં ઉલસિન ભાવે સામેલ હોઈએ એવી ભાવના ભાવીએ છીએ, ને એ પાવન અવસરની આનંદકારી સ્મૃતિપૂર્વક આપશ્રીને હાદિક ભક્તિભીની ઊમિએથી અભિનંદીએ છીએ.
– મણિલાલ જેઠાલાલ શેઠ (પ્રમુખ, શ્રી દિ. જૈન મુમુક્ષુમંડળઃ મુંબઈ)
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનામૃતપાન કરાવનાર ગુરુદેવને શ્રદ્ધાંજલિ
પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ! આપે આ પંચમકાળમાં અનેક ભવ્ય વાના આત્માન્નત્તિના પ્રયાસમાં નિમિત્તભૂત થઈ તેઓ પર અનહદ ઉપકાર કર્યું છે. આપે અપૂર્વ સરળ અને રસપૂર્ણ શૈલીથી અધ્યાત્મની પ્રરુપાવડે સંતેાના હૃદયનુ" હા ખેાલીને દિ. જૈનધર્મને ફરી જાજવલ્યમાન કર્યાં છે. ભારતભરમાં જે જે સ્થળે આપનાં પુનિત પગલાં થયા છે ત્યાંના જૈનો તેમજ અજૈનોએ પણ આપના પ્રવચનાના લાભ લીધા છે, ને અનેક જિજ્ઞાસુઓએ પોતાના જીવનમાં આત્મધર્માંના સિદ્ધાંતા લક્ષગત કરીને હિતના માગે` પ્રયાણ કર્યુ` છે. આપે સ્પષ્ટ કરેલ સિદ્ધાંતના પ્રચાર અનેક વિદ્વાનેા દ્વારા પૂવેગે ચાલી રહ્યો છે. શોમાં કહેલી સમ્યગ્દર્શનાદિની વ્યાખ્યાને આપે જીવનમાં ઉતારીને અનેક ભવ્યાત્માઓને પણ હૃદયંગમ કરાવી છે. આપના પ્રતાપે હજારા જિજ્ઞાસુજીવાએ પરમ સત્ય દિગંબર જૈનધમ ના સ્વીકાર કરી તેને જવલંત કીર્તિ આપી છે.... એના એક પ્રતીક તરીકે સૌરાષ્ટ્રમાં ઠેર ઠેર તેમજ અન્ય અનેક સ્થળેાએ નવા નવા દિ. જિનમંદિરની તથા સમવસરણ વગેરેની રચના થતી જાય છે. ત્રણ ત્રણ વખત આપની છત્રછાયામાં અજોડ યાત્રાસા નીકળ્યા, તેથી હવે તે સૌરાષ્ટ્ર-ગુજરાત ઉપરાંત ઉત્તર અને મધ્યપ્રદેશ, તેમજ પૂર્વ અને દક્ષિણ ભારત,–એમ હિન્દુસ્તાનના ચારે ખૂણેથી નવા નવા જિજ્ઞાસુઓ આકર્ષાઈ રહ્યા છે ને પ્રભાવના પૂર સંવેગથી વધી રહી છે. અને~~
46
ज्ञान समान न आन जगतमें सुखको कारन, ચંદ્રમામૃત નન્મ - ગરા – મૃતોપનિવારન ક
એ ઉક્તિમાં દર્શાવ્યાઅનુસાર સભ્યજ્ઞાનનો મહિમા સમજાવીને આપ એ પરમ જ્ઞાનામૃતનું પાન કરાવી રહ્યા છે. પદાર્થોની સ્વતંત્રતાને બેધ કરાવીને જીવાનુ અહંતામમતારૂપ વિષ આપ દૂર કરાવે છે. આ રીતે આપના ઉપદેશપ્રભાવથી જૈનસમાજમાં અધ્યાત્મની મહાન જાગૃતી આવી છે. આપની મંગલછાયામાં સુદીર્ધકાળ સુધી જૈનધર્મીના હજી પણ વધુ ને વધુ ઉત્કર્ષ થાય ને આપના જ્ઞાનામૃતનું પાન કરીને વધુ ને વધુ જીવા આત્મિક ઉન્નત્તિ પામે એવી ઉત્તમ ભાવના સાથે આપશ્રીની હીરકજયંતીના આ મહાન અવસરે અત્યંતભક્તિપૂર્વક અભિન ંદન આપું
છું.
નવનીતલાલ ચુ. ઝવેરી (J. P.) સુબઈ [ પ્રમુખ, શ્રી દિ. જે. સ્વા. મંદિર ટ્રસ્ટ, સેાનગઢ
3
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
અમદાવાદ મુમુક મંડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
સતપથપ્રદર્શક આધ્યાત્મિક સંત પૂ. ગુરુદેવશ્રી કાનજીસ્વામીની ૭૫મી જન્મજયંતીનો હીરક મહોત્સવ ઊજવતાં ઉલાસ અનુભવીએ છીએ અને અતિ નમ્રભાવે આનંદસહ અભિનંદન આપીએ છીએ.
પૂ. ગુરુદેવ જેન શાસનના પુનિત ગગનમાં ચૈતન્યભાનુ સમા શોભી રહ્યા છે, અને તેઓશ્રીની પવિત્ર મુદ્રા ચાન્યતેજથી ઝળકી રહી છે; અને તેઓશ્રીની પાવનવાણી આત્મિકશૌર્યના ઝણઝણાટથી ભરેલી છે. ભવ્યજીને સન્માર્ગ દેખાડીને તેઓશ્રીએ મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
તેઓશ્રીનાં પ્રવચનો સાંભળતાં અને પરિચય કરતાં મુમુક્ષુઓને નિઃશંક લાગે છે કે આત્મકલ્યાણ કરવા માટે ને સંસાર સમુદ્રથી પાર થવા માટે પૂ. ગુરુદેવશ્રી બતાવે છે તે જ એક ભાગ છે, ને આપણે તે જ માગે જવાનો પુરુષાર્થ કરવાનો છે. તેઓ કહે છે કે-હે ભવ્ય! તારો આત્મા નમાલે નથી પણ સિદ્ધપરમાત્મા જેવા સંપૂર્ણ સામર્થ્યવાળા પ્રભુ છે, એના લૉં તારા આ નવીય ઉપાડ. આજે પૂ. ગુરુદેવશ્રી દ્વારા જનસમાજને મહાન ઉત્કર્ષ થઈ રહ્યો છે. અને હીર જયંતી પ્રસંગે આપણે સૌ ભાવના ભાવીએ કે,જૈનશાસનને આ સોનેરી સૂરજ સોળ કળાએ સદા મુક્તિ માગને પ્રકાશ્યા કરે. ગુરુદેવ આપણું અંતરમાં જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટા-એવી નમ્ર પ્રાર્થનાપૂર્વક તેમને ઝાડkડ અભિનંદન!
–શ્રી દિ. જૈન મુમુક્ષુમંડળ (અમદાવાદ)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
બોટાદ મુમુક્ષમંડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
પરમ કૃપાળુ ગુરુદેવ જેવા મહાન સંતપુરુષને એગ છે તે મુમુક્ષુવાના મહાભાગ્ય છે. તેઓશ્રીનો પ્રભાવના ઉદય એ અલૌકિક છે કે સૌરાષ્ટ્રભરમાં જ્યાં દિગમ્બર ધર્મનું નામનિશાન ન હતું ત્યાં હૈડા કાળમાં ઘણુ સ્થળે ભવ્ય દિગમ્બર જિનમંદિરે તથા સ્વાધ્યાય મંદિરે થયા અને દિગમ્બર જૈનધર્મના જયનાદથી સૌરાષ્ટ્ર ગાજી ઊઠયું. અને સૌરાષ્ટ્ર બહાર રનમ ભારતમાં ત્યાં રૂઢિગત દિગમ્બર જૈનધર્મ ચાલ્યા આવે છે ત્યાં પણ શાસ્ત્રનું રહસ્ય સમજવીન, દિગમ્બર સંતાનું હાર્દ બતાવીને અને દિ. જનધમનો ખરો મહિમા સમજવીને હજારો ભવ્ય જીવાને સાચા અભિપ્રાય તરફ વળ્યા છે. તેઓશ્રીના પ્રતાપે સમગ્ર ભારતમાં સનાતન દિ. જૈન ધર્મની દિન પ્રતિદિન ઉન્નતિ થઈ રહી છે. અત્યારે સમગ્ર ભારતમાં તેમનો પ્રભાવ અજોડ છે.
બોટાદ--એ ગુરુદેવનો વિશેષ લાભ મેળવવામાં પહેલેથી ભાગ્યશાળી બન્યું છે. "ગુરુદેવની પ્રવચનશૈલી પહેલેથી જ અનોખી છે. સિદ્ધાંતના ઊંડા રહસ્ય ખોલવાની તેમની શક્તિ અલૌકિક છે. તેઓશ્રીએ સાનગઢમાં સંવત ૧૧ ના ચૈત્ર સુદ તેરસે સંપ્રદાયપરિવર્તન કર્યા પછી લગભગ ત્રણ માસ મુ. શ્રી રાયચંદભાઈ ગાંધીના અગ્રેસરપણું નીચે ૬૦ જેટલા ભાઈ-બહેનોના સંધ તેઓશ્રીના દર્શનાર્થે ગયા હતા. આ રીતે સોનગઢ જવામાં પહેલી પહેલ બોટાદ સંઘે કરી હતી. હવે તે સેનગઢ મહાન તીર્થધામ થયું છે. હિરક જયંતી પ્રસંગે બેટાદસંધ ભક્તિપૂર્વક શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરે છે.
–દિ. જૈન સંઘ, બોટાદ.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
- રાખતા
ન ક ક ક
" ક , આડ,
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
દે છે
.
5
1
-
4
-1.15****
મશી મુમુક્ષુમંડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
ધર્મપ્રભાવક પરમ ઉપકારી ગુરૂદેવ શ્રી કાનજીસ્વામી ! અજ્ઞાન અંધકારમાં ભમતા મોટા ભાગના લોકો જ્યારે બહારથી ધર્મ મનાવી રહ્યા હતા ને વિતરાગનું સાચું સ્વરૂપ લગભગ ભૂલાતું જતું હતું-એવા આ દુષમકાળમાં ભવ્ય જીના કેઈ પુણ્યયોગે સધર્મ બતાવનારા આપ સપુરૂષના ભેટા થયા, કલ્પવૃક્ષનાં નિધાન મળ્યાં, અસત્યને પડદે ચીરી આપે સત્યધર્મનો પ્રકાશ કર્યો, તત્વજ્ઞાનના મધુર સુર સંભળાવ્યા. આખા ભારતમાં આપના પુનિત ગે મહાન ધર્મ પ્રભાવના થઈ અને એનાં સોનેરી-કિરણે ભારતની બહાર આફ્રિકા જેવા દેશમાં પણ અમને પ્રાપ્ત થયા. અજ્ઞાનદશામાં સુતેલાને પ્રભુતાના મંત્ર સંભળાવી આપે જાગૃત કર્યા ને આ પંચમકાળને ધર્મને સુકાળ બનાવી દીધો.
આ રીતે આપને ધમપ્રભાવના ઉદય માત્ર ભારતમાં જ નહિ પરંતુ આફ્રિકામાં વર્તી રહ્યો છે. અમે આફ્રિકાવાસીઓ પણ આપના પવિત્ર ધર્મ-મંત્રોથી મુગ્ધ થઈ પ્રભાવિત બની સત્યપંથે વળ્યા. આવા દૂરદેશમાં આપની ધર્મપ્રસાદી અમને પ્રાપ્ત થઈ તે અમારા પરમ અહોભાગ્ય છે. અરે, જિનેન્દ્રપ્રતિમાના પણ દર્શન જ્યાં દુર્લભ એવા આ દેશમાં મૃતવતને અમૃતસંજીવની મળી. આપનાથી આ પરમ સત્ય ને મળ્યું હોત તો અમારું શું થાત! આપ પુરુષના ભેટા થયા એ અમારા મહાન કલ્યાણુનું સૂચક છે.
હે પરમ પવિત્ર ગરદેવ ! આપશ્રીને આ રીતે અમ દીન બાળકો ઉપર અનહદ. ઉપકાર વતી રહ્યા છે. આપે છે અને આત્મા આપે, એ ઉપકારના ભાર તળે દબાએલા અમે આજે આપના ૭૫માં પવિત્ર હીરકમહોત્સવજન્મજયંતીદિન પ્રસંગે આપના. પવિત્ર ચરણમાં શું ધરીએ ! હદયની ભક્તિભાવનાથી આપના પવિત્ર ચરણોમાં ભાવઅંજલિ અપીએ છીએ.
મુમુક્ષુ મંડળઃ મેથી (આફ્રિકા),
| | તારા નામના
?
"?
$: :
*
R SE
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુંબઈના નગરપતિ અભિનંદન પાઠવે છે
Corporation Hall,
BOMBAY
o
31st December 1963.
FB
BAY
I am glad to know that Pujya Shri Kanji Swami Hirak Jayanti Mahotsav Samiti, Proposes to celebrate the Diamond Jubilee of Rev. Shri Kanji Swamiji on 13th of May 1964, and to mark this occassion proposes to bring out a Souvenir containing messages, etc. Shri Swamiji was born on the 2nd day of Vaisakh in the year 1946 ( Vikram Samvat), in Umrala in Saurashtra. Right from his childhood he was most religious minded and ceaselessly worked in search of self righteousness and advocated spiritualism. At the age of 24 he accepted ascetism and joined the Sthanakvasi Cult of Jainism and later on he embrased the Digambar Cult of Jainism. He kept before him the motto the self realisation which most of his followers strived to pursue.
As the Mayor of Bombay and on behalf of the citizens of this premier City in India, I take this opportunity to send my greetings and good wishes on this occassion and wish Rev. Shri Kanji Swami a long life to continue his spiritual pilgrimage for the good of mankind.
Eshakbhai A. Bandookwala
Mayor of Bombay
૪૫A
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિન્દુસ્તાનના હીરાને આનંદથી અભિનંદીએ........ને હીરકયંતી ઉલ્લાસથી ઊજવીએ.”
*
બાકી
છે
IT
:
;,
(પૂ. ગુરુદેવની છાયામાં મુમુલ મંડળીના ભાઈ એ : સોનગઢ તા. ૧–૧–૧૯૯૪)
૪૫ B
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
“અમેય ભારતના ભાનુને ભકિતથી અભિનંદણુ અને હીરકજ્યંતીના મગલ ગીત ગાશું’
冬送
પૂ. બેનશ્રીબેનની છાયામાં મુમુક્ષુ મંડળના બહેનો ઃ સેાનગઢ તા. ૧-૧-૧૯૬૪
૪૫ C
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજકોટ મુમમંડળ ગુરુદેવને હરકયંતીના હાર્દિક અભિનંદન પાઠવે છે....
1
'
.
'
કે
.
,
છે.
.
૪૫ D
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજાનાર જાતકના
*
* : - હું કામ
જ રાજા ,
હતા. દાદા.
.
#
ર
/
છે.:
*:
'' i
s
વઢવાણુશહેર–મુમુક્ષમંડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
કરવા :
ધન્ય તે વૈશાખ સુદ બીજ જે દિવસે ઉમરાળામાં અજ્ઞાન–અંધકારને ટાળનાર ભાનુ ઊગ્યે, એ ભાનુએ વીરનાથ ભગવાનની વિરહાક સુણાવીને જગતને પુરુષાર્થનો અપૂર્વ મંત્ર આપે, ઉન્માગે ગમન કરતા જીવોને સન્માર્ગે વળવાની હાકલ કરી; સર્વજ્ઞદેવનું અલૌકિક સ્વરૂપ સમજાવી સર્વજ્ઞસ્વભાવી આત્માને ઓળખવાને અપૂર્વ રાહ બતાવ્યું. નિથ મુનિમાર્ગનું નિરૂપણ કરી, નિમથ સંતની અંતરઆરાધના પ્રત્યે પરમ ભક્તિ પ્રગટાવી, જિનશાસ્ત્રોમાં નિરૂપેલા અનેકાન્તમય અમૃતસરિતાનું પાન કરાવીને ભવ્ય જીવોને જૈન માર્ગનું રહસ્ય આપ્યું અને તીર્થકરોને અમર રાહ બતાવ્યો.
હે ગુરુદેવ ! આપ અમને આવા સત્ય તત્ત્વજ્ઞાનનો પ્રતિબોધ ન કર્યો હતો તે અમે સાચા માર્ગને કયાંથી જાણત! હે નવયુગપ્રવર્તક, ધર્મપ્રભાવક, શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ રસિક ગુરુરાજ ! આજના ૭૫માં મંગલમય હરક જયંતી મહોત્સવદિને શુદ્ધાત્મતત્ત્વપ્રાપ્તિની ભાવનાપૂર્વક અનન્ય ભક્તિભાવે ફરી ફરી નમસ્કાર કરીએ છીએ.
“અહો ! ઉપકાર જિનવરનો, કંદ, વનિ દિવ્યને, જિન-કુંદ-ધ્વનિ આપ્યાં, અહે! તે ગુરુ કહાનને.”
-કાનજી જેઠાલાલ શાહ (વઢવાણ સિટી) સ
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
J) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
-
-
-
Ash
ALPA
મા ii નં
:
-*
*
વૈમ | # 8. At
:
*
સંતો ફરમાવે છે – Real Saints preach that from time immemorial, the soul has never even looked to his own welfare, but on the contrary, he has cared to please others only. So, saints are trying to make him to decide that to know oneself is the main duty of each and every soul. Right understanding is the only way for being really happy, Every soul is completely independent. For his own good he has no need to look to other souls as well as other inmate things. Every soul himself is the store of bliss, but not caring to look to one's own real happiness, he has been miserable, and on looking to it, he can be really happy. To attain one's own real bliss, by right knowledge of one's own soul, is quite natural and it is the most urgent work.
Merrily congratulating the most revered KAHAN GURU who has shown the way of real bliss, on 'Hirak-Jayanti' occasion.
Shivlal K. Mehta, (Shri G.D.J.S.B. Ashram, Songad )
ટકિ
(જાપાન)થી અભિનન્દનસન્દશ
ટેકિમાં “ આત્મિક ઉત્કર્ષની કેપ્રસ” નામની એક સંસ્થા છે, તેના સ્થાયી મેમ્બર ભાઈશ્રી વનેચંદ ભગવાનજી શેઠ હીરક જયંતીને અભિનંદન સર્જેશ પાઠવતાં લખે છે કે: આ કાળે આત્મિક ઉત્કર્ષના મહાન પ્રણેતા અને ભારતના સંત પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીને હું મારા તરફથી તેમજ અમારી સંસ્થાના બીજા મેમ્બર તરફથી અભિનંદન પાઠવું છું. તેઓશ્રી જૈનધર્મના અને સમાજના આત્મિક ઉત્કર્ષ માટે લાંબું આયુષ્ય ભેગએવી અમારી સૌની ભાવના છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
જો
, ક
ત કરે છે
ભાવનગર–મુમુક્ષમંડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
ક હા ન મ હિ મા તારા જ્ઞાન મહીંથી કિરણો ખરે, એને સૂરજ કિરણ શું રે કરે ! ? તારા મુખ અહીંથી અમી વરસે, જેમાં નાહીને ભજો મન વિકસે. તારા પાદ પડે પ્રકાશ ખીલે, જયાં જાય જગલ મંગલ બને ત્યાં ભવ્ય બધા દોડીને આવે, શ્રતઝરણામાં સ્નાન કરે. વહે વાણી મીઠી કેવળ વેગવંતી ! એમાં આતમ જ્ઞાનને પડ પડે ઝીલે અમૂલ્ય રહસ્ય જેહ તે, ટન મટી ભગવંત બને. કળ કાદવમાં કહાન કમળ, અહા! અચાનક ખીલી ઊઠયું; અણવિકસિત અમ જીવનમાં, એણે આત્મવિકાસનું તેજ ભર્યું. શા ગુણ ગાઉં ગુરુ ! તારા અરે ! ભવ સાગ ૨ થી તારે મને, તુજ નાવ ભરતક્ષેત્ર મહીં, ખરે અજોડ અને અપૂર્વ જ છે. જનમ મરણથી થાકેલ જીવને, તું જ સાચો વિશ્રામ દીસે; ધીરજ ધરી આશ્રય કરે, એના ભરામણને અંત ખરે.
–દેસાઇ ધીરજલાલ પરશેતમ-ભાવનગર
ક
કાક
છે !' પોતાના
આ નવી
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
* * * ??
વાંકાનેર મુમુક્ષુમ`ડળ ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
જેઓશ્રીના પ્રભાવનાઉદયે વાંકાનેરમાં શ્રી જિનમ ંદિરનું નિર્માણ થયું, અનેક મુમુક્ષુઓને જિનદર્શન, પ્રભુભક્તિ અને સત્શાસ્ત્ર-સ્વાધ્યાયનાં સનિમિત્તો મળ્યાં, તથા સ્વદ્રવ્યભૂત આત્માલખન કરવાના સત્પંથ પ્રાપ્ત થયા એવા પરમ પૂજ્ય શ્રી કાન ગુરુદેવને તેમના છ૬મા શુભ જન્મદિને અમે સૌ મુમુક્ષુએ હૃદયપૂર્વક ભાવભક્તિભરી
દેવસેનસ્વામીએ કહેલ છે કે
શ્રદ્ધાંજલિ અપીએ છીએ અને શ્રી દનસારમાં જેમ શ્રી “શ્રી પદ્મનઢીનાથે વિદેહક્ષેત્રમાં શ્રી સીમ ́ધરસ્વામી પાસે જઈને પ્રાપ્ત કરેલ જ્ઞાનવડે જે મેધ ન આપ્યા હેત તે મુનિએ સાચા માને કેમ પામત ?” તેમ અમે પણ અંતરથી આ શુભ અવસરે જાહેર કરીએ છીએ કે શ્રી કુંદકુંદકેડાયત શ્રી કહાનગુરુદેવે કુંદકુંદપ્રભુથી વારસામાં મળેલા આત્મજ્ઞાન વડે જો બેય આપ્ટે ન હેાત તે અમ પામ રનું શું થાત ? સત્ય માર્ગ કાણુ બતાવત? વધુ શું કહીએ ? જગતમાં સૌથી ઉત્તમ આત્મા છે, આત્માથી તેા ઊંચું બીજું કાંઈ છે નહિ. ઉપકારી ગુરુદેવના ચરણેામાં આ ભક્તિભરી શ્રદ્ધાંજલિ
જેણે આત્મા દર્શાભ્યો એવા સિવાય બીજું શું ધરીએ ?
તે
~શ્રી દિ. જૈન સંઘ, વાંકાનેર
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોરબી મુમુક્ષુમંડળ ગુરુદેવને અભિનંદે છે
ક
.
શાંતિપ્રિય આપણે ભારતદેશ, તેમાં થયેલા અનેક આધ્યાત્મિક સન્તો હંમેશાં શીતલછાયા પસારીને જગતનાં સંતપ્ત જેને શાંતરસનું અમૃતપાન કરાવતા આવ્યા છે. અત્યારે પણ એવા જ એક મહાન આધ્યાત્મિક સન્ત કિલટ વિશ્વને આમિક શાન્તિને સદેશ આપી રહ્યા છે....એ સન્ત છે પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામી... મુંબઈમાં ઉજવાતા એમના હીરક જયંતી મહોત્સવ પ્રસંગે આનંદપૂર્વક અમારી હાર્દિક શ્રદ્ધા અંજલિ.
–દિ. જન સંઘ, મોરબી
અમે રિ કા માં થી શ્રદ્ધાં જ લિ અમારા ભારત દેશના અલૌકિક સપુરુષ શ્રી કાનજીસ્વામી કે જેમનું મરણ હજાર માઈલ દૂર વિદેશમાં પણ અમને આત્મિક જિજ્ઞાસા જગાડે છે, તેમને હીરક જયંતી પ્રસંગે અમેરિકામાંથી અમારી હાર્દિક શ્રદ્ધાંજલિ !
મકુલ્લ અ. મહેતા શી ઢલ (U. s. A)
* રાઉન
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
. પૂ
.
6
'4'
8 ' દ
i, KK : કેના
-
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
+
* *
* *
# #
મ મ મ
મ
મ
-1,
ht
#
સુરેન્દ્રનગર–મુમુક્ષમંડળ ગુરુદેવને અભિનંદે છે....
પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીને આપણા સૌ ઉપર મહાન ઉપકાર છે; આપણું ભાગ્યોદયે આ પુરુષનો આ ક્ષેત્રે જન્મ થયેલ છે. તેઓશ્રીએ પરમ સત્ય આત્મધર્મ જાણ્યું છે, આત્માની શક્તિને અનુભવ કરેલ છે. આવભાવ ઉપાધિ ભાવ છે, અને સંવર–નિ જરા પરમ શાંતિનું કારણ છે–એમ તેઓશ્રી જણાવે છે. મને તેઓશ્રીને પ્રથમ સમાગમ સં. ૧૯૮૮માં જામનગરમાં થયે, અને તેમના તરફ ભક્તિ થઈ, તથા આ જ પરમ સત્ય છે એમ લાગ્યું. ત્યાર પછી તે તેમણે સંપ્રદાય છોડો, અને દિ. સન્તોની આસ્નાય અનસાર નિર્મથ જૈનમાર્ગ પ્રકાશવા માં, જે અત્યારે સમસ્ત ભારતમાં મુમુક્ષઓના ઘેર ઘેર ગુંજી રહ્યો છે. શાસનની પ્રભાવનાને મહાન ઉદ્યોતકાળ વતે છે, ખ્યાલમાં ન આવે તેટલી શાસનની પ્રભાવના ઠેર ઠેર થયા કરે છે. તેઓશ્રીના મહાન પ્રતાપે સોનગઢ તીર્થધામ સમાન બની રહ્યું છે. શાસનની પ્રભાવનામાં પૂ. બેનશ્રી–બેનનો પણ અમૂલ્ય ફાળે છે. પૂ. ગુરુદેવશ્રી હંમેશા ફરમાવે છે કે, તારો ત્રિકાળી સ્વભાવ લક્ષમાં લે અને તેમાં જ ઠર, તે તને પરમ હિતનું અને શાંતિનું કારણ છે. આ પુરુષ આ કાળે મળ દુર્લભ છે. આપણે સૌ તે મહાન પુરુષનું દીર્ધાયુ ઈચ્છીએ અને તેઓશ્રીને અમૂલ્ય બોધ વિશ્વને મળ્યા કરે તેવી ભાવના સાથે હીરકયંતી પ્રસંગે તેમને અભિનંદીએ.
-મગનલાલ તલકશી શાહ (સુરેન્દ્રનગર)
- એ જ કે, જો ,
તેનાં
કામ
હતી
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મદ્રાસ–મુમુક્ષમંડળ ગુરૂદેવને અભિનંદન પાઠવે છે.
, ,
,
,
,
,
*
પૂ. ગુરુદેવની ૭૫મી જન્મ જયંતીના હીરક જયંતી મહોત્સવ પ્રસંગે તેઓને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરતાં મદ્રાસના મુમુક્ષુઓ પિતાનું અહોભાગ્ય માને છે. પૂ. ગુરુદેવને આ કાળમાં ખૂબ જ ઉપકાર છે. તેઓશ્રીએ સાચા ધર્મની પિતે જાણ કરી અને તેની પ્રરૂપણા કરી જેથી લાખો લોકોને સત્ય ધર્મની જાણ થઈ, સત્ શાસ્ત્રની ઓળખ પડી.
સત્ શાસ્ત્રના રચનાર શ્રી કુંદકુંદ આચાર્ય મદ્રાસ પ્રાંતમાં પિન્ન રગિરિ બિરાજતા, હતા ને ગુરુદેવે બે વાર મોટા સંધસહિત તેની યાત્રા કરીને એ તીર્થનો મહિમા ખૂબ પ્રસિદ્ધ કર્યો. મદ્રાસ પ્રાંતના બં વાસ તાલુકામાં આજે શ્રી સીમંધર ભગવાનને, શ્રી કુંદ કુંદાચાર્યનો અને શ્રી સમયસારશાસ્ત્રનો નાદ ઘર ઘર ગુંજે છે, અને તે પૂ. ગુરુદેવને આભારી છે.
આજે મદ્રાસના ઘેર ઘેર અને ખૂણે ખૂણે સહુ કોઈ પૂ. ગુરુદેવને ઉપકાર માને છે, કારણકે મદ્રાસના દિગંબરોને જેટલું મહિમા પિનૂરને હતો તેથી અનેકગણ વિશેષ મહિમા પૂ. ગુરુદેવની પોનૂરગિરિની યાત્રાને લીધે થયે છે.
પૂ. ગુરુદેવ લાંબુ આયુષ્ય ભેગો અને ભારતભરના લોકોને તથા અન્ય લોકોને ધર્મને સાચો માર્ગ બતાવવામાં કારણભૂત બને એ જ પ્રાર્થના.
-મદ્રાસ મુમુક્ષુ મડી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
UN कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
બગલોર ગુરુદેવને અભિનંદન પાઠવે છે
પરમ ઉપકારી પરમ પૂજ્ય અધ્યાત્મવેત્તા સદ્દગુરુદેવ! આપશ્રીને અવતાર ધન્ય છે. આપની ૭૫મી જન્મજયંતીને હીરકમહોત્સવ ઊજવતાં ભારતના ભક્તોને ખૂબ હર્ષ થાય છે. સમર્થ પૂર્વાચાર્યોના વીતરાગી વૈભવથી ભરપૂર ગ્રંથરત્નને વારસો મળવા છતાં તેના રહસ્યવેત્તાના અભાવે, અમે અજ્ઞાન–અંધકારની ઘેરી છાયામાં અટવાયેલા હતા, તે હું અને આપના પનિત જન્મ થયો. આપે વીતરાગને વાર સંભાળે, અને સક્ષમદષ્ટિવડે એ પ્રતસાગરનાં રહસ્યનું મંથન કરી અમૃત કાઢયાં અને ભવ્ય ભાવિકોને પીરસ્યાં. આપનું શરણ ગ્રહી મુમુક્ષુજને સનાથ થયા. આપના પરમ ઉપકારને સંભારતાં આપને જન્મજયંતીદિને આપને અમારા ભક્તિપૂર્વક શત શત વંદન....શત શત અભિનંદન.
–શ્રી દિગંબર જૈન મહાવીર સંઘ-બેંગલેર.
હે સદુધમપ્રરૂપક આમ સત! આપ અમારા જેબા મુમુક્ષુએન જીવન આધાર છે, અનંતકાળની ભૂલાયેલી નિજવસ્તુને એળખાવીને આ૫ ભવભ્રમણ ટાળવાને અમોધ ઉપાય દર્શાવી રહ્યા છે. આપે ખાવેલું સ્વરૂપ સમજતાં સહેજે જ ભાકતથી આપના ચરણેમાં શિર નમી પડે છે. આ૫ની છત્રછાયા સુદીર્ધકાળ મળે ને આ૫ની છત્રછાયામાં અમારું આત્મહિત સાધીએ એવી પ્રાર્થનાપૂર્વક શ્રદ્ધાપુષ્પ સમર્પણ કરું છું.
–રમણિકલાલ લાલચંદ દોશી, ઘાટકેશ્વર, = =0
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થયામ
લ
સતગર
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈ ન શા સ ન ની રા જ ધા ની...... આપે સામેનું ચિત્ર ોયું? -એ છે અધ્યાત્મધામ સાનગઢ....કેવુ' શાંત ! કેવુ ભજ્ય ! ને કેવુ' રમણીય ! જેને દેખતાં જ દુન્યવી વાતાવરણ ઘડીભર ભૂલાઈ જાય-એવું આ અધ્યાત્મધામ ગુરુકહાનના પ્રતાપે શેાલી રહ્યું છે. અહીંથી પૂ. ગુરુદેવના પ્રતાપે ભારતભરમાં જૈનધર્મના આધ્યાત્મિક તત્ત્વજ્ઞાનના જે પ્રચાર થઈ રહ્યો છે. તેને લીધે સાનગઢ આજે જગપ્રસિદ્ધ બન્યું છે, અને તત્ત્વજ્ઞાનરસિક મુમુક્ષુઓની મીટ તેના ઉપર મંડાયેલી છે. આજે સેાનગઢ બન્યું છે-જૈનશાસનની રાજધાની.
તીધામ સેાનગઢમાં ઉજવાતા ધાર્મિકમહાત્સવેા નજરે નીૉળનારને એમ લાગે છે કે અહીં તે ધમના ચેાથે કાળ વર્તે છે. અતિ ઉન્નત જિનમંદિરમાં બિરાજમાન મૂળનાયક ભગવાન સીમંધરનાથની ઉપશાંતરસભરપૂર વીતરાગમુદ્રા જોતાં જ મુમુક્ષુનુ ચિત્ત થ'ભી જાય છે.... એમાં જ્યારે વીતરાગીજિનભક્તિની ધૂન પૂ. મેનશ્રીબેન ગવડાવતા હાય એ વખતે તે જાણે દેહાતીતભાવાન ને સમવસરણનેા તાદ્દશ ચિતાર ખડા થાય છે. બાજુમાં જ સીમ ધરનાથનુ સમવસરણ છે--જ્યાં કુંદકુંદાચાય દેવ પ્રભુના કારનાદને ઝીલી રહ્યા છે,-એ પવિત્ર દૃશ્ય નજરે પડે છે.
બીજી બાજુ છે...જૈન સ્વાધ્યાય મ ંદિર,−એ છે પૂ. કહાનગુરુની સાધનાભૂમિ.ત્યાંથી અહર્નિશ તેએ જૈનશાસનના વીતરાગીસન્દેશ વિશ્વને સંભળાવી રહ્યા છે. તેમાં સમયસારની પ્રતિષ્ઠા થયેલી છે. એ પ્રતિષ્ઠા-મંદિર' જોતાં જ એમ ખ્યાલમાં આવી જાય છે કે આખા ભારતમાં શ્રી સમયસારપરમાગમની સર્વોત્કૃષ્ટ ભક્તિ ને બહુમાન જો કચાંય હાય તો તે અહી જ છે. અને જ્યારે સમયસાર ઉપર ગુરુદેવના પ્રવચના સાંભળીએ ત્યારે એમ ખ્યાલ આવે છે કે સમયસારમાં ભરેલા ઊંડા ઊંડા અધ્યાત્મજ્ઞાનને સર્વોત્કૃષ્ટપણે વમાનમાં સમજવાનું સ્થાન સેાનગઢ જ છે. બીજી તરફ દેખેા-પાંચહજાર ચારસ ફૂટના “કુંદકુંદ પ્રવચન મંડપ !” એ કુ દ દસ્વામીના ધમ ધ્વજને ફરકાવતા થકા કુદસન્દેશ સાંભળવા માટે જગતને નિમંત્રી રહ્યો છે. –એની અંદર જિનવાણીના સરસ્વતીભ’ડાર પણ ભર્યો છે.
અને દૂરદૂરથી જેનુ દન મુમુક્ષુએને આનંદ પમાડી રહ્યું છે-એવા આ ઊંચા ઊંચા માનસ્તંભ તા જુએ! વાહ! જૈનશાસનની રાજધાનીના એ ધર્મધ્વજ છે, સુવણું.... ધામની એ શેાભા છે. નજીકમાં જ, એ ધર્મધ્વજની છાયામાં, એ દેવ-ગુરુની મોંગલ છાયામાં બ્રહ્મચર્યાશ્રમ શોભી રહ્યો છે, જેમાં પૂ, બેનશ્રી-મેન જેવા શાંત-વૈરાગી ધર્માત્માએની છાયામાં અનેક પ્ર, બહેને આત્મિકસાધનાના પ્રયત્નમાં જીવનની સફળતા કરી રહ્યા છે. આવી આ રાજધાનીમાં વહેલી સવારથી મેાડી રાત સુધી તત્ત્વજ્ઞાનની ઉત્તમ ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ ચાલતી હાય છે....અધ્યાત્મપ્રેમી મુમુક્ષુઓનું એ તીથ ધામ છે. એ તીથ ધામવાસી સન્તાને નમસ્કાર હા.
e
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
+--
RE E F G F G H R
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
આનંદ-ઊમિના સાથિયા પૂરીએ છીએ [ચંપાબેન જેઠાલાલ શાહ ; સેાનગઢ]
*
- પૂજ્ય બેનશ્રી ’એવા ટૂંકા બહુમાનસૂચક નામથી જેએ સમસ્ત સુમુક્ષુમ‘ડળમાં આળખાય છે, તે પૂજ્ય બેનશ્રી ચ’પાબેનના હૃદયે ગારો આ લેખમાં વહે છે. તેમણે ભકિતભીના આનદિત હૃદયે પૂરેલા
આ માંગલિક સાથિયા પૂજ્ય ગુરુદેવના પવિત્ર આત્માનું અને તેમના અનેકવિધ મહિમાનું બરાબર યથાસ્થિત દિગ્દર્શોન કરાવે છે. નિજન કલ્યાણાર્થીએ આ લેખના ભાવા હ્રદયમાં કોતરવા યોગ્ય છે.
હે પરમકૃપાળુ ગુરુદેવ ! આપના ગુણેાના શું મહિમા કરું! આપના ઉપકારનું શું વર્ણન કરું! અસલી સ્વરૂપનું જ્ઞાન આપનાર અપૂર્વ મહિમાના ધારક શ્રી ગુરુદેવના ચરણકમળની સેવા-ભક્તિ નિરંતર હૃદયમાં વસી રહે. પરમ-પરમ-ઉપકારી શ્રી ગુરુદેવનાં ચરણકમળમાં આ સેવકના વારવાર ભાવ ભીની ભક્તિથી કેાટિકેટ વંદન હો, નમસ્કાર હૈ.
હે ગુરુદેવ! આ ભરતખંડમાં આપ વર્તમાન કાળે અજોડ દિબ્ય મહાન વિભૂતિ છે, દિવ્ય આત્મા છે. આપે આ ભરતખ'ડમાં અવતાર લઈને અનેક જીવાને ઉગાર્યા છે, સમ્યક્ષથે દોર્યાં છે.
આપનુ` અદ્ભુત શ્રુતજ્ઞાન ચૈતન્યને ચમત્કાર ખતાવે છે, ચૈતન્યની વિભૂતિ બતાવે છે, ચૈતન્યમય જીવન બનાવે છે. આપના આત્મદ્રવ્યમાં શ્રુતસાગરની લહેર ઊછળી રહી છે, આત્મપર્યાયામાં ઝગમગતા જ્ઞાનદીવડા પ્રગટી રહ્યા છે-જે આત્મદ્રવ્યને પ્રકાશી રહ્યા છે. આપનું આત્મદ્રવ્ય આશ્ચય ઉપજાવે છે.
હે ગુરુદેવ! આપના મુખકમળમાંથી ઝરતી વાણીની શી વાત ! તે એવી અનુપમ-રસભરી છે કે તે દિવ્ય અમૃતનું પાન કરતાં તૃપ્તિ થતી નથી. આપની સૂક્ષ્મ વાણી, ચમત્કાર ભરેલી વાણી ભવને અંત લાવનારી છે, ચૈતન્યને ચૈતન્યના જ્ઞાનમહિમામાં ડુબાડનારી છે. સૂક્ષ્મ અર્થોથી ભરપૂર, અપૂર્વ રહસ્યવાળી, અનેકવિધ મહિમાથી ભરેલી ગુરુદેવની વાણી છે.
સુવર્ણ સમાન નિમ ળતાથી શૈાભાયમાન, સિંહસમાન પરાક્રમધારી એવા ગુરુદેવે અનેક-અનેક શાસ્ત્રોનું મધન કરી, એકાકી પુરુષાર્થ કરી, આત્મમાગ ને
5555555555555555
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
| શેાધી, આત્મરત્નને આરાધી, ચારે પડખેથી મુક્તિમાર્ગને સ્પષ્ટ કરી પરમા ન ગમના સૂક્ષ્મ હાઈને પ્રગટ કરી, પૂણેખાંચરેથી માર્ગની ચોખવટ કરી, (F| અંતરદષ્ટિ બતાવી, મુક્તિનો માર્ગ પ્રકારો છે. નિઃસ્પૃહ અને નીડર એવા
ગુરુદેવે મુક્તિમાર્ગને સર્વ પ્રકારે સ્પષ્ટતાપૂર્વક સરળ કરી અપાર ઉપકાર કર્યો છે, ભેદવિજ્ઞાનને, સ્વાનુભૂતિને માર્ગ બતાવ્યું છે, રત્નત્રયને સાચો પંથ ગ્ર પ્રકાશ્ય છે, જિનેશ્વરભગવાનનાં કહેલાં અને આચાર્યદેવનાં ગૂંથેલાં અગણિત ! શાસ્ત્રોનાં રહસ્ય પ્રકાશ્યાં છે.
શ્રી ગુરુદેવે શુભાશુભ પરિણામથી ભિન્ન શુદ્ધ-આત્માનું સ્વરૂપ, નિશ્ચય | વ્યવહારનું સ્વરૂપ, નિમિત્ત-નૈમિત્તિક ભાવેનું સ્વરૂપ, જ્ઞાતાનું સ્વરૂપ, કર્તાનું
સ્વરૂપ, વસ્તુના સૂમભાનું સ્વરૂપ, અનેક-અનેકવિધ વસ્તુનું સ્વરૂપ બતાવી અપાર ઉપકાર કર્યો છે, અનેક સૂમ ન્યાયે પ્રકાશી અમાપ ઉપકાર કર્યો છે. બાર અંગ અને ચૌદ પૂર્વના સવરૂપ ભાવે ગુરુદેવના જ્ઞાનમાં ભર્યા છે. બહુ
શ્રતધારી, સમ્યકજ્ઞાની, સાતિશય વાણી અને સાતિશય જ્ઞાનના ધરનારા પરમ કા ઉપકારી ગુરુદેવનાં ચરણકમળમાં અત્યંત અત્યંત ભક્તિથી વંદન-નમસકાર હે.
ગુરુદેવે સંઘસહિત ઉત્તર અને દક્ષિણની મહાન તીર્થયાત્રા કરીને નગર-નગરમાં શુદ્ધાત્મતત્વની દાંડી પીટીને સધર્મની મહાન પ્રભાવના કરી ન છે. તેઓશ્રીના જ્ઞાનચકે આખા હિંદને ડોલાવ્યું છે, ગુરુદેવે ભારતભરમાં ધર્મના
આંબા રાખ્યા છે.
乐 乐乐 乐乐 $ $$ $$ $$ $$$ $ 乐乐 乐乐 乐乐 乐乐 乐乐 乐乐 乐乐
5555555555555555555555555555555
ગુરુદેવે ગામે-નગરે ઠેર ઠેર જિનાલયો અને જિનેન્દ્રભગવંતોની પ્રતિષ્ઠા કરી છે, સૌરાષ્ટ્રભરમાં દિગંબર માગની સ્થાપના કરી છે, વીતરાગ શાસનને ઉદ્યોત કર્યો છે. એવા શાસનસ્ત ભ હે ગુરુદેવ! આપનાં કાર્યો અડ છે, આ કાળે અદ્વિતીય છે.
પંચ પરમેષ્ઠી ભગવંતને ઓળખાવનાર એવા હે ગુરુદેવ ! આપ જિનંદ્રદેવના પરમ ભક્ત છે, પંચ પરમેષ્ટીના પરમ ભક્ત છે. મૃતદેવીમાતા આપના હૃદયમાં કોતરાઈ ગયાં છે, જિનેન્દ્ર ભગવંતે અને મુનિવરભગવંતનાં દર્શન અને સ્મરણુથી આપનું અંતઃકરણ ભક્તિથી ઉભરાઈ જાય છે.
–આવા અનેકવિધ અદૂભુત ગુણમહિમાથી દીપતા, રત્નત્રયના આરાષક હે ગુરુદેવ! આપે ઉમરાળામાં જન્મ લઈ ઉમરાળાની ભૂમિને પાવન કરી છે. આપે બાળવયથી જ સંસારથી વિરક્ત થઈ સંસારનો ત્યાગ કર્યો, જગતમાં
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
听听听听听听听听听听听听$$ $ $$ $$ $$ $ 55
ET સત્ય સ્વરૂપનો દઢતાપૂર્વક પ્રકાશ કર્યો, વીરને માર્ગ પોતે સ્વયં આરાધી, જ ભારતના જીવોને સમજાવી ઉપકાર કર્યો. તેથી હે ગુરુદેવ! આપ ભારતના ભાનુ
છો. આપ જેવા દિવ્ય પુરુષને આ ભારતમાં અવતાર થયો તેથી આ ભરતક્ષેત્ર ભાગ્યશાળી છે. જેમને ત્યાં આપનો જન્મ થયે તે માતા-પિતાને ધન્ય છે. આપ
જ્યાં વસ્યા તે ભૂમિને ધન્ય છે. ગુરુદેવ જ્યાં વસે છે તે ભૂમિનાં રજકણ-રજકણને ધન્ય છે. ગુરુદેવ જ્યાં વસે છે તે ક્ષેત્રનું વાતાવરણ અનેરું છે.
પરમપ્રતાપી ગુરુવે આ પામર સેવક ઉપર અનંત અનંત ઉપકાર કર્યો છે.
અહો! અહો ! શ્રી સશુ, કરુણસિંધુ અપાર;
આ પામર પર પ્રભુ! કર્યો, અહા! અહો! ઉપકાર.”
ગુરુદેવના ઉપકારનું શું વર્ણન થાય? ગુરુદેવના ગુણોનું બહુમાન * હૃદયમાં હો! ગુરુદેવનાં ચરણકમળની સેવા હૃદયમાં હો!
ગુરુદેવનાં ચરણકમળમાં પરમભક્તિથી વારંવાર વંદન-નમસ્કાર કરી આ વિશાખ સુદ બીજના માંગલિક જન્મ-મહોત્સવ પ્રસંગે શ્રી ગુરુદેવને ભક્તિ યુપથી વધાવીએ છીએ, આનંદ-ઊર્મિના સાથિયા પૂરીએ છીએ.
$$ $$乐乐 乐乐 乐乐 $ $$ 乐乐 乐乐 乐乐 乐乐 乐乐 $1.
નિત નિત આનંદમંગળની વૃદ્ધિના કારણભૂત મંગળમૂર્તિ ગુરુદેવને પુનિત પ્રતાપ જયવંત છે! ગુરુદેવના પ્રભાવ અને ચૈતન્યઋદ્ધિનીવૃદ્ધિ હો !
શ્રી વીરશાસન જયવંત છે !
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
*************
હર્ષાનંદના દીવડા પ્રગટાવીએ છીએ
[ શાન્તાબેન મણિલાલ ખારાઃ સેાનગઢ ] *
‘પૂજ્ય એન ” એવા ટૂંકા બહુમાનસૂચક નામથી જેએ સમસ્ત સુમુક્ષુમંડળમાં ઓળખાય છે, તે પૂજ્ય એન શાન્તાબેનના હૃદયાદુગારા આ લેખમાં વહે છે. તેમણે ભતિભીના આનંદિત હૃદયે પ્રગટાવેલા આ માંગલિક દીવડા પૂજ્ય ગુરુદેવના પવિત્ર આત્માનું અને તેમના અનેકવિધ મહિમાનું યથાસ્થિત દિગ્દર્શન કરાવે છે. નિજકલ્યાણાથી એ આ લેખના લાવા હૃદયમાં કોતરવા યાગ્ય છે.
હે પરમકૃપાળુ ગુરુદેવ ! ઉપકાર છે, આપનાં ચરણમાં નમસ્કાર હેા.
✩
આપના આ સેવક ઉપર અનંત અંનત આ દાસના અત્યંત ભક્તિ-ઉલ્લાસથી
હૈ જ્ઞાની ગુરુદેવ ! આપની જ્ઞાનશક્તિ અગાધ છે, આપનું સમ્યક્ શ્રુતજ્ઞાન અોડ છે, આપનુ સમ્યાન ભારતભરમાં ફેલાયેલું છે.
હે ગુરુદેવ ! આપની ચૈતન્યરસ-ઝરતી વાણીમાં એટલી ભીડાશ છે કે સાંભળતાં તૃપ્તિ થતી નથી. આપની વાણીમાં મધુરતા ને દિવ્યતા છે. મધ્યસ્થ જીવા પણ આપની વાણી સાંભળતાં થંભી જાય છે. આપની વાણીનું મૂલ્ય આંકી શકાય એમ નથી.
આપ જ્યારે સમયસાર, પ્રવચનસાર, નિયમસાર, પંચાસ્તિકાય, પદ્મન દિપ’વિંશતિ, સ્વમીકાર્તિકેય-અનુપ્રેક્ષા, ધવલ, જયધવલ આદિ શાસ્ત્રોમાંથી સૂક્ષ્મ વિષયેા ઉપર સૂક્ષ્મ ન્યાયે પ્રકાશે છે, ત્યારે આપના જ્ઞાનઉપયાગ એવા લાગે છે કે જાણે ઉપયોગ આત્મા સાથે કેલિ કરતા હાય,-આત્મા સાથે રમતા હાય અને જાણે અંદરથી જ્ઞાન-બગીચા ખીલી ઊઠચે હાય !–એવી ભારે અર્ચિત્યતા દેખાય છે.
હે ગુરુદેવ ! આપે સમ્યક્ રત્નત્રયના માગ સ્વયં આરાધીને ખીજાને તે માગ ચારે બાજુથી સ્પષ્ટ કરીને ખતાન્યા છે, આપ નીડર નિય પરાક્રમધારી છે, વીરમાને પેાતે સ્વયં નિઃશંકપણે પ્રકાશ્યા છે.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
ગુરુદેવ ! નિશ્ચય-વ્યવહારનું સ્વરૂપ, ઉપાદાન–નિમિત્તનું સ્વરૂપ, શુભાશુભ ભાવાથી ભિન્ન શુદ્ધાત્માનું-જ્ઞાયકદેવનું સ્વરૂપ વગેરે મૂળભૂત વિષય યથાથ પણે, સ્પષ્ટપણે, સૂક્ષ્મપણે પ્રકાશીને આપે. અથાગ ઉપકાર કર્યાં છે. આત્મ-અનુભવ વડે જ રત્નત્રયની પ્રાપ્તિ થાય અને તેનાથી જ મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય એવું અસલી મૂળભૂત સ્વરૂપ સમજાવીને, તીથંકર દેવની દિવ્ય વાણીનુ ખરેખરુ' રહસ્ય સમજાવીને, આપે જગત ભારે ઉપકાર કર્યો છે. આપનાં ચરણેામાં પરમ ભક્તિથી વારંવાર નમસ્કાર હા.
ઉપર
કેવળજ્ઞાનીના વિરહમાં આપે આપની અપૂર્વ શક્તિ વડે સ્વયં જ આ માગ શેાધી કાઢચે છે તે આપના આત્માના અપાર મહિમા છે. આપે સમ્યક્ પુરુષાથ વડે ભવના અંત કર્યો છે અને આપની વાણીનુ જે આરાધન કરે તેને ભવના અંત થાય છે.
હે ગુરુદેવ! આપના પ્રભાવનયાગ પણ અચિંત્ય છે. સૌરાષ્ટ્રભરમાં જ્યાં ધ'નું નામનિશાન પણ નહેાતું ત્યાં આપના પ્રતાપે અત્યારે ઘણાં ગામામાં શ્રીજિનેદ્રમદિરા સ્થપાયાં અને વીતરાગ માગ સ્થપાયા તે આપને પરમ પ્રભાવ છે.
આપ શ્રીજિનેન્દ્રદેવના પરમ ભક્ત છે. શ્રીજિનેન્દ્રદેવને આપે અંતરમાં વસાવ્યા છે. આપ શ્રી જિને દ્રદેવની કૃપાના મહાપાત્ર છે.
આપે સંઘસહિત ઉત્તર-દક્ષિણની જાત્રા કરીને જગતમાં દેહ-વાણીમનથી ભિન્ન શુદ્ધાત્મદ્રવ્યના ઉપદેશ આપી સત્ક્ષમ ના ભારે પ્રકાશ પાડયા છે. શ્રી જિને દ્રદેવ અને મહામુનિવરની ભક્તિ આપના રામેરામમાં વસી છે.
આપ જ્યાં જ્યાં બિરાજતા હૈા ત્યાં ત્યાં તે તે ગામમાં આનંદ મંગળ વર્તાઈ રહે છે. આપના પ્રતાપે જગલમાં પણ માઁગળ વર્તી રહે છે, આપે સુવણ પુરી-ધામને તે સાક્ષાત્ જંગલનુ મંગળ બનાવ્યું છે; સુવણ પુરી તે આપના પ્રતાપે ખરેખર અતિશયયુક્ત ખની છે. આપની શ્રાન્તિની છાયા સુવણ પુરીમાં છવાણી છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
આપને મહાપાવન જન્મ ઉમરાળા ગામમાં થયો છે તેથી ઉમરાળાની ભૂમિ મહાપાવન થઈ છે. એક ઉમરાળા જ નહિ પરંતુ આપના જન્મથી સારું કે ભારત પાવન થયું છે. આપના માતા પિતાને ધન્ય છે! આપને અવતાર તે એક દેવી અવતાર છે. આ સેવક પર આપને અનંત અનંત ઉપકાર છે.
ગુરુસ કર્યો ઉપકાર, રખી નહિ ખામી રે;
આ પામર પર કણ અતિ વરસાવી છે.'
શ્રી ગુરુદેવની ચરણ સેવા નિરંતર હૃદયમાં રહે! આ મંગળકારી જન્મ-મહત્સવ-પ્રસંગે ગુરુદેવને ભક્તિરૂપી ફૂલડે વધાવીએ છીએ, હર્ષાનંદના દીવડા પ્રગટાવીએ છીએ.
જ્ય હે! વિજય હે ! અંતરમાં અને બાહ્યમાં અપૂર્વ પ્રભાવના કરનાર શ્રી સદગુરુદેવને જય હો!
પર
-
+
4
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
m
હુકમી ચંદ જી શેઠ બો લે છે.
( સેનગઢમાં ગુરુદેવના ચરણ સમીપ હુકમીચંદજી શેઠ બેઠા છે. )
જૈન સમાજનો આ બેતાજ બાદશાહ આજે હીરક જયંતી વખતે આપણી ? વચ્ચે નથી, પરંતુ ગુરુદેવ સંબંધી તેમના ઉદ્દગારો આજે યાદ આવે છે. પહેલી વખત સં. ૨૦૦૧ માં સેનગઢ આવ્યા ત્યારે ગુરુદેવનું પ્રવચન સાંભળનાં-સાંભળતાં આનંદિત થઈને તેઓ બોલી ઉઠયા હતા કે :
"कुंदकुंद भगवानने तो शास्त्रोमें सब कहा है किन्तु उसका रहग्य समझाने के लिये आपका जन्म है।" "सम्यग्दृष्टिके बिना कोई रह बात नहीं समझ सकता । मिथ्याष्टि-अज्ञानी जीव आपकी बात नहीं वकार करता, सम्यग्दृष्टि जैसे जीव ही आपकी बात समझ सकते हैं। हमको बहत आनन्द आता है।"
“अहो ! सभाजनों ! आपका बड़ा मान्य है कि आप सत्पुरुषके अध्यात्म उपदेशका बड़ी रुचिसे नित्य लाभ ले रहा हो; मैं तो तुच्छ आदमी हूँ, आप तो बड़े भाग्यवान्
हो । हम तो अल्प लाभ ले सके हैं, तो भी हमारे आनन्दका क्या कहूँ ? यदि इस १ अध्यात्मज्ञानके लिये मेरा सब कुछ अर्पण किया जाय तो भी कम है ।”
"महाराजजीका यह अद्भुत तत्त्वज्ञान तमाम दुनियामें सब भाषामें प्रचार होवे. { ऐसी हमारी भावना है।"
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શેઠશ્રી નાનાલાલભાઈ જસાણીના
ઉદ ગા રો
મુરબ્બી શેઠશ્રી નાનાલાલભાઈ જો કે આજે આપણી વચ્ચે નથી, પરંતુ તેઓશ્રીએ એકવાર પિતાના કુટુંબ-પરિવાર સમક્ષ ગુરુદેવની ભક્તિ સંબંધી જે ઉદ્દગારો કાઢેલા અને પિતાના પરિવારને પણ સેનગઢ જઈને વિશેષ લાભ લેવાની જે ભલામણ કરેલી તે ઉપરથી તેમના અંતરની લાગણીઓનો
ખ્યાલ આવી શકે છે. અહીં તેમના એ ઉદ્યારે જ હીરક જયંતીની કદ્ધાંજલિરૂપે આપવામાં આવ્યા છે.
-સંપાદક.
મને શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીના મુંબઈમાં દર્શન થયા અને તેઓની સાથે વીસેક દિવસ તેમના ઘરમાં રહ્યો હતે. તેઓના ધર્મને ઊંચામાં ઊંચો બંધ હતો. હમેશા રાત્રે આયામિક રતન અપૂર્વ શાંતિ થી જોયા કરતા. ત્યારથી તેઓ તરફ મારી પૂબ વિ શાસા થઈ કે તેના પર તકો વાંચું અને તેમાંથી બેધ મેળવું. રંગુનમાં હંમેશ કલાક કલાક વાંચતે હતું અને મનમાં થતું હતું કે આવા ગુરુ કયારે મળે! ૧૯૮૯ની સાલમાં અમરેલી પરમ પૂજ્ય મહારાજ સાહેબ કાનજી ૨વામીને પરિચય થતાં ખાતરી થઈ કે જે કામ કહે છે તે જ આ કહી રહ્યા છે. ત્યારથી જ મેં તેને મારા ગુરુ થાયા. તો બધાએ પણ જયારે જયારે વખત મળે ત્યારે સોનગઢ જવું અને વિશેષ વિશેષ લાભ લેવા તેમ ભલામણ છે.
અમરેલી શેઠ રામજી હંસરાજે મને બોલાવ્યો ત્યાં પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ કાનજી સ્વામીને સરાગ થયો ત્યારે મને ખાતરી થઈ કે જે ગુરુની શોધમાં હતા તે જ ગુરુ મળી ગયા. ત્યારથી તેમના સત્રાંગમાં રહેવાને વિશેષ વિશેષ પ્રયાસ કરવા માંડે.
અને સં. ૧૯૯૪માં તેઓ સેનગઢ બિરાજતા હતા ત્યારે સ્વાધ્યાય મંદિરની પ્રતિષ્ટા હતી. તે જ વખતે મને થયું–આ તે છે કે સ્થાનકવાસીવાળા છે, મને અહીં દેરાસર બાંધવાની આજ્ઞા આપે? પણ ૧૯૯૫માં પૂજય ગુરુદેવ રાજકોટ પધાર્યા ત્યારે બેને તથા ભાઈઓની ઈરછા થઈ કે સેનગઢમાં દેરાસર બંધાવીએ. અને મેં જ તેઓશ્રીને વિનંતી કરી. સં. ૧૯૯૬માં તેની શરૂઆત કરાવી અને ૧૯૯૭માં તેની પ્રતિષ્ઠા થઈ. મારી તબિયત તે વખતે નરમ હતી પણ ઉત્સાહ ઘણે એટલે દેરાસરની પ્રતિષ્ઠામાં પૂરો ભાગ લીધો. ત્યાર પછી ૧૯૯૯બાં રાજકોટ પધાર્યા. ૯૫માં દશ મહિના રહ્યા હતા અને ૯૯માં લગભગ નવેક મહિના રહ્યા હતા. અને તેઓને
ધ સાંભળી અમને અને આખા કુટુંબને તેમના પ્રત્યે બહુ બહુ માન ઉપજ્યું હતું, તેવું માન તો સહુને ઉત્પન્ન થાએ તેવી મારી ભલામણ છે.
Ex.
3
;
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
10 कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ पर
આપણા ગુરુદેવની હીરક જયંતીને પ્રસંગ એ મહાન આનંદને પ્રસંગ છે; આપણા ઉપર તેઓશ્રીના મહાન ઉપકાર છે; કઈ રીતે તેમને અભિનંદીને? આત્માના અનુભવને ઉપદેશ આપીને તેઓશ્રી જીવનનું મુખ્ય કર્તવ્ય સમજાવે છે. સંસારના ગમે તેવા કવેશ તેઓશ્રીની ચરણછાયામાં આવતાં જ અદશ્ય થઈ જાય છે. તેઓમીની સાથે તીર્થધામની યાત્રા કરતાં જીવનમાં જે હર્ષોલ્લાસ થાય છે તે કદી ભૂલાય તેમ નથી. સદાય આ રીતે ગુરુદેવની સાથે જ રહીએ ને તેઓશ્રીએ બનાવેલા આત્માને ઓળખીને આત્મહત સાધીએ-એવી ભાવનાપૂર્વક ગુરુદેવના ચરણોમાં શ્રદ્ધાંજલિ આપું છું.
– મોહનલાલ કાળીદાસ જસાણ ધિક્ષણ દેશની યાત્રામાં સંઘપતિ તરીકે ગુરુદેવની સાથે શેર કી મેહનલાલભાઈ જસાણીએ મોટરમાં કરાડથી પૂના તરફ જતાં વચ્ચે રસ્તામાં આ શ્રદ્ધાંજલિ આપેલ, પરંતુ એ પ્રસિદ્ધ થાય ત્યાર પહેલાં તે (બીજે દિવસે જ) તેમને સ્વર્ગવાસ થઈ ગયે; તેની અહીં સખેદ નોંધ લઈએ છીએ-સં.]
“શિવ(મુક્તિ)રમણી રમનાર તું, તુંહી દેવને દેવ”
સુંદર રૂપવાન અને સુદઢ શરીર ધરાવત, ખાનદાન કટુંબમાં ઊછર, ધીકતી વેપારી પેઢી ચલાવતા, વીસ વર્ષની પૂર યુવાવસ્થામાં મહાલતે અને યુવાન સંસારની રમણી સાથે રમવાની ભાવના ભાવતો હેય. તેવા કાળમાં તે સર્વ અંગે જે યુવાનને સાંપડયા હોવા છતાં, એક દિવસ તેના ગામમાં ‘રામલીલા' આવે છે તે જોવું તે જાય છે. તેમાં રામ તથા લકમણના પાઠ ભજવનાર બે બાળકોને સુંદર બોધપ્રદ સંવાદ અને વૈરાગ્યમ” હાવભાવ સહિતના વૈરાગ્યપ્રેરક કાપે તે સાંભળે છે. તે ઉપરથી તેને વૈરાગ્યની ખુમારી પ્રગટે છે. મેહમય વાતાવરણમાં નિહિતાના વિચારો ર છે. લૌકિક પેકીને છોડીને અલૌકિક પરમેશ્વરી પેઢી ચલાવવાને પુરુષાર્થ જાગે છે અને અંતરમાં સમસ્ત સંસાર પ્રવે ઉદારસીનતાની ધૂન લાગે છે. તે ધૂનમાં ને ધૂનમાં તેને કાવ્ય રચનાની પ્રેરણા મળે છે અને તેથી બાર પંકિતનું એક કાવ્ય રચી કાઢે છે. તેની પહેલી પંકિત છે—
શિવ મુકતિ) રમણી રમનાર તું, તું હી દેવને દેવ.” આમ પૂર યુવાવસ્થામાં મુકિતરામણી સાથે રમવાના ભણકાર અંતરમાં ઊઠે, દેવાધિદેવ બનવાના કેડ જાગે એ કેટલું વિસ્મયકારી લાગે છે? છતાં તેને જીવનમાં સંપૂર્ણપણે વણી લઈ, પ્રશ્ન તેવું અલૌકિક વૈરાગ્યમ ય અનુકરણીય જીવન જીવી બતાવે તે પુરુષ અન્ય કોઈ ની પણ પરમ પૂજય આત્મજ્ઞ સંત શ્રી કાનજી સ્વામી
આપણા મહાનુપુpદવે અને સદ્ભાગ્યે આપણને તેએાઢીને પેગ પ્રાપ્ત થશે છે એ અત્યંત ગૌરવ લેવા જેવું છે. તેથી આપણને સૌને મુકિતરમની સાથે રમવાના અને દેવાધિદેવ પદ પ્રાપ્ત કરવાના દિવ્ય સંદેશાઓ નિરંતર ઉલ્લાસિત ભાવે આપી રહ્યા છે તે માટે તેઓશ્રી આપણા સૌના અભિનંદન અને અભિનંદનને પાત્ર છે. તેને સર્વત્ર, સર્વદા, સર્વથા જય ! તેઓશ્રી આપણા જીવનના ધ્રુવ તારા બની, તથા સંસારસાગરમાં આપણું જીવનનાવ મેહરાગઢ પાદિ ભાવના ખરાબે ન ચડી જાય એ માટે દીવાદાંડીરૂપ બની બોપાટણ પહોંચવા માટે સદાય માર્ગદર્શન આપતા રહે એવી અંતરની ભાવનાપૂર્વક તેમને અત્યંત ભકિતભાવે વંદન હો! : ૮
–ખીમચંદ જે. શેઠ. સોનગઢ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
-
-
-
-
યુગસા શ્રી કાનજી સ્વામી
હિંમતલાલ જે. શાહ
B. Sc. સેનગઢ છે વિદ્વાન ભાઈશ્રી હિંમતલાલ જે. શાહે ગુરુદેવના જીવનનો પરિચય આ ગ્રંથમાં કરાવ્યું છે
છે, તે ઉપરાંત અહીં શ્રદ્ધાંજલિરૂપે તેમણે પૂજ્ય ગુરુદેવ પ્રત્યે હૃદયની જે ભાવે ભિએ વ્યક્ત કરી છે તે મુમુક્ષુઓને આનંદકારી છે. પૂ. બેનશ્રી ચંપાબેનના વડીલ છે. બંધુ શ્રી હિંમતભાઈથી તે સમસ્ત મુમુક્ષુસમાજ પરિચિત છે એટલે એ મુમુક્ષુ
રત્નને વિશેષ પરિચય નથી આપ્યો.
કલ્યાણમૂર્તિ સમ્યગ્દર્શનનું અપાર માહામ્ય છે. પરોપકારી ગુરૂદેવ શ્રી કાનજીસ્વામીએ ઘણાં વર્ષો પહેલાં રાજકોટમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીની જયંતી પ્રસંગે કહ્યું હતું કે “સમ્યગ્દષ્ટિ બળદની ખરી જે વિષ્ટા ઉપર પડે તે વિષ્ટા પણ ધન્ય છે.” પ્રત્યેક પદાથને પિતાને સ્પર્શમાત્રથી ધન્ય બનાવનાર સમ્યગ્દષ્ટિ-મહાપુરુષની ૭૫મી જન્મજયંતી ઉજવવાનો આજનો પ્રસંગ આપણા માટે અતિ આનંદોલ્લાસને પ્રસંગ છે. ગુરુદેવનું” આંતરિક જીવન ભેદજ્ઞાનમય પરમપવિત્ર હોવા ઉપરાંત બાહ્યમાં પણ તેમને આશ્ચર્યકારક પરમોપકારી પ્રસાવનાયોગ વતે છે, જેને લીધે ભારતવર્ષમાં એક આધ્યત્મિક યુગ પ્રવર્તે છે.
સમયસાર પ્રવચનો ની પ્રસ્તાવનામાં પિતાને માટે “યુગપ્રધાન’ શબ્દ લખાયેલે વાંચીને ગુરુદેવે નિર્માનતાને લીધે કહ્યું હતું કે, “મારે માટે બહુ માટે શબ્દ લખી નાખે છે.” પરંતુ ત્યાર પછી થોડા જ વખતમાં પંડિત લાલનજીએ કંઈક વાતથી ઉલ્લાસ આવી જતાં કહ્યું હતું કે “ગુરુદેવ, આપ યુગપ્રધાન નથી પણ યુગઋષ્ટ છે.’ આ રીતે ૫. લાલનજીને ગુરુદેવને માટે “યુગપ્રધાન” શબ્દ મટે નહિ પણ નાને લાગ્યું હતું; “યુગઋષ્ટા” શબ્દ જ યોગ્ય લાગ્યું હતું. ખરેખર પૂ. ગુરુદેવે આ કાળમાં જ્ઞાનમૂર્તિ આત્માને, સમ્યગ્દર્શનના મહિમાને, નિશ્વયનની મુખ્યતાને, દ્રવ્યના સંપૂર્ણ સ્વાતંત્ર્યને, ઉપાદાનનિમિત્તના યથાર્થ તત્વજ્ઞાનને, આધ્યાત્મિક વસ્તુવિજ્ઞાન અને સમયસારને યુગ સર્યો છે.
ઘણા કાળથી લેકે કર્મપ્રકૃતિના જ્ઞાનને જ્ઞાન સમજતા, આત્મશ્રદ્ધા વિનાની વીતરાગે કહેલે માગ સાચો છે એવી આંધળી શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શન સમજતા, ઉપવાસાદિ દૈહિક કષ્ટને ચારિત્ર સમજતા, જેમ ભીનું વસ્ત્ર તડકે સુકવવાથી પાણી ઝરી જાય છે તેમ શરીર તડકે તપાવવા વગેરેની કસ્ટ્રક્રિયાથી કર્મો નિજરી જશે–આવી આવી તત્ત્વજ્ઞાનશૂન્ય માન્યતાઓ પ્રવર્તતી. અબાધિત સુવિજ્ઞાન સિદ્ધાંતની કસોટીમાંથી પાર ઉતરી શકે ' , એ વીતરાગપ્રણીત સદ્ધર્મ વૈજ્ઞાનિક ભૂમિકા ઉપરથી સરી પડીને રૂઢિચૂસ્ત સાંપ્રદાયિકતામાં અને ક્રિયાકાંડમાં અટવાઈ ગયો હતો. “વીતરાગે આમ કહ્યું છે માટે તે ખરું હશે, આપણે
- '
'
Trty
છે. આE TE,
- -- -
કમ છે મુકે , પણ
જ ર
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ नि
અલ્પજ્ઞ શું જાણીએ ?' એવી ઢીલી વાતો કરનારા લોકો જ ચારે તરફ દેખાતા. પણ “મેરો ધની નહિ દૂર દિસંતર, મોહિમેં હૈ મેહિ સૂઝત નીકે’ એ અનુભવ કરીને “હું જ્ઞાનમૃતિ ભગવાન છે” એમ છાતી ઠોકીને કહેનાર કોઈ દેખાતું નહોતું. એવા સમયમાં ગુરદેવે સમયસાર દ્વારા પરમ ચમત્કારિક આત્મપદાર્થને અનુભવ્યો અને અનુભવજનિત શ્રદ્ધાના વજાખડટ ઉપર ઊભા રહીને જગતને ઘોષણા કરી કે “અહો છો ! પરભાવથી અને વિકારથી ભિન્ન જ્ઞાનમૂર્તિ આમપદાર્થના અનુભવથી કહીએ છીએ કે અમે જે માગે ચાલીએ છીએ અને જે માર્ગ દર્શાવીએ છીએ તે માગે ચાલ્યા આવો અને જે મિક્ષ ન મળે તે એ દોષ અમે અમારા શિર પર લઈએ છીએ. આત્મામાં ભવ છે જ નહિ એવો અનુભવ કર્યા વિના રાન કેવું ? દર્શન કેવું ? અને એ શુદ્ધાત્મભૂમિકા પ્રાપ્ત કર્યા વિના તમે ચારિત્રનાં ચિત્રામણ શાના પર કરશે ? આજે અમે કહીએ છીએ તે વાત ત્રણ કાળમાં ત્રણ લેકમાં ફરે એમ નથી. સર્વ તીર્થકરોએ જે વાત કરી છે અને સર્વ અનુભવી પુરુષો ત્રણે કાળે એ જ વાત કહેવાના છે.” અનુભવની વM-ભૂમિ ઉપર ઉભા રહીને અત્યંત નિઃશંકપણે તેમ જ કેાઈ દિવસ લેશ પણ કંટાળા વિના, સદા આનંદસાગરને ઉછાળના, અત્યંત પ્રદપૂર્વક ચૈતન્ય ભગવાનનાં ગાણું ગાતા અધ્યાત્મ-ઉપદેશ વરસાવતા ગુરુદેવ આ કાળે એક અજોડ લોકોત્તર વ્યક્તિ છે. જગતને બાહ્ય પદાર્થો દેખાય છે પણ તે બધાને દેખનાર મહાપદાર્થ દેખાતું નથી. એવા જગતને ગુરુદેવ પડકાર કરે છે કે “અહો જીવ ! જે બધાના ઉપર તરતે ને તરતા રહે છે એવા આ પ્રત્યક્ષ અનુભવગમ્ય પ્રધાન પદાર્થ—જેની આગળ બીજું બધું શુન્ય જેવું છે તે જ તમને કેમ દેખાતું નથી ? આત્મા જ એક પરમ અલૌકિક સત્કૃષ્ટ મહિમાવંત પદાર્થ છે, જેના વિના જગતમાં સર્વત્ર અંધકાર છે... આ બધું અમે આગમાધારે કહીએ છીએ એમ નહિ પણ પ્રત્યક્ષ અનુભવથી કહીએ છીએ. એમ છતાં તે અનુભવ આગમથી સર્વથા અવિરુદ્ધ છે.” વસ્તુવિજ્ઞાન સમજાવવાની ગુરુદેવની શકી પણ અનેખી છે. “સને કદિ નાશ ન થાય, શૂન્યમાંથી સત્ કદી ઉત્પન્ન ન થાય, કારણ-કાર્ય ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થોથાં ન હોય” ઈત્યાદિ પરમ વજ્ઞાનિક સત્યને ગુરુદેવ અત્યંત સ્પષ્ટ અને સુંદર રીતે સમજાવે છે, તેના ઉપર પિતાના અનુભવની વામહોર મારે છે અને આગમની તથા પૂર્વાચાર્યોની સાખ આપે છે. એ રીતે પૂજ્ય ગુરુદેવ શુદ્ધાત્મ-અનુભવથી, આગમથી અને અબાધ્ય યુક્તિથી જગતમાં એક યુગ પ્રવર્તાવ્યું છે, અને તે પણ એક સામાજિક કે રાજકીય યુગ નહિ પણ ભવભ્રમણને છેદનારે, પરમ કલ્યાણકારી લોકેત્તર યુગ પ્રવર્તાવ્યો છે. સેનગઢની અંદર શ્રી હીરાભાઈના નાના શા મકાનમાં દશવીશ ધર્મપ્રેમી જીવોથી માંડીને, ક્રમે કરીને સ્વાધ્યાય મંદિરમાં સેંકડે જીવો ઉપર અને પ્રવચનમંડપમાં હજારે જીવા ઉ૫૨ ગુરુદેવના કલ્યાણકારી ઉપદેશનું માનું પથરાયું અને આજે તે “આત્મધર્મ દ્વારા, કુંદકુંદકહાન–ગ્રંથમાળા તરફથી પ્રકાશિત અનેકાનેક ગ્રંથ દ્વારા તેમ જ તીર્થયાત્રાદિ નિમિત્તે થતા ગુરુદેવના ભારતવ્યાપી વિહારે
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
hard
દરમ્યાન ગુરુદેવના મુખેથી વરસતા ભવનાશક અધ્યાત્મ-ઉપદેશ દ્વારા સમસ્ત ભારતવષ ને આખા મુમુક્ષુજગતને એ ઉપદેશસાગરના કલ્લોલે પાવન કરે છે. આસપાસના સચેાગે જોતાં એમ લાગે છે કે જે કેાઈ જીવ આ કાળે મેાક્ષમાર્ગ સમજશે તે જીવ પ્રાયઃ ગુરુદેવની જ સીધી કે આડકતરી અસરથી સમજશે. જગતમાં આવા લેાકેાત્તર યુગના સ્રષ્ટા ગુરુદેવના ચરણુકમળમાં આજે તેમની જન્મ જયંતીના પ્રસંગે આપણા કેટ કેપટ વદન હેા,
આપણે જે તેમના નિર`તર સત્સંગમાં રહીએ છીએ અથવા અવારનવાર તેમના સત્સ`ગના લાભ લેતા રહીએ છીએ તેમના પર તેા ગુરુદેવના અકથ્ય ઉપકાર છે. આપણા આખા જીવનને તેઓશ્રીએ ઘડયું છે. આપણામાં જે કાંઈ શુભેચ્છા હોય, જે કાંઈ વેરાગ્ય હેાય, જે કાંઈ જ્ઞાનમૂર્તિ ભગવાનનો આદર હાય, તે બધુંય ઘણે અંશે ગુરુદેવને આભારીછે. આપણા શુભ ભાવાના, વૈરાગ્યજીવનના, મથનજીવનના, શ્રદ્ધાજીનના—બધાયના, ગુરુદેવજ સ્વામી અને નિર્માતા છે. હમેશાં પ્રવચના દ્વારા અને તેમના જીવનની છાપ દ્વારા તે આપણું જીવન ઘડી રહ્યા છે. જ્યાં આપણને આત્માની શકા થાય ત્યાં અરે ભાઈ! એ શકાને કરનાર તું છે। કાણુ એ તે! જે !' એમ કહીને આપણું શ્રદ્ધાજીવન ગુરુદેવ ટકાવે છે. ‘શરીરને હું હુલાવું છું' એમ થઈ જાય ત્યાં ‘અરે ભાઈ! ’નેત્ર જેવું જ્ઞાન પર પદાથ ને હલાવી શકે છે એવે ભ્રમ તને કયાંથી પેઠે ? ' એમ કહીને ફ્રી શ્રદ્ધામાં સ્થાપિત કરે છે. આ રીતે પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ આપણા સમગ્ર જીવનના ઘડવૈયા છે.
આવા પરમેાપકારી ગુરુદેવને આજે આ માંગલિક પ્રસંગે આપણે કઈ વિધિથી પૂજીએ! જે ગુરુદેવ નિર'તર જ્ઞાનપ્રકાશ ફેલાવી રહ્યા છે તેમની મણિરત્નના દીવાથી આરતી ઉતારીએ તે પણ એ ઉપકારભાનુ આગળ એ દીવાઓ અત્યંત ઝાંખા લાગે છે; જે ગુરુદેવ હમેશાં આપણને આત્મિક સુધારસમાં તરખેળ કરી રહ્યા છે. તેમને ક્ષીરસાગરના નીરથી અભિષેક કરીએ તે પણ એ અભિષેક એ ઉપકારસાગર આગળ એક બિંદુમાત્ર જેટલા પણ લાગતા નથી; અને જે ગુરુદેવ મુક્તિફળદાયક મેાક્ષમા દર્શાવી રહ્યા છે તેમનું કલ્પવૃક્ષનાં ફળથી પૂજન કરીએ તા પણ એ ઉપકારમેરૂ આગળ
તુચ્છ લાગે છે. આ રીતે દૈવી સામગ્રીથી પૂજન કરતાં પણ ભાવના તૃપ્ત થાય એમ નથી. પરમે પકારી ગુરુદેવ પ્રત્યેની ભક્તિભાવના ત્યારે તૃપ્ત થશે કે જ્યારે આત્મિક સામગ્રીથી ગુરુદેવનું પૂજન કરીએ—જ્યારે આત્માના અસ`ખ્ય પ્રદેશે કેવળજ્ઞાનના દીવડા પ્રગટાવી ગુરુદેવની આરતી ઉતારીએ, આત્માના પ્રદેશે પ્રદેશે સુખસિંધુ ઉછાળી ગુરુદેવને અભિષેક કરીએ, આત્માના સવ પ્રદેશાને સથા મુક્ત કરીનેએ મુક્તિફળથી ગુરુદેવનું પૂજન કરીએ. આવું પૂજન કરવાનું સામર્થ્ય આપણને પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી પરમકૃપાળુ ગુરુદેવ આપણું કાંડુંન છેડે અને સદા સર્વાંદાએમના પડખે જ રાખે એવી કૃપાસિ' ગુરુદેવ પાસે આપણી નમ્ર અને દીન યાચના છે.
✩
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
Pratap Vilas, Lathi (Kalapinagar)
ભા વાં જ લિ
કૈવલ્યની ક્ષિતિજના પ્રવાસી સમ્યક્દેષ્ટા શ્રી કાનજી સ્વામીના હીરક મહેાત્સવ પ્રસંગે ભાવાંજલિ આપતાં હું આનંદું છું. સ્વામીજી અયાગી-ગુડાણાના મહા મારગડાના પથી છે, અને તેમના જ્ઞાનયુક્ત વ્યાખ્યાનેા સાંભળવાને મને લાભ મળ્યેા છે. વા મો ધર્મ' એ મનનબળાને ધમ નથી પણ મન-પ્રબળાના ધમ છે....વીરાના ધમ છે. જૈનધર્મીના ઈતિહાસ કહે છે કે ચાવીસ તીથ કર ક્ષત્રિયસંતાનેા હતાં, જૈન ધ એ ક્ષાત્રમ છે. ત્યાગ માટેને ત્યાગ, તે ત્યાગ નથી, પણ સમષ્ટિ માટેના ત્યાગ એ ખરે પરિત્યાગ છે. સ્વામીજી તેમની ૭૪મી જન્મજયંતી પ્રસંગે લાઠી પધાર્યાં હતા, ત્યારે તેમના જ્ઞાન, વિજ્ઞાન અતે પ્રજ્ઞાનયુક્ત પ્રવચનેામાંથી ગૂઢ મમ સમજાતા હતા કે....મનેાધામા ( આકુળતા) એ સંસાર છે, અને આત્મપ્રભુતા એ સંસારથી પર છે.
તા. ૨૮-૧-૬૪
પૂ. સ્વામીજીની આધ્યાત્મિક રસિકતાની અસ્મિતાના સાપાન જરૂર અમર રહેશે. એ આત્માથી મહાપુરુષ દીર્ઘાયુ રહી જ્ઞાનના અવિરત પ્રવાહ વહાવે અને સિદ્ધશીલાના પ્રજ્ઞાન મારગડે મુમુક્ષુને દારે એ પ્રાથના.
--પ્રહ્લાદસિહજી ઠાકેાર સાહેબ, લાડી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
- પૂ. ગુરુદેવના ૭૫મા જન્મોત્સવના હીરક યંતીના મહાન ઉત્સવ નિમિત્તે પ્રગટ થનાર અભિનંદન શમાં ગુરુદેવના જીવનનું અને ભવી જીવને તારવા તેઓશ્રીએ આપેલા ક્લિતી ઉપદેશનું દિગ્દર્શન થશે તે પણી મને ઘણે આનંદ થયે છે. હું પણ હૃદયમાં ઊછળતી ભકિતરસભરી ઊમિથી શ્રદ્ધાંજલિ તરીકે ભજન કિલું
—શા તલકચંદ અમરચંદ
ઘ...ણી.....ખ....મા...... ઘણી ખમ્મા સદગુરુ મારા કાનને રે... એના વારણે હું વારી વારી જાઉં છું...રે...ઘણી ખમ્મા.... ' ગુરુની વાણી છૂટે ને લીન થાઉં છું..રે.... એની ધૂનમાં એકાગ્ર થાઉં છુંરે.... ઘણી ખમ્મા... ગુરુના ચરમાં આનંદ બહુ થાય છે...... સ રના દર્શન થયે પાપ જાય છે...રે.. ઘણી ખમ્મા.... ગુરુના જ્ઞાનની ગંગા ચાલી જાય છે...રે. જેના ભાગ્ય હશે તે પીને ન્યાલ થાય છે....ઘણી ખમ્મા.. જિનવાણીના અથી અલૌકિક થાય છે...રે... તેના શબ્દ શબ્દ મામા દેખાય છે.... ઘણી ખમ્મા.... સેવક તિલક અહે તારા ભાગ્ય છે..... ગુરુ કાન મળ્યા ને બેડો પાર છે...રે... ઘણી ખમ્મા...
આ નં દ
લા સ ને
દિ ન
આપણા પરમ કૃપાળુ પરમ ઉપકારી પૂજય ગુરુદેવના મંગલ જમથી પાવન થયેલી વૈશાખ સુદ બીજ મુમુ જગતને અતિ આનંદ-ઉલ્લાસને પર્વદિન છે, આમ તે જગતમાં જન્મ દિવસ તે ઘણાના ઉજવાય છે; પણ જે જન્મમાં અનાદિ જન્મસંતતિને મૂલત: ઉછેદ કરનાર કલ્યાણમૃતિ સમ્યગ્દર્શન પરિણતિને જમા થયે તે જન્મ જ ખરેખર પાવન છે અને તે જ વાસ્તવિકપણે ‘જન્મજયંતી’ રૂપે ઉજવવાને પાત્ર છે.
પાકને માર્ગ અંતરમાંથી પ્રગટે છે, બહારથી નહીં; તું એકલે જ તારી ભૂલથી સંસારમાં ભટકે છે, અને એક જ ભૂલ ભાંગીને ભગવતી મુકતદશાને પામે છે–એ રીતે આત્મકલ્યાણનો માર્ગ, કે જે આ કાળમાં લુપ્તપ્રાય: થઈ ગયું હતું તેને કોઈ પૂર્વ સંસ્કારના પગે તેમ જ વર્તમાન આત્મ-આરાધનાના સતન પુરુષાર્થa
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
વર્ષી અનુભવીને હજારો ભવ્ય જીવોને પરમ અનુપૂર્વક પ્રવૃતિના માર્ગે વનાર, અને એ રીતે ભીષણ ભવાટવીમાંથી ભલી રીતે પાર ઉતારનાર કુશળ પથ-પ્રદર્શક' તથા ભવકલેશથી થાકેલાને પરમ શીતળતા આપનાર કલ્પતર એવા હે પરમ કૃપાળુ ગુરુદેવ! આપના અચિત્ય તેમ જ અકથ્ય અનંત મહાન ઉપકારોને બહુમાન સહિત ૫માં સ્થાપીને, 'હીરક-જય'ની'ના આ મહાન હોય પ્રસંગે આપનાં પાવન ચરણોમાં અતિ દીનબા અત્યંત ભક્તિપૂર્વક અભિન કરી આપને અમાં છું અને આપનું સ્વાનુભવય ઉજવળ આધ્યાત્મિક જીવન અમારા જીવનમાર્ગનો મંગળ દીપ ંભ બની અમને શીઘ્ર મુકિતપુરી પહચાડો...એજ અંતરથી પ્રાર્થના કરે છે.
—શ્ર. ચદુલાલ જૈન. સોનગઢ
DULCIU
The palace, Vallabhipur, Kathiawad.
11-2-63
પૂ કરી. કાનજીસ્વામી ીરાંનીમહોત્સવ ઉજવાય છે તે ઘણી જ આનંદની વાત છે અને તે પ્રમાણે મારો દિશા મેકલી આપું છું.
ઐતિહાસિક વલ્લભીપુરની પાડોશમાં આવેલ ઉમરાળા નગરીમાં જન્મીને ઉમરાળા જેવા નાના ગામને ભારતપ્રસિદ્ધ બનાવનાર પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીજી મહારાજની હીરક જયંતીના સાનેરી અવસરે વલભીપુર પેતાની ગ્રાહાંજલી પાઠવે છે. પૂ. રાજશ્રીએ અનેકવાર વલભીપુર પધારી પોતાની આધ્યાત્મિક ચર્ચાના લાભ આપેલ છે અને તેમના ઉમદા સાથી અમાને પ્રભાવિત કરેલ છે. મહારાજશ્રી પોતે શીષ ભાગવું અને ધર્મકાર્યપરાયણતાનો લોકોને વધારે અને વધારે લાભ આપી સૌને આધ્યાત્મિક શાંતિનો રાહ બતાવે એ જ અભ્યર્થના.
લી. શુભેચ્છક —ગંભીરસિહ (ઠાકોર સાહેબ, વલ્લભીપુર)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે ,
" .
. ' ,
-
:
' '
i
કે
,
.
રાજમહેલ, જસદણ (કાઠીઆવાડ)
તા. ૩-૨-૧૯૬૪
પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામી મહારાજ વીંછીયા અને જસદણમાં અનેકવાર પધાર્યા છે. તેમના ઉપદેશથી મંદિર બંધાય છે. વછીયામાં મંદિરનો મહોત્સવ થશે ત્યારે મેં ભાગ લીધેલ તેમ જ ઈન્દોરના હકમીચંદ્ર શેઠ પણ તે વખતે વીંછીયા આવ્યા હતા. વીંછીયા તે અમારા કુટુંબનું ખાસ પ્રિય ગામ તે છે જ પણ તે મહારાજની પણ ખાસ પ્રિય ભૂમિ છે. તેમના હીરક હસવમાં હું ભકિતથી અભિનંદન પાઠવું છું.
- આલા ખાચર (જસદણ દરબાર)
આફ્રિકાના અભિનંદન પરમ પૂજય સદ્ગુરુદેવને કોટી કોટી વંદન હો અને તેમના ૭૫મી જન્મ જયંતી મંગલદિને ભાવના ભાવીએ છીએ કે તેઓ ચિરાયું છે અને જગતના સર્વ જીવોનું કલ્યાણ કરે.
પૂજય ગુરુદેવને પૂર્વના સંસ્કારના કારણે નાની વયમાં જ વૈરાગ્યભાવના હતી. તેથી જૈનધર્મને પામવા માટે ઘણે તીવ્ર પુરુષાર્થ કરી અનેક શાસ્ત્રોને અભ્યાસ કરીને તેવા પુરુષાર્થથી સન્ધર્મનું રહસ્ય પામીને, અનુભવીને, સસ્વરૂપનું વર્ણન કરીને જગતના જીવને સને માર્ગે વાળ્યા છે. અને સરળ ભાષામાં પૂજય ગુરુદેવની વાણીના લાખે પુસ્તકો છપાયા. તેને લાભ આખા દેશમાં અને દૂરના દેશોમાં આફ્રિકા જેવા ખંડમાં, નાઈરોબી, મામ્બાસા, મોશી વગેરે સ્થળોએ મુમુક્ષુ જી લઈ રહ્યા છે.
સધર્મને સમજાવનારા જીવો મળવા બહુ દુર્લભ છે. એવા આ કાળે પૂજય ગુરુદેવે સળંધર્મની બંસરી બજાવીને પરંપરા તીકોએ બતાવેલા માર્ગને પ્રકાશ કર્યો છે અને અનેક ભવ્યોના સંસારના ઝેર ઉતાર્યા છે. આવું અપૂર્ણ કાર્ય તો આવા સંત પુરુષથી જ થઈ શકે અને ભાગ્યશાળી જીવો લાભ લઈને પોતાનું કલ્યાણ કરી રહ્યા છે.
અનાદિ કાળથી જૈનધર્મના વાસ્તવિક સ્વરૂપનું ભાન ભૂલેલા જીવોને ગુરુદેવે જગાડયા છે અને સરના જિજ્ઞાસુ બનાવ્યા છે. ગુરુદેવે સાચા સુખનો ઉપાય બતાવ્યો છે તે ઉપકારનો કોઈ રીતે બદલો વાળી શકાય તેમ નથી. અહા! પૂજ્ય ગુરુદેવના જેમને દર્શન થયા છે, જેમને તેમના પ્રત્યે પૂજયબુદ્ધિ જગી છે, જેમણે તેમની વાણી સાંભળી છે. તેમના સમાગમમાં રહી તેમનું અંતર જેણે રહ્યું છે, તેમના પ્રત્યે જેને શ્રદ્ધા થઈ છે, તે આસનભવ્ય જીવોનું અવશ્ય કલ્યાણ થાય–તેવો આ યોગ છે. અને ખરેખર ભાગ્યશાળી જીવ આવા સપુ થને ઓળખીને પોતાના આત્માનું કલ્યાણ કરીને જન્મ-મરણના ફેરા ટાળશે. એવી ભાવનાપૂર્વક અત્યંત ભકિતથી તેઓશ્રીના ચરણેમાં નમસ્કાર કરીને, હીરક યંતીના મંગળ પ્રસંગે આફ્રિકાના મુગુઓ વતી હાદિક શ્રદ્ધાંજલિ અને અભિનંદન પાઠવીએ છીએ.
આફ્રિકના અમુએ વતી –શા. ભગવાનજી કચરાભાઈ(આસા'
કે "
-
: GR
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
- :
, ,
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
સંસ્મરણે અને શ્રદ્ધાંજલિ [વૃજલાલ જે. શાહ B. E. વાંકાનેર]
પરમ પૂજય સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજીસ્વામીને પ્રથમ પરિચય કરવાનું દર્શન કરવાનું–સદ્ભાગ્ય મને આજથી લગભગ ૪૮ વર્ષ પહેલાં પ્રાપ્ત થયું હતું. સંવત ૧૯૭૨ની સાલમાં પૂ. ગુરુદેવ વઢવાણ શહેરમાં પધારેલા અને સુંદર વાના ઉપાશ્રયમાં ઉતર્યા હતા. તે વખતે તેઓશ્રીન (સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના) દીક્ષાગુરુ શ્રી હીરા મહારાજ હયાત હતા. અને પૂ. ગુરુજીવને હજી તાજી જ દીક્ષા હતી તેથી તેઓ વ્યાખ્યાન વાંચતા નહિ પણ ઉપાશ્રયના એક એકાંત ભાગમાં બેસી સ્વાધ્યાય કરતા.
તે વખતે મારી વય ફકત બાર વર્ષની હતી. અને દરિયાપરી ઉપાશ્રયની જૈનશાળામાં હું અભ્યાસ કરતે. તે વખતે અમારી સરખે સરખા વિદ્યાર્થીઓની એક ટોળી-મંડળી હતી. અમે બધા સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયના શ્રી ગુલાબચંદજી નામના સાધુના ચુસ્ત અનુયાયીઓ અને ભકત હતા. શ્રી.ગુલાબચંદજીને અમે ભગવાન શ્રી મહાવીરની આજ્ઞા પ્રમાણે ચારિત્ર પાળનાર સાચા સાધુ માનતા. સાચા સાધુને ઉપાશ્રયમાં ઉતરાય નહિ. પાટ પાટલા ખપે નહિ, ત્રણ પાતરાં અને ત્રણ કપડાંથી વિશેષ રખાય નહિ. આનાથી વિરુદ્ધ આચરણ કરનાર બધા કુસાધુ અને પાસસ્થા છે એમ અમે શ્રી ગુલાબચંદજીના ઉપદેશથી માનતા થયા હતા. આ શી ગુલાબચંદજીએ અમને સાધુની પરીક્ષા કરવા માટે અમુક પ્રશ્ન શીખવાડેલા, એ પ્રશ્ન અમે કોઈ નવા આવેલા સાધુને પૂછતા અને જો અમારો માની લીધેલ જવાબ મળે તે અને તે સાધુને કાંઈક ઠીક માનતા, નહિતર તેને ફસાધુ કે પાસથ્થા કહેતા.
અમે સાંભળ્યું કે શ્રી હીરાજી મહારાજના કોઈ એક નવા શિખ્ય શાસ્ત્રના બહુ જ અભ્યાસી છે, જેથી • અમે તેઓશ્રીની પરીક્ષા કરવા અને શ્રી ગુલાબચંદજીએ શીખવાડેલા પ્રશ્ન પૂછવા તેમની પાસે એક વખત રાતે લગભગ આઠેક વાગે ગયા અને શ્રી ગુલાબચંદજીએ શીખવાડેલ એક પ્રશ્ન અમોએ તેઓશ્રીન પૂછયો. જવાબ અમારી ધારણાથી વિરુદ્ધ આવ્યો એટલે અમાએ કહ્યું કે “નહિ, મહારાજ આપની વાત બરાબર નથી.” એટલું સાંભળતાની સાથે જ તેઓશ્રી દઢતાપૂર્વક બોલી ઊઠયા કે “તમે આ શું બોલે છા? તમને ખ્યાલ છે કે અનંત તીર્થકરોની અનંત જ્ઞાનીઓની વાણીની તમા વિરાધના કરી રહ્યા છે.” આ શબ્દો એટલા જારપૂર્વક અને એટલા મારપૂર્વક નીકળ્યા કે અમે તે ડઘાઈ જ ગયા અને વધુ ચર્ચા કરવાની અમારી હિંમત જ ચાલી નહિ. સાધારણ સાધુને તે અમે ચર્ચામાં મુંઝવી દેતા. અમને ઘણાખરાને એટલી નાની ઉમરમાં પણ શ્વેતાંબર સંપ્રદાયનું આખું દશ વૈકાલિક સૂત્ર અને ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રનાં કેટલાંક અધ્યયને મુખપાઠ હતા. છકાયના બેલ, નવ તને, ગત્યાગતિ, કર્મ, પ્રકૃતિ, દંડક આદિ કડા કંઠા હતા. એટલે કોઈપણ સાધુ સાથે ચર્ચા કરતાં અમે દબાતા નહિ, પણ પૂ. ગુરુદેવના મુખથી ઉપરનું એક જ વાક્ય એવી રીતે અને એવા વીર્ય પૂર્વક નીકળ્યું કે એક શબ્દ પણ સામે ઉચ્ચારવાની અમારી હિંમત જ ન રહી. વિશેષ પરીક્ષકથકત તે તે વખતે અમારામાં હતી નહિ પણ એ ટૂંક પરિચયથી પણ એ વખતે એટલું તો જરૂર લાગ્યું કે, “આ કોઈ અજબ વ્યકિત છે.” અને એ વાતને આજે ૪૮ વર્ષનાં વહાણાં વાઈ ગયાં છતાં હજા જાણે ગઈ કાલે જ બની હોય તેમ સ્મૃતિપટ પર તરવરે છે.
' તે પછી પૂ. ગુરુદેવને વિશેષ પરિચય કરવાનો અને તેમાંથી જે વાત કહેતા તેને હદયગત કરવાને અચ તો સંવત ૧૯૮૨માં સાંપડશે. તે વખતે તેઓશ્રીનું વઢવાણ શહેરમાં અનુર્માસ હતું અને હું બી. ઈ.ની
જો
કે
' ની
A.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ran
પરીક્ષા પસાર કરી, નોકરીની શોધમાં વઢવાણ રોકાયા હતા. એટલે લગભગ આખા ચાતુર્માસ દરમ્યાન પ્રવચનાનો લાભ લઈ શકો તેમ જ ઘણીવાર બપોરે પણ તચર્ચા થતી તે વખતે પણ જતો. એ અરસામાં બપોર પ્રવચન કરવાના રિવાજ ન હતો.
**
વ
તે વખતે પૂ. ગુરુદેવ ઇજા સ્થાનકવાસી સંપ્રદાયમાં હતા. સંપ્રદાયમાં પણ તેમની ખૂબ જ ધાતિ હતી અને વ્યાખ્યાનમાં હજારો માણસો આવતા. સુંદર વોરાના ઉપાયમાં માણસા સમાનાં હિંદુ નથી મારવાની પોળ બહાર ઠાકરશીભાઈના ડેલામાં વ્યાખ્યાન થતાં. ચાતુર્માસ દરયાન શાતારસૂત્રનું પહેલું અધ્યયન જે શ્રી મેઘકુમારનું છે તેનાથી શરૂઆત કરેલી પણ ચાલુ અધિકાર શરૂ કરતાં દરરોજ લગભગ અડધો કલાક ના સકિત ઉપર જ વચન હતું. અમિત શું છે? તેનું સ્વરૂપ કેવું ? તે તથા તેનો દુભા, મામાર્ગમાં તેનું વગેરે વિષયો ઉપર જાવા જાવા દિકાથી ખૂબ જ આર્થિક અને બાકભાગ્ય રીતે સમજના. સંપ્રદાયમાં દેવા છતાં તે સનાતન સત્યોને ગોપા વિના બહુ જ સરસ રીતે ોતાના પાસે મુકતા અને શિાળી વર્ગ મંત્રમુગ્ધ થઈને સાંભળતા. તે વખતે લખેલી નોંધપાથીમાં મેં તા. ૨૦-૭-૨૬ના રોજ લખ્યું છે કે “સમકિત ઉપર કમાલ કરે છે.” તે પછી તા. ૨૨-૭-૨૬ના રોજ ફરી લખ્યું છે કે “રાજ પહેલાં થોડી સમાલાચના લગભગ અડધો કલાક સકિત ઉપર જ કહે છે. સમકિત ઉપર અજબ ભાર દે છે, અને દેવા જ જોઈએ એમ હવે લાગે છે,’
સમ્યગ્દર્શન વિષેના પૂ. ગુરુદેવના તે વખતના વિચારો અને હાલના વિચારોમાં કેટલું સામ્ય છે તે દર્શાથવા તે વખતે તેઓશ્રીનાં પ્રવચનની ક્રૂ' કરેલી નોંધમાંથી થોડાં અવતરણ આપું તો અસ્થાને નહિ ગણાય. સમકિત એ કોઈ જાદી જ વસ્તુ છે. તે આવશે એટલે માણસની માયા ફરી જશે, વર્તન ઝુરી જશે, તેનું બધું જ ફરશે.
સમકિત વિનાની ક્રિયાઓ એકડા વિનાનાં મીંડી છે.
સમકિતી જીવ પાતાના નિર્ણય પાતે જ કરી શકે છે. સકિતીને પોતાના મોક્ષ કયાર થશે તે કોઇને પૂછવા જવું પડતું નથી. સમકિત થયું એટલે માસ જ છે.
સમકિતનું સ્વરૂપ ઘણું જ સૂક્ષ્મ છે, હજારો લાખામાં કોઈક જ જીવ સમકિતી હાય છે.
હીરાની કિંમત હજારા રૂપિયા હોય છે, તેના પાસા પડતાં ખરેલી રજની કિંમત પણ સેંકડો રૂપિયા હાય છે; તેમ સમકિતનીરાની કિંમત તો અમુલ્ય છે, તે મળ્યા તો તો ક્યાણ થઈ જશે પણ તે ન મળ્યું તો પણ ‘“સમકિત એ કાંઇક જાદી જ વસ્તુ છે" એમ તેનું માહાત્મ્ય સમજાઈ તે મેળવવાની તાલાવેલીની વર્ષો પણ ઘણા લાભ આપે છે.
જાણપણું તે જ્ઞાન નથી. સમકિત સહિત જાણપણું તે જ શાન છે. અગિયાર અંગ કંઠારો હોય પણ
સમકિત ન હોય તો તે અજ્ઞાન છે.
આવાં તો અનેક અવતરણો આપી શકાય તેમ છે પણ સ્થળસંકોચને કારણે વધુ આપ્યાં નથી, પણ આટલાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે વર્ષોથી પૂજય ગુરુદેવના પ્રિય અને મુખ્ય વિષય સમ્યગ્દર્શન છે અને સંપ્રદાયમાં હતા ત્યારથી જ તેનું સ્પષ્ટ રીતે પ્રતિપાદન કરતા આવ્યા છે. પહેલાં સાચી સમજણ કરવાની ખાસ જરૂર છે તેમ તેઓ ભાર દઈને પહેલેથી જ કહેતા અને સંપ્રદાયમાં હતા ત્યારે વ્યાખ્યાન શરૂ કરતાં પહેલાં એક ગાથા લતા ‘ઇયુગયારસો' છે ! તમે સમ્યક પ્રકારે મુ! એટલે કે સમ...સ. આ મુદ જ સાચી સમજણ કરવાનો ઉપદેશ દેતા આવ્યા છે.
R
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ लिया
સંપ્રદાયમાં પૂ. ગુરુદેવના અનેક ભકતે અને પ્રશંસકો હતા, તેઓમીથી સંપ્રદાય ગૌરવ અનુભવતે અને પિતાના સંપ્રદાયમાં આવો હીરો પામે છે તે ખ્યાલે સંપ્રદાયના ઘણા આગ્રહી લોકો પતાને અને સંપ્રદાયને ભાગ્યશાળી માનતા. તેઓશ્રીએ જયારે સંપ્રદાયને ત્યાગ કરી સેનગઢને એકાંતવાસ સ્વીકાર્યો ત્યારે સંપ્રદાયના એક આગ્રહી મિત્રે દર્દભર્યા શબ્દમાં મને કહ્યું: “વજાભાઈ, આપણાં કમભાગ્ય છે કે આપણામાં કોઈ હીરે પાકતે નથી અને પાકે છે તે રહેતો નથી.” મેં કહ્યું: “ભાઈ, તે આપણે વિચારવું જોઈએ કે આપણામાં કયાંક બેદુ હશે.” આ સંવાદ મેં અક્ષરશ: ઉતાર્યો છે. આ ઉપરથી સંપ્રદાયના પૂ. ગુરુદેવના સ્થાનને થોડેક ખ્યાલ આવી શકશે.
પૂ.ગુરુદેવના આઝાયમાં લગભગ અડધી સદી વીતી ગઇ. તે દરમ્યાન પૂર્વના કોઈ મહાન પુણદવે અને પૂજ્ય ગુરુદેવની અપારકૃપા અને કરુણાના કારણે અનેક ઉલ્લેખનીય પ્રસંગે બન્યા છે, પણ તેમાંના ઘણાંખરા અંગત હોવાથી તે આ સ્મરણાંજલિને વિષય બની શકે તેમ નથી. છતા આ સ્મરણજલિ પૂર્ણ કરતા પહેલાં મારા જીવનને એક મહામૂલે પ્રસંગ કે જેનું સ્મરણ પણ ખૂબ આનંદદાયી છે તે નોંધ્યા વિના રહી શકાતું નથી.
સં. ૧૯૯૪માં સ્વાધ્યાય મંદિરના ઉદ્દઘાટનને તે પ્રસંગ હતે. સવારનું પ્રવચન ચાલતું હતું. તેમાં એક વાકય એવું ગૂઢ આવ્યું કે તેને રહસ્યસ્ફોટ કરવામાં આવે તે ઘણું ઘણું જાણવાનું મળે તેમ મને લાગ્યું. ઘેર આવી શ્રી હિંમતભાઈ સાથે આ સંબંધી વાત થઈ અને તેમણે પણ મારી વાતને સમર્થન આપ્યું અને બપોરે બાર વાગ્યે ખરે તડકે તે વખતે વૈશાખ માસ ચાલતો હતો) અમે બંને ભાઈઓ સ્વાધ્યાય મંદિરમાં ગયા. પૂ. ગુરુદેવશ્રી તે વખતે મુખ્ય હોલમાં પાટ પર બિરાજેલ હતા. અમેએ જઈને વંદના કરી સવારના ગૂઢવાકય સંબંધી તેઓશ્રીને પૂછયું. પૂછતાં જ તેઓશ્રીએ ઉપેક્ષાપૂર્વક કહ્યું કે, “ઇની અંગત વાતમાં કેમ પડો છો?" પ્રથમ તે અમે જરા ગભરાઈ ગયા પણ ગુરુદેવના ભાવ જોતાં અમે અમારી વિનંતિ ચાલુ રાખી. અહા! એ પ્રસંગે ગુરુદેવે કૃપાને ધધ વહાવીને જે વાત કરી તે આ જિંદગીમાં કદી પણ ભૂલી શકાશે નહિ. આ મનુષ્યભવની તે મહામાંથી મુડી છે. તે વખતે આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશે જે આલાદ અનુભવ્ય તેનું વારંવાર સ્મરણ રહ્યા કરે છે અને તે સ્મરણ વખતે પૂ. ગુરુદેવના ચરણોમાં પરોકપણે પણ ઝૂકી જાય છે. આ રીતે ગુરુદેવના આ હીરક જયંતિ પ્રસંગે સંસ્મરણપૂર્વક હાદિક શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરું છું.
જેઓના સન્સમાગમથી જ આપણે સાચા વીતરાગમાર્ગના મુમુક્ષ બન્યા છીએ, જેઓશ્રીને આપણા ઉપર અનંત ઉપકાર છે, જેઓશ્રીએ યથાર્થપણે આપણને સૌને સંસારરૂપી મગરમચ્છના મુખમાંથી પડતા બચાવી વાસ્તવિક મકામાર્ગ બતાવે છે અને જેઓશ્રીની એકમાત્ર પ્રેરણાને પામીને ઠેર ઠેર દિગંબર જૈન ધર્મના પ્રતીકરૂપ દિગંબર જિનમંદિરોની સ્થાપના થઇ છે એવા કૃપાળુ ગુરુદેવશ્રીના ચરણકમળમાં હીરકાંતિના મત્સવ પ્રસંગે અભત ઉત્સાહપૂર્વક ભકિતપૂર્વક વંદના કરીએ છીએ અને તેથી આપણી વચ્ચે સદાયને માટે જયવંત વર્તા” એવી અંત:કરણથી ભાવના ભાવીએ છીએ.
-લિ. દહેગામ મુમુક્ષુ મંડળ
હે પરમ ઉપકારી, શાનાંજનશલાકા વડે અણાનતિમિરઅંધજનેનાં ચશને બાલનાર, સન્માર્ગદર્શી, વીતરાગમાપદંષ્ટ, અવિચલિત ચેતનાવિલાસી, સપુરુષ શ્રી કાનજીસ્વામી! આપના બાહ્ય-અંતર પ્રતાપ અને પ્રભાવે
અમ પામરોને ઉદ્ધાર કર્યો છે અને જિનશાસનની દિનપ્રતિદિન પ્રભાવના થઇ રહી છે. આજના સુમંગળમય ' પ્રભાત આ૫મી પ્રતિ શ્રદ્ધાંજલપુષ્પ સમર્પણ કરીને, આપ શત શત જીવા અને આપના પ્રભાવના ઉદય મહંત { વતી એવી ભાવના ભાવીએ છીએ.
–શ્રી. દિગંબર જૈન મુમુક્ષુ મંડળ-રખીયાલ સ્ટેશન
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
ㄊㄚ
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના હ્રદયમાં શુદ્ધ આત્માની આરાધનાપૂર્વક સતત એક જ વેદના અને કરણામય ઝંખના રહ્યા કરતી હતી કે શ્રી વીતરાગ-જિનેશ્વરદેવના મૂળભૂત રહસ્યાત્મક પરમાર્થ પ્રાપ્ત કર્યા સિવાય કોઈપણ રીતે જગતના જીવો પારમાર્થિક શાશ્વત સુખ પામી શકે તેમ નથી. તેઓશ્રીના જીવનકાળમાં પણ જીવાને એકલી પરમાર્થની જ જિશાસા ઉદ્ભવે અને જીવો પરમાર્થનું મહાત્મ્ય સેવી તેની જ ઝંખના લેતા થાય તેવા વિચફણતાભર્યા ઉપદેશ તેઓ કરી ગયા છે. પરમાર્થ જેમાં પ્રાયે લાપ પામેલ હતો એવા તે વિષમ કાળમાં, સત્ય, પ્રયોજનભૂત, કેવળ હિતકારી, મૂળ તાત્ત્વિક પરમાર્થ પામવા માટે સત્ચાઓના રસ્તાને વ્યકત કર નેવા સત્પુ રુષને ગાતા- તેવી પત્રે પત્રે તેઓએ ભલામણ કરી છે અન જણાવ્યું છે કે “જીવંત સત્પુરુષ તે જ આ જીવના કલ્યાણના માર્ગ દર્શાવનાર ક્લ્યાણકારી ગુચ્છ છે, "
હવે અત્યારે મંગળમય સાક્ષાત જીવંતમૂતિ સત્પુરુષ શ્રી કાનજીસ્વામી પાતાની અપૂર્વ પ્રભાવિક વાણીથી જગતને તે જ વાસ્તવિક પરમાર્થ સંબોધી રહ્યા છે. એ રીતે જાણે પૂર્વના વૃદ્ધ આચાર્યનું પેટ ખેાલતાં સાથેસાથ શ્રીમદ્ના અંતરની પરમાર્થ સંબંધી ભાવના પણ તે પૂરી કરી રહ્યા છે.
પરમકૃપાળુ સત્પુરુષ શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી લખે છે કે, “માત્ર દ્રષ્ટિકી ભૂલ હૈં, ભૂલ ગયે ગત અધિ.’ “નિમિત્તાધીન ફ્રી ક્રરી વૃત્તિ ચિલત થઈ જાય છે, તે ન થવા ગંભીર ઉપયોગ રાખ." ગુરુદેવ પણ એ વે છે કે જીવને આટલો જ પ્રથમ પુરુષાર્થ ફોરવવા યોગ્ય છે કે માત્ર દ્રષ્ટિ ફેરવ, નિમિાધીનદૃષ્ટિ છે, ને સ્વભાવદ્રષ્ટિ કર. પરલક્ષીને બદલે સ્વલક્ષી થા. ટૂંકમાં પર્યાયદ્રષ્ટિને બદલે દ્રવ્યદ્રષ્ટિ કર.
“આમ દૃષ્ટિ ઐતરમાં ફેરવ, પરમાર્થની રુચિ ક" એવા જયંત મૂળભૂત માર્ગની ઘોષણા કરનાર અને મુમુના હ્રદયનાં તારને હલાવી કલ્યાણમાર્ગે દોરનાર મંગળમૂતિ સદ્દગુરુદેવ મી કાનજીસ્વામીને અમારા કાટી કોટી વંદન થા!
—શ્રી. દિ. જૈન મુમુક્ષુ મંડળ (મમરેલી)
✡
આ કાળે આ ક્ષેત્રે આપની ૭૫મી જન્મજ્યંતિ મહોત્સવ યોગ્ય રીતે ઊજવવા અમારા જેવા દેશવિદેશના નરો મુમુક્ષુઓ તેમ જ અન્ય ભવ્યાત્માઓ ભાગ્યશાળી થયા છે, તેથી અમને અત્યંત પ્રમાદ સાથે રોમાંચ ખડા થાય છે. આપ જેવા ગુરુપ્રતાપે અમારા પુણ્યો જાગૃત અને જોરદાર છે તેની આ પ્રસંગથી વાસ્તવિક પ્રતીતિ થાય છે. આપ જેવા મહાત્માના હીરકમહોત્સવ ઊજવવા તે મુમુક્ષુજીવનનો એક અનેરો મહત્વપૂર્ણ પ્રસંગ ગણાય.
અમારા ઉપર આપના વ્યકિતત્વના અને જીવનપ્રતિભાના ઘણો જ પ્રભાવ છે. આપે જ અમોને શાનચક આપેલ છે. કુળમાં જન્મેલ હોવા છતાં પણ મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારમાં રખડતા અમાને આપે સમા બતાવીને ઉગાર્યા. શુભમાવનાને ધર્મનું કારણ માની અને કેવળ શારીરિક ક્રિયાને ક્ષમાર્ગ માની, અમે કેવળ મિથ્યાત્વને પાપી પ્રતિક્ષણે સંસારને વધારી રહ્યા હતા. આ ભયંકર અશાનમાંથી આપે બચાવ્યા અને અનેક મુમુક્ષુઓના જીવનને સન્માર્ગ તરફ વાળ્યા. આપશ્રીના આવા મહાન ઉપકારના સ્મરણપૂર્વક આપને અભિનંદીએ છીએ.
-વકીલ કેશવલાલ ડી. શાર્ક, (ધ્રાંગધ્રા)
*
D
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
:01 દનક અe nerves". અ૮ પાઠ-૧૨-~*e - ૩,૧૪ ૪-ભામના 4) कानजीस्वामि-आभनन्दन ग्रथन
એક બાળકને ઉમંગ થશે કે હરક જયંતીમાં હું પણ ગુરુદેવને કંઇક શ્રદ્ધાંજલિ આપું, એટલે તેણે મહેનત કરીને કયાંકથી એક કાવ્ય શોધી કાઢયુંતે દ્ધાંજલિ નિમિત્તે અહીં આપ્યું છે
મધુર વાણી છૂટે છે, આત્મદેવ જાગે છે, અનંત ગુણના પિડ અમે, અનંત ગુણના પડ તમે –મધુર મારામાં છે અનંત ગુણ, તારામાં છે અનંત ગુણ -મધુરઃ જીવ બધાને જાણે છે, છતાં બધાથી જુદો છે ....મધુર ગુરુદેવ સમજાવે છે, સમજતાં સુખ થાય છે ...મધુર હીરક જયંતી શોભે છે, મુંબઈમાં ઉજવાય છે. મધુરઃ
પરમ પૂજય ગુરુદેવની ૭૫મી જન્મ જયંતી રત્નમહેસવના પાવન પ્રસંગે, તેમના ઉપકારાનાં મધુરાં ગાનથી સમૃદ્ધ અભિનંદન-ગ્રંથ પૂ. ગુરુદેવના પુનિત કરકમળમાં અર્પણ થવાને છે એવો શુભરાંદેશ સાંભળી ક મુમુક્ષુ આનંદિત ન થાય? સમાચાર સાંભળીને પૂ. ગુરુદેવના ઉપકાર તળે, આમાર્થ સાધવાના માર્ગને પામેલા અનેક મુમુક્ષુઓ આ ભવ્ય પ્રસંગે પૂજ્ય ગુરુદેવના અદ્ભુત મહિમા તેમજ ઉપકાર વ્યકત કરવા અભિનંદન-પુ તથા શ્રદ્ધાસુમનની અંજલિ લેખસ્વરૂપે મોકલી રહ્યા છે. હું પણ મારી અ૫ મતિ અનુસાર આ મહાન સંત પ્રત્યે શ્રદ્ધા અને ભકિતના બળથી તેમના પાવન ચરણકમળમાં શ્રદ્ધાપુપે અર્પણ કરીને મને ધન્યભાગ્ય માનું છું. જગતના અશાની જવા અનેક પ્રસંગે અને અનેક પ્રકારે પરરપર અભિનંદન દે છે, પણ ખરેખર તે જેનું જીવન-કાર્ય અભિનંદનીય થયું હોય તે જ જીવ વારતવિકપણે અભિનંદનને પાત્ર છે. ખરેખર, આપે જ (મfમાનંદ) સ્વભાવ સમુખ થઈને અંતરમાંથી શાશ્વત આનંદનિધાન પ્રગટ કર્યું છે અને અમારા જેવા હજારો ભવ્ય જીવોને સ્વઃ૫ સમુખ થવાને તથા આનંદનિધાન પ્રાપ્ત કરવાને સનાતન સાચે માર્ગ પરમ અનુગ્રહ કરીને બતાવી રહ્યા છે તેથી ખરેખર આપ જ સાચા અભિનંદનને થયું છે.
(1) આપે બાળવયમાં જ ભોતિક લાલસાથી વિરમ આત્માર્થ સાધવા તરફ વા વાળી. (૨) આત્માર્થ સાધવા માટે તીણ શાનેપયોગ પૂર્વક તરવાભ્યાસ સુદ્રઢ કર્યો. (૩) સ્વાનુભવમૂલક આત્મસાક્ષાત્કાર એટલે કે સમ્યગ્દર્શન-શાન-મહાન રત્નની પ્રાપ્તિ કરી. (૪) આત્મપ્રસિદ્ધિ - સ્વાનુભૂતિની અતધા ભીની દિવ્યવાણી વડે અમારા જેવા અનેક હજારે
મુમુક્ષુ જીવોને સ્વાનુભૂતિને મહાન અચિન્ય મહિમા બતાવી આમઆરાધનાના માર્ગે ચડાવ્યા. આ સર્વ પ્રકારથી આપ અભિનંદનીય છે.
–એ પ્રમાણે હે પરમ આધાર, પરમ કલ્યાણકારી, પરમધ ગુરુદેવ! અમ પામર ઉપર આપને જે મહાન ઉપકાર છે તેનું વર્ણન અશકય છે. તે ઉપકારોને હદયમાં રાપી, આપપ્રત્યેની શ્રદ્ધા અને ભકિતના બળ વડે અમે આત્મસાધનામાં આગળ વધીએ અને આપની ક૯૫૪સમ શીતળ છાયા સદૈવ સ્વરૂપશીતળતા આપ્યા, કરે એવી ભાવના સહિત આ હીરક જયંતીના મંગળ પ્રાગે આપના પાવન ચરણામાં શ્રદ્ધાસુમન અર્પને.. હદની અંતર ઉમિઓથી આપને અભિનંદ છું.
-શાહ મલકચંદ છોટાલાલ (અમદાવાદ)
E
ile
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
वामहात्रा
શ્રી વિ
57
હે ગુરુદેવ! આપના અમારા ઉપર અનહદ ઉપકાર છે. આપશ્રીએ અમને નૂતન જીવન આપ્યું છે. આપણીના ભેટો થયો તે અમારું અહોભાગ્ય સમજીએ છીએ. વાપીની આ ૭૫મી હીરક જયંતીના આનંદ પ્રસંગે શ્રાદ્ધાંજલિરૂપે શું ધરીએ? શાનીની દશાના મહિમા સૂચવતા જે સુવર્ણસિદ્ધાંત આપની વાણી દ્વારા મળેલા છે તેમાંથી જ ૭૫ પુષ્પોની માળા શાયરાંજલિરૂપે જા કર છું,
અમરચંદ વાલજી ડગલી વીંછીયાવાળા (ભાવનગર)
13
(૪) ઉપશમ ભાવમાં ફૂલનારા શાનીએ છે.
(૫) ઉદયભાવને તાડનારા શાની છે.
(૧) લાક બધા વિરૂદ્ધ પડે તે પણ નિજશ્રાદ્ધામાં અડગ રહેનાર સાચા શાનીઓ છે.
(૨) આત્માની રક્ષા કરનારા હોય તો સાચા શાનીઓ છે.
(૩) રાગાદિને જીતનારા શાનીઓ છે.
(૬) સાયક ભાવને પ્રગટ કરનારા સાચા શાનીઓ છે. (૩) માના પંથે ઊપડતો પગલે ચાલનારા શાની છે.
(૮) દેવ-ગુરુની આજ્ઞામાં રહેનારા શાની છે.
(૯) શાસનની શામા વધારનારા શાનીઓ છે.
(૧૭) આમાની અનંન ામાં પ્રવીણ સાચા જ્ઞાની છે. (૧૧) સન,ધર્મના સાધક સાચા જ્ઞાની
કે
(૧૨) સ્વસમયને જાણનાર સાચા જ્ઞાનીઆ છે.
(૧૩) પાપ અને પુણ્યથી પાર પરિણતિને પામનારા શાની છે. (૧૪) ડ મેનનની ભિન્નતાનું ભેશાન કરનારા જ્ઞાનીઓ છે.
(૧૫) સ્વમાં સ્વપણું અને પરમાં પરણું માનનારા સાચા શાનીઓ છે.
(૧૬૬ કષાયાદિ પાવાથી આત્માને બચાવે તે જ શાની છે.
(૧૭) જો તને તારું શાન કરતાં આવડે તો તું સુખી જ છે,
(૧૮) જે પ્રભુને ઓળખશે તે પાતં જ પ્રભુ બની જશે.
(૧૯) જે પરના દોષ જુએ છે તેને પોતાના ગુણ જોવાનો અવકાશ જ કયાં છે?
(૨૦) પાતાને ન જાણવું તે અશાન.
(૨૧) સર્વશન ન જાણે તો તેની આરાધના કેવી રીતે કરે?
(૨૨) આત્માને સંકલેશ ભાવોથી છેડાવી વીતરાગભાવમાં લઈ જાય—તે જૈનમાર્ગ છે. (૨૩) પુણ્ય અને સંયોગથી પાર આત્મલા કરાવે તે જૈનમાર્ગ છે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
این پدیده
باشد مرا به یاد فراهای من برای
مدد کی د
વાતનીસ્વામિ-ગમતત પ્રયા કિનારો
(૨૪) શુભ-અશુભ ભાવના બંધનથી આત્માને છોડાવે–તે જૈનમાર્ગ છે. (૨૫) પરથી સુખી-દુ:ખી માનવા ન દે–તે જૈનમાર્ગ છે. (૨૬) અનુકૂળતામાં અટકે નહિ ને પ્રતિકુળતાથી ડરે નાહએ જેનમાર્ગ છે. (૨૭) પિતાના આત્માને વિશ્વાસ ને તેમાં સ્થિરતા–ને જૈનમાર્ગ છે. (૨૮) સ્વને આકાય તે મા. પરનો આશ્રય તે દુ:ખ. (૨૯) પરના આશ્રયે થતા પેહ-રાગ-દ્રય તે સ્વની આરાધના વડે હણાય છે. (૩૦) મુકિતનું દ્વાર સમ્યગદર્શન છે. (૩૧) જૈનશાસનનું ફળ વીતરાગતા, કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષ. (૩૨) મોક્ષમાર્ગ વીતરાગભાવરૂપ છે, રાગ તે મોક્ષમાર્ગ નથી. (૩૩) સાચી સમજણ અને વીતરાગભાવ ત્યાં સર્વ સમાધાન. (૩૪) સાચે અંતર અનુભવ ત્યાં પરમ તૃતિ. (૩૫) પોતાની આરાધના વડે પોતાના દ્રવ્યમાંથી જ ખીલી નીકળે છે, માટે તેને અપનાવે. (૩૬) જેમ જેમ સ્વલક્ષનું બળ જામતું જય, તેમ તેમ ભગવાન આત્મા હસ્તગત થતું જાય છે. (૩૭) જો સ્વમાં જ સુખ છે તે સુખના સાધનની સ્થિતિ પણમાં જ છે, અન્ય દ્રવ્યમાં નથી. (૩૮) આત્મા જ ધર્મક્રિયાનું સાધન છે, તેથી ધર્મીને બીજી કોઈ ક્રિયાની ઝંખના રહેતી નથી. (૩૯) અંતરમાંથી જ ધર્મ પ્રગટે છે, માટે અંતરમાં જ તેને ખાજ. (૪૦) આત્માના સ્વક્ષેત્રમાં જ વસવાથી પરમાનંદ મળે છે, એમ સંત કહે છે. (૪૧) સ્વભાવની સમજણ વડે સમાધાન અને સમાધાન થતાં શાંતિ. (૪૨) આત્મા જ્ઞાનમાત્ર છે. એમ જે નથી માનતો તે તેને અનુભવ કરી શકશે નહિ. (૪૩) સ્વભાવમાં વિભાવ નથી; વિભાવમાં સ્વભાવ નથી. (૪૪) આત્મા પરદ્રવ્યને ફેરવી શકતું નથી, છતાં તેનું મમત્વ એ મહાન અપરાધ છે. (૪૫) જયાં સમતા છે ત્યાં મમતા નથી; જ્યાં મમતા છે ત્યાં સમતા નથી. (૪૬) સુખની ખાણ આત્મા અને દુ:ખની ખાણ આત્માનું અશાન. (૪૭) પરને સાધન માને તેની વ્યગ્રતાનો અંત આવતું નથી, કારણ કે તેની વૃત્તિ પર મેળવવા-ટકાવવા-વધાર
વામાં જ ભમે છે; પરચીજ કાંઈ આત્માને આધીન નથી. (૪૮) હે જીવ! સુપરમાં કાંઈ કરી શકતો નથી, છતાં ત્યાં વળગ્ય રહીશ તે તારી શકિતને નિરક વ્યય થશે ને
જિદગી ચાલી જશે. માટે સમજ ને તે બુદ્ધિ છાડ. (૪૯) તારો સ્વભાવ ઉત્કૃષ્ટ છે, તે સ્વભાવની રાધના વડે આ સાધ્યરૂપ સિદ્ધપદની પર્યાયે અનંતકાળ સુધી પ્રગટયા
જ કરશે. (૫ઇ ચૈતન્યાતને જોવા બનનું કરી લેજે. અહા! ચૈતન્યના અભ્યાસમાં પણ મજા પડે છે-શાંતિ થાય છે,
તે તેના સામાન અનુભવમાં તે આનંદની રેલમછેલ થશે. એને એકલો નું જ વદીશ. (૫૧) અહે! પરમ ચૈતન્યના દર્શનમાં અનંતા સિદ્ધોના ને સંતેનાં દર્શન સમાયેલા છે. (૫૨) ત્રણે કાળે પુPયભાવથી પણ ભિન્ન એવા નિજરવપને આરાધે છે તે ધર્માત્મા શાર્થી છે. ' પ૩) આહા! મૈતન્ય ઉત્કૃષ્ટ પરિણામિક તવ તેને કંઈ પણ પરલકાથી લાભ માનવ તે કેટલી શરમ ! કે
વિપ! કેવું અશાન! | 1 (પજી મુખણ એટલે માત્ર મુકતભાવને અર્થી; એને બંધભાવ શેઠે નહિ.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
- સખા
',
(૫૫) મુકતભાવમાં કાંધનભાવનો, અને બંધનભાવમાં છકતભાવનો અત્યંત અભાવ હોય છે. (૫૬) પ્રાણીમાત્ર કલ્યાણનો માર્ગ પામે-એવી ભાવના શાની હોય છે. (૫૭) જગવાસી અશજીવો પરિગ્રહથી સુખ માને છે, પણ નિષ્પરિગ્રહી યુનિ સ્વાનુભવનું ખરું સુખ અનુભવે છે. (પ) મોહરહિત જીવને કર્યોદય તે નિર્જરા ખાતે જ છે. (૫૯) જયાં વિવેકનેત્ર નથી ત્યાં જીવ વિષયકષાયમાં ફસાઈ દુ:ખી થાય છે. (દ) નિજવસ્તુનું સતત આરાધના કરવાથી અવશ્ય તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૬૧) જગતવાસી જીવ સુખને અર્થે બાહ્યસામગ્રી ઈછે છે એ મેહનું પ્રબળ માહા૫ છે. (૨) હીજ જે જે પદાર્થને દેખે છે તેના પ્રત્યે તેમના પરિણામ પ્રીતિ, અપ્રીતિપણાને પ્રાપ્ત થાય છે. (૬૩) જીવને બેહના વશથી ગુણ પૃત્ય દ્રય, અને દંષ વિશે અનુરાગ થાય છે. (૬૪) રાગ દેવ શીણ કરવા જે ઈચ્છે છે તેણે પ્રબળ વાનરૂપી અમૃતનું સેવન કરવું. (૬૫) કેવળ શારા અભ્યાસ કે તપ આત્માને કાર્યકારી નથી, પરંતુ કાર્યકારી ઉ૫૨૧ ભાવ છે – કે જે સમ્યગ્દર્શનવડે
પમાય છે. (૬૬) વિશે એ વિષથી પણ ભયંકર છે છતાં પૂર્ણ જીવ એના જ છંદમાં ફસાયા છે. (૬૭) ધામિક મનુષ્યને ધર્મ પ્રત્યેક કાર્યમાં આત્મહિત સાધવાને છે. (૬૮) મનુષ્ય જીવનની એક પળ પણ ધર્મ વગર વ્યતીત ન થવી જોઈએ. (૬૯) વીતરાગતા એ જૈનધર્મની પ્રસાદી છે, એ શાસ્ત્રને સાર છે, એ રાંતેને ઉપદેશ છે. (૭) મુકિતની કુંચી ભગવંત સંતોએ આપી છે કે તારા વર્ષની એચ કર ને તેમાં રહે. (૩૧) નિરપેક્ષ સહજ પરમાત્મતવમાં નિષ્ણાત થવું–ગુરુને આ આદેશ આપણા જીવનમાં પરિણમે. (૭૨) સ્વસાન થયું તે સંતેના ઉપદેશની પ્રસાદી છે, એને જે ઝીલશે તેને બેડો પાર થઈ જશે. (૭૩) બાહ્ય સંગ ગમે તેવા બને પણ હરેક પ્રસંગે પરિણામમાં આત્મપ્રેમ ટકાવી રાખે એ આભાર્થી
કર્તવ્ય છે. (૭૪) દરેક જીવને બહારનો સંયોગ સરખે હેત નથી, માટે બીજની જેવા અનુકૂળ સંગે મેળવવાની આશામાં
રોકાવું નહીં. (૭૫) ગુરુકૃપાથી ગૂંથેલી આ પતેર પુપિની માળા દ્વારા, ગુરુદેવના ૭૫માં હીરક જયંતી ઉત્સવ પ્રસંગે
બહુમાનપૂર્વક અદ્ધાંજલિ અર્પણ કરું છું
બરમરિંગુનના મુમુક્ષુઓ અભિનંદન આપે છે
બરા જેવા દેશમાં પણ જયારે અમે પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામીના અધ્યાત્મ સંદેશ સાંભળીએ છીએ માટે અમારો વહાલો પરતદેશ અષારી નજર સમક્ષ ખડે થાય છે, અને અમે પહૃદમાં નહિ પણ જાણે મારતાં જ હોઈએ—એ હર્ષ અનુભવાય છે. અધ્યાત્મપ્રધાન ભારત દેશના મહાન રત્ન પૂ. શ્રી કાનજીણીના હરકયંતી મહોત્સવ અને હાદિક પ્રદ્ધાંજલિપૂર્વક સાવ પૂરાવીએ છીએ.
–મુaણ માળા રંગુન (ગરમ)
કે
,'
છે ?
1
2
ss
*
*
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
A
समाधान- यदि उन धर्मो में विरोध होता तो संशय होता, किंतु अपनी अपनी अपेक्षाओं से संभव धर्मो में विरोधकी कोई संभावना नहीं है। जैसे एक ही देवदत्त भिन्न भिन्न पुत्रादि सम्बन्धियोंकी दृष्टिसे पिता, पुत्र, मामा आदि निर्विरोधरूपसे कहा जाता है वैसे ही अस्तित्व आदि धर्मों के भी एक वस्तुमें रहने में कोई विरोध नहीं है। जिस कालमें स्वरूपकी अपेक्षा वस्तु सत् प्रतीत होती है उसी कालमें उस वस्तुमें पररूपकी अपेक्षा असत्त्वकी भी प्रतीति होती है। वस्तुका स्वरूप सर्वथा अस्तित्व नहीं है, अन्यथा स्वरूपकी अपेक्षाकी तरह पररूपसे भी वस्तुकी सत्ताका प्रसंग आता है । और न सर्वथा अभाव ही वस्तुका स्वरूप है । यदि ऐसा हो तो पररूपकी अपेक्षाकी तरह स्वरूपसे भी वस्तु अभावका प्रसंग आता है । तथा न तो स्वरूपसे भाव ही पर रूपसे अभाव है और न पररूपसे अभाव ही स्वरूपसे भाव है, दोनोंके अपेक्षणीय निमित्त भिन्न भिन्न होते हैं। स्वद्रव्यादिकी अपेक्षासे भावप्रत्यय उत्पन्न होता है और पर द्रव्यादिकी अपेक्षासे अभावप्रत्यय उत्पन्न होता है। और इसप्रकार जब एक वस्तुमें सत्त्व और असी प्रति भिन्नरूपसे होती है तत्र उनमें कैसे विरोध हो सकता है ।
शका - उक्त प्रकारकी प्रतीति मिथ्या है ?
समाधान - ऐसा कहना असंगत है, क्योंकि उसका कोई बाधक नहीं है ।
शंका- विरोध बाधक है ।
समाधान - ऐसा मानने पर परस्पराश्रय नामक दोष आता है, क्योंकि विरोधके होने पर उसके द्वारा बाध्यमान होनेसे उक्त प्रकारकी प्रतोति मिध्या सिद्ध हो सकती है और उसके मिध्या सिद्ध होनेसे एकत्र सत्त्व और असत्त्व में विरोधकी सिद्धि हो सकती है। किन्तु भेद और अभेद अथवा मत्त्व और असत्यकी एक ही आधाररूपसे प्रतीति निर्वाध ज्ञानमें होती है, अतः वैयधिकरण नामक दोष भी नहीं है ।
तथा उभयदोष भी मिथ्या है, क्योंकि जैनदर्शन परम्पर में निरपेक्ष भेद, अभेद या सत्त्व और अवको एक वस्तुमें नहीं मानता जिससे उक्त दोष आ सकता । वह तो दोनोंको परस्पर सापेक्ष मानता है और वैसी ही प्रतीति भी होती है । इसी तरह सङ्कर और व्यतिकर दोष भी संभव नहीं है, क्योंकि वस्तुमें दोनों धर्म स्वरूपसे ही प्रतीत होते हैं। अनवस्था दोष भी संगत नहीं है, क्योंकि धर्मी तो अनेकरूप होता है । किन्तु धर्म अनेकरूप नहीं होता, क्योंकि धर्मो के अन्य धर्म नहीं होते । भेदाभेद में अभेदरूप तो धर्मी ही होता है और भेदरूप धर्म ही होते हैं । तब अनवस्था कैसे हो सकती है । ऐसी स्थितिमें अभाव नामक दोषकी तो संभावना ही नहीं है, क्योंकि सभीको अनेकान्तात्मक वस्तुका बोध होता है ।
इस तरह सत्-असत्, नित्य अनित्य आदि सर्वथा एकान्तवादोंका प्रतिक्षेप करनेवाले अनेकान्तकी प्रतिपत्ति कैसे हो ? क्यों कि वस्तु तो अनेकान्तात्मक है और ऐसा कोई शब्द नहीं है जो एक साथ अनेक धर्मो को कह सके । तथा वक्ता अपने अभिप्रायके अनुसार किसी
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
-
एक धर्मकी मुख्यतासे ही वस्तुका कथन करता है; अतः अनेकान्तका सूचक या द्योतक 'स्यान्' शब्द प्रत्येक वाक्यके साथ सम्बद्ध रहता है। उससे सुननेवाले को यह बोध होजाता है कि पता एक धर्मकी मुख्यतासे अनेक धर्मात्मक वस्तुका कथन कर रहा है। अतः अनेकान्तात्मक अर्थको कहनेका नाम स्याद्वाद है । आचार्य समन्तभद्रने स्याद्वादका लक्षण आप्तमीमांसामें इस प्रकार कहा है
स्याद्वादः सर्वथैकान्तत्यागात् किवृत्तचिद्विधिः ।
सप्तभङ्गनयापेक्षो हेयादेयविशेषकः ॥ १०४ ॥ कथंचित् आदि स्याद्वादके पर्याय शब्द हैं। यह स्याद्वाद सर्वथा एकान्तवादका त्यागकर अनेकान्तवादको स्वीकार करके हेय और उपादेयका भेद करते हुए सप्तभंगीनयकी अपेक्षासे सत्-असत् आदिका कथन करता है ।
जिस तरह स्वामी समन्तभद्रने आप्तमीमांसाके द्वारा अपने समयके एकान्तबादोंका निरसन करके अनेकान्तवादकी व्यवस्था की, उसी तरह आजके एकान्तवादोंको निरसन करके हमें भी अनेकान्तबादकी व्यवस्था करनी चाहिये । अनेकान्तदृष्टिसे वस्तुतत्त्वकी समीक्षा करने पर किसी प्रकारका विरोध रहना संभव नहीं है । जहां एकान्तवाद है वहीं विरोध है ।
जैनधर्मका प्राण अहिंसातत्त्व
विद्वद्रन पं. जगन्मोहनलालजी सि. शास्त्री कटनी अहिंसा जैनधर्मका प्राण है । शास्त्रमें और लोकमें यह प्रसिद्ध है कि किसी भी प्राणीको न मारना, न सताना, बंधनमें न डालना, उसे किसी भी प्रकार मानसिक, वाचिक या कायिक पीड़ा न पहुंचाना ही अहिंसा है।
मुख्यतः अहिंसाकी आधार शिलापर धर्मके 'साधुधर्म' और 'श्रावकधर्म' ये दो भेद किये गए हैं। हिंसाका निवृत्तिरूप चारित्र ही अहिंसा है । जैनधर्म चारित्रप्रधान धर्म है ।
यद्यपि चारित्रके पूर्व सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञानका होना अनिवार्य है तथापि धर्मकी पूर्णता चारित्रके पूर्ण होने पर ही होती है । साधु अपने जीवनको अहिंसाके सांचेमें ढाल लेता है । गृहस्थ अणुव्रतो है। वह यद्यपि एकदेश संयमका अधिकारी है तथापि उसका सर्वाङ्गीण प्रयत्न जीवनको पूर्ण अहिंसक बनानेकी ओर ही रहता है । वह किसी भी प्राणीको मारने, सताने, पीड़ा पहुंचानेका संकल्प नहीं करता, फिर भी अनिवार्य गार्ह स्थिक कार्यों में हिंसा हो जाती है, क्योंकि प्रत्याख्यान कषायका सद्भाव होनेसे उसके पूर्ण चारित्रपरिणामका होना सम्भव नहीं है। ... गृहस्थके लिए अहिंसाका स्वरूप भिन्न हो ऐसी बात नहीं है, किन्तु गृहस्श्रकी अहिंसा कापने सामाजिक, राष्ट्रीय और गार्हस्थिक उत्तरदायित्वको निभाते हुए चलती है, अतः उसे
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
f
'अणु अहिंसा' का नाम दिया गया है। जो हिंसा गृहस्थ जीवन में न चाहते हुए भी होती है, उसे कुछ लोग अहिंसाका नाम देते हैं, पर यह सत्य नहीं है। हिंसा किसी भी स्थिति में हिंसा रहेगी, अहिंसा नहीं हो सकती । वह गृहस्थ जीवनकी अशक्यता हो सकती है, पर अहिंसा नहीं ।
आत्महितके मार्ग में चलनेवाले व्यक्तिके लिए पूर्ण अहिंसाका विधान है । यही राजमार्ग है। इस मार्ग पर चलने में असमर्थ व्यक्तिके लिए गृहस्थधर्मकी एकदेश अहिंसा अपवादमार्ग है | अहिंसा जीवमात्रका स्वभाव है. अतः धर्मकी परिभाषा में उसे पूर्ण स्थान प्राप्त है । प्राणी मात्र यह नहीं चाहता कि मुझे कोई मारे या सतावे, या पीड़ा देवे । तब उसका यह कर्तव्य हो जाता है कि वह दूसरे प्राणियोंके साथ सत्प्रवृत्ति करे। हिंसाका मूल स्रोत अपनी आत्मामें उदित होनेवाले विकारी परिणाम है। क्रोध-लोभ-मोहरूप परिणाम ही असत् प्रवृत्तिका मूल कारण है । असत् परिणाम भावहिंसा और असत् प्रवृत्ति ही द्रव्यहिंसा है । प्राणिवध तो उस हिंसाके फलस्वरूप होता है, अतः प्रमादवश किसी भी प्राणीका घात हो जानेसे यह अनुमान होता है कि प्रवर्त्तककी असत् प्रवृत्ति हुई और असत् परिणाम उस दुष्प्रवृत्तिका कारण है ।
एक प्रश्न है कि यह जगत् जीवराशिसे भरा हुआ है। इसमें सावधानीपूर्वक कितनी ही प्रवृत्ति क्यों न की जाय, उन अदृष्ट जीवोंकी या अनायास पग आदिके संयोगको प्राप्त हुए जीवोंकी हिंसाको बचाना शक्य नहीं है जो हमारे श्वासोच्छ्वास हाथ-पैर हिलाना भोजनपान आदि क्रिया द्वारा सहज ही मृत्युको प्राप्त हो जाते हैं। यह एक जटिल प्रश्न है जो जगत् के सामने सूर्य प्रकाशकी तरह स्पष्ट है। इसका समाधान भगवान् गृद्धपिच्छने तत्त्वार्थसूत्र में किया है। वे लिखते हैं
प्रमत्त योगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा ।
अपनी असावधानी से जो प्राणघात होता है वह हिंसा है ।
उक्त कथन द्वारा द्रव्य-भाव दोनों प्रकारकी हिंसाका प्रतिपादन करते हुए भी आचार्यने भावहिंसाको प्रधान या मूलभूत हिंसा स्वीकार किया है । द्रव्य हिसा उसके कारण हिंसा व्यपदेशको प्राप्त होती है। इसलिए सावधानीपूर्वक कार्य करनेवाले साधुके शरीर के निमित्तसे यदि किसी प्राणीकी मृत्यु हो जाय तो उन्होंने साधुको अहिंसक माना है । साथ हो असावधानी करनेवाले असत्परिणामी व्यक्तिके हाथसे एक भी प्राणीको मृत्यु न हुई हो तो भी उसे हिंसक माना हैं। यही कारण है कि साधु आहार-विहार आदि सब प्रकारकी प्रवृत्ति में सावधानी बरतने के कारण अहिंसक है । संसार में जितने देहधारी प्राणी हैं वे सकर्मा होनेसे अपने अपने कर्मके अनुसार देह धारण करते हैं और उसकी अवधि पूर्ण होनेपर उसे त्यागते हैं । जन्म-मृत्युका यह क्रम अनादि है । मृत्युका बाह्य निमित्त कुछ भी हो, वह अनिवार्य है । इस अट
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
PRABास वायर'ITATE..!
420 कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
नियमको स्वीकार करने पर एक दूसरा प्रश्न उठता है कि जब प्राणियोंकी मृत्यु अनिवार्य है तो जो दूसरेके वधमें अपनी असावधानीके कारण निमित्त होता है वह हिंसक क्यों ? दूसरे प्राणी अपने आयुकर्मके सद्भावमें जीवित रहते हैं और उसका क्षय होने पर मरते हैं । जब यह जीवन-मरणका नियम है तब वस्तुतः न तो कोई उनका हिंसक है और न कोई उनकी रक्षा कर सकता है। आचार्य कुंदकुंदने भी समयसारके बंधाधिकारमें यही प्रतिपादन किया है। ऐसी अवस्थामें अन्य सब अहिंसक ही हैं, उन्हें न तो हिंसाके फलस्वरूप पापबन्ध होना चाहिए और न दया या रक्षाभावके फलस्वरूप पुण्यबन्ध ही होना चाहिए ।
___ उत्तर यह है कि भगवान् कुन्दकुन्दने जो लिखा है वह प्राणीके मिथ्या अहंकारको छुड़ाने के लिए लिखा है। अज्ञानी प्राणी परका कर्त्ता स्वयंको मानता है और अपना कर्ता भी परको मान लेता है। परके कतृत्वके मिथ्याभावके कारण वह अपने कर्तृत्वको भूला हुआ है और अपनी मूलको न समझ पानेसे अपराधसे मुक्त नहीं हो पाता । इसलिए उन्होंने सिद्धान्तका रहस्य खोला है । वे लिखते हैं कि जीव अपने असन् परिणामका स्वयं कर्ता होनेसे स्वयं हिंसक है। भले ही उसके फलस्वरूप परकी मृत्यु हुई हो और उसमें वह निमित्त हुआ हो । किसीकी मृत्युको निमित्त बन जाने मात्रसे हिंसक नहीं है, हिंसक वह इसलिए है कि उमका निज उपादान विकारी हुआ है। अपने विकारी उपादानको ओर दृष्टिपात न करने वाला परकी हिंसाकी निमित्तताको अचाने मात्रसे अपनेको अहिंसक मानकर धोखमें पड़ता है, पर वह तो अपने विकारी परिणामोंके कारण उस समय भी हिंसक है। श्री अमृतचन्द्र आचार्थने समयसारकी नं. २६२ की गाथाकी टीकामें यह स्पष्टीकरण किया है। वे लिखते हैं
परजीवानां स्वकर्मोदयवैचित्र्यवशेन प्राणव्यपरोपः कदाचित् भवतु कदाचिन्म। भवतु । य एवं हिनस्मि इत्यहंकाररसनिर्भरः हिंसायामध्यवसायः स एव निश्चयतः बन्धहेतुः, निश्चयतः परभावस्य प्राणव्यपरोपणस्य परेण कर्तुमशक्यत्वात ।।
अपने अपने कर्मके उदयकी विचित्रतासे पर जीवोंका घातक कभी हो या कभी न हो, दोनों संभव हैं। 'मैं मारता हूं' ऐसा जो अंकाररससे भग हुआ हिंसा परिणाम है वह परिणाम ही परमार्थसे कर्मबन्धका कारण है। निश्चयसे दूसरेके प्राणक घात दूसरा नहीं कर सकता।
तात्पर्य यह है कि अपने हिंसक परिणाभोंसे जीव हिंसक है और पापबन्ध करता है। परका घात होना, न होना उसके आयु कर्मके सद्भाव और भयपर अवलम्बित है। परके घ तमें हमारी योगप्रवृत्ति निमित्त हो जाती है सो निमित्तको कर्त्ता कहना उपचार है, परमार्थ नहीं।
यहां एक प्रश्न उपस्थित हो सकता है कि यदि अपने ही रागादि भाव बंधके कारण है. पर नहीं तब परके त्यागका उपदेश चारित्र धारण हेतु क्यों दिया जाता है ? 'तू परकी हिंसा मत कर, स्थावर-जंगम प्राणियोंपर दया कर' ऐसा शास्त्रों में उपदेश है। क्या यह उपदेश मिथ्या है ?
-
--
ManeKEVENTS
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
उत्तर यह है कि उपदेश मिथ्या नहीं है । किन्तु ऐसा उपदेश व्यवहार दृष्टिसे किया गया है । व्यवहार दृष्टिसे जो उपदेश किया जाय उसे व्यवहारनयसे असत्य कहना ठीक नहीं है, क्योंकि इससे निमित्तका ज्ञान हो जाता है । इसीसे ऐसा कथन व्यवहार कथन बोला जाता है । पर पदार्थ हमारे राग-द्वेष परिणामका निमित्त बन जाता है। इसलिए उसके त्यागका उपदेश है । पर इसका यह अर्थ नहीं है, कि निमित्तको ही परमार्थतः कर्त्ता मान लिया जाय । परमार्थतः बन्धका कर्त्ता तो आत्माका विकारी भाव ही है। परके त्यागके मूलमें निजके विकारी भावोंके त्यागका अभिप्राय निहित है ।
परका स्वीकार ही राग भावसे होता है, अतः परके त्यागके लिए उससे रागभाव हटाना ही होगा। दोनों कथनों में विवक्षाका अन्तर है, परमार्थतः यह आत्मा विकारी भावका हेय जान उससे निवृत्त हो जाय यह उसका तात्पर्य है । अनएव चारित्रका इच्छुक पुरुष वस्तुतः राग-द्वेषको दूर करनेका ही इच्छुक है। वस्तुतः पर-पर है, स्त्र नहीं, अतः स्वका परमें, और परका स्वमें प्रवेश ही नहीं होता, तत्र कर्त्तव्य कैसे होगा । आप अपने विका परिणामके कर्त्ता हैं; उसीसे बंधक हैं । अन्य पदार्थ अपने परिणमनका कर्त्ता है । अपने विकार के त्याग कर स्वरूपमण निश्चयतः चारित्र हैं और परका त्याग व्यवहारतः चारित्र है । अन्तरंग कषायके त्यागसे ही बाह्य चारित्र चरितार्थ है, अन्यथा नहीं । इसका स्पष्टीकरण करते हुए वे लिखते हैं- 'अध्यवसानमेव बंधहेतुः न तु बाह्यवस्तु, तस्य बंधहेतोः अध्यवसानस्य हेतुत्वेन एव चरितार्थत्वात् । किमर्थं तर्हि चाह्मवस्तुप्रतिषेत्रः, अध्यवसानप्रतिषेधार्थः । अध्यवसानस्य बाह्यवस्तु आश्रयभूतं स्यान ।' अध्यवमानभाष ही बंधका कारण है, न कि बाह्य बस्तु | बाह्य वस्तु अध्यवसानभावका निमित्त हो सकता है जो कि बंधका कारण है ।
प्रश्न- तो बाह्य बस्तुके त्यागका उपदेश क्यों दिया जाता है ?
उत्तर - चाह्य बस्तुके त्यागका उपदेश अध्यवसान के प्रतिषेधके लिए दिया जाता है, क्यों कि अध्यवसानकी उत्पत्ति में बाह्य वस्तु आश्रय निमित्त होती है ।
उक्त कथनसे यद्यपि चारित्रके नाते पर वस्तुके त्यागकी उपयोगिता सिद्ध है पर वह मुक्तिका हेतु नहीं, परका त्याग तो अध्यवसानभावके आश्रय निमित्तको हटानेके लिए है । मुख्यतासे तो अपना अध्यवसान भाष ही दूर करना है जो बंधका साक्षात् हेतु है । बाह्य बस्तुको बंध कारणता हेतुहेतुमद्भावसे है. हेतुभाव से नहीं । इस प्रकार व्यवहार और परमार्थकी स्थितिको ठीक ठीक समझकर जो येन केन प्रकारेण अपने राग-द्वेषादि विकारोंपर विजय प्राप्त कर लेता है वही सच्चा अहिंसक है। स्वामी समन्तभद्रने भी यही कहा है
रागद्वेषनिवृत्यै चरणं प्रतिपद्यते साधुः । रागद्वेषनिवृत्ते हिंसादिनिवर्त्तना कृता भवति ||
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
MA कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
साधु रागादि भावोंको दूर करनेके लिए चारित्रको अंगीकार करते हैं, क्योंकि राग द्वेषकी निवृत्ति होनेपर हिंसादि पाप स्वयं छूट जाते हैं। उक्त उद्धरणोंसे यह सिद्ध है कि बाह्य चारित्र अन्तरङ्ग चारित्रकी प्राप्तिका निमित्त है, पर उसके होनेपर अन्तरंग चाग्त्रि प्राप्त हो भी सकता है और नहीं भी हो सकता है। परन्तु राग-द्वेष पर विजय स्वरूप अन्तरंग चारित्र होने पर बाह्य चरित्र होता ही है। अतः प्रत्येक जैनको अहिंसा धर्मकी प्राप्तिके लिए मुख्यतासे अपने विकारोंपर विजय प्राप्त करनी चाहिए । यही जैनधर्मका रहस्य है।
श्री वीतरागदेवकी पूजाका रहस्य
__ श्री खेमचन्द जेठालालजी सेठ सोनगढ़ जिनेन्द्रदेवकी पूजाके प्रारंभमें हम गाते हैं
उदकचंदनतंदुलपुष्पकैश्चरुसुदीपमुधूपफलार्धकैः ।
धवलमंगलगानरवाकुले जिनगृहे जिननाथमहं यजे । मैं जिनमंदिरमें जिननाथको पूजता हूं। जिननाथकी पूजा करनेवाला जीव किसी भी प्रकारके रागको कभी भला नहीं मान सकता। रागको भला माननेवाला जीव वीतराग देवका भजन नहीं करता है, किन्तु मोहका भजन करता है। जब वह कहता है कि 'मैं जिननाथकी पूजा करता हूं', तो फिर अंशतः भी जिन हुए विना अर्थात् रागकी एकत्वबुद्धि छोड़े बिना कभी भी वीतराग देवकी यथार्थ पजा नहीं हो सकती।
जिनमंदिर कैसा है ? कहते हैं-धवलकारी और मंगलकारी गानके नादसे गूंज रहा हो ऐसा जिनमंदिर है; इसलिए जिनमंदिर में जानेवाले जीवको चाहिये कि वह जिससे अपने परिणामों में उबलता होवे, सदा वैसा मंगलकारी गान गावे । इसलिये जिनमंदिर में जाकर तीव्र कवायका भाव नहीं करना चाहिये, परिणामोंमें आकुलता नहीं करनी चाहिये ।
जिननाथकी पूजा किस द्रव्यसे करता हूं ? कहते हैं--उदक (जल), चंदन, तंदुल (अक्षत, चावल), पुष्प, चरु (नैवेद्य), सुदीप, सुधूप, फल और अर्घसे करता हूं। पूजा करते समय उस उस द्रव्य द्वारा पूजा करनेका हेतु क्या है उस पर विचार करना चाहिये । दृष्टांतके लिये चंदन और दीपक द्वारा पूजा करते समय हमें कैसा भाव होना चाहिये और उससे हमें क्या बोधपाठ मिलता है उस पर विचार किया जाता है। चंदनद्वारा पूजा करते समयकी भावना
(१) जैसे चंदन तप्त वस्तुको भी शीतल बना देता है वैसे ही हे भगवन् ! चंदन द्वारा पूजा करते समय मैं भावना भाता हूं कि चंदनसे भी अधिक शीतन ऐसा मेरे आत्माका में
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
सदा आश्रय करूं, जिससे मनके विकल्पके साथ, शरीरके साथ तथा पर पदार्थो के साथ रहनेवाली एकत्वबुद्धिरूप आधि-व्याधि-उपाधिमय त्रिविध तापका शमन हो कर आत्मपरिणामकी स्वस्थतारूप समाधिकी मुझे प्राप्ति हो।
(२) जैसे चंदनको कूड़े के ढेर पर रखा जावे, घिसा जावे, जलाया जावे तो भी वह अपने सुगंधमय स्वभावको कभी छोड़ता नहीं, उसको काटा जावे तो काटनेवाली कुल्हाड़ीको भी यह सुगधमय बना देता है वैसे ही हे भगवन् ! चंदनद्वाग पूजा करते समय मैं भावना भाता हूं कि बाह्य अनेक प्रकारकी प्रतिकूलताएँ आने पर भी मैं उनका ज्ञाता-दृष्टा बना रहूं, मैं अपने ज्ञानमय स्वभावको कभी न छोडूं।
(3) चंदनका घन अति शीतल है इसलिये उसके स्कन्ध, शाखा आदिसे सांप आदि लपटे पड़े रहते हैं। चंदन लेनका इच्छक आदमी मयरको साथमें ले जाता है, उसका केकारव सुन कर चंदन वृक्षसे लपट कर पड़े हुए सांप दि शीघ्रतया चंदन वृक्षको छोड़ कर दूर भाग जाते हैं और वह आदमी चंदन का प्राप्त कर लेता है वैसे ही चंदनके समान शीतल मेरे आत्माकी पर्यायमें मिथ्यात्व तथा क्रोध, मान, माया, लोभ आदि पड़े हुए हैं, लेकिन मेरा आन्मद्रव्य सिद्ध ममान शुद्वस्वभावी है ऐसी श्रद्धाके बलसे वे सब नष्ट हो जाओ और मुझे शुद्धताकी प्राप्ति होओ, ऐसी भाषना हे भगवन् ! चंदन द्वारा पूजा करते समय मैं भाता हूं। दीपक द्वारा पूजा करते समयकी भावना
(१) जैसे दीपकमें जब तक तेल (स्नेह) है तब एक वह जलता है उसी प्रकार जा तक मुझमें स्नेह (राग) है तब तक मुझे संसारमें त्रिविध तापसे जलना पड़ेगा-परिभ्रमण करना पडेगा । हे भगवन् । दीपकद्वारा आपकी पूजा करते समय में भावना भाता हूं कि मैं स्नेह (गग का सर्वथा अभाष करके संसार परिभ्रमणसे छूट जाऊं।।
(२) लौकिक दीपकके लिये तेल, घी, केरोसीन, पेट्रोल, विद्युत् आदि चाहिये, तब तक वह प्रकाशता रहता है। किंतु चैतन्य दीपकके लिये अन्य किसी भी बाह्य पदार्थकी किंचित मात्र भी आवश्यकता नहीं पड़ती है, वह स्वयं प्रकाशमान है । हे भगवन् ! दीपकद्वारा आपकी पूजा करते समय में भावना भाता हूं कि मेरा चैतन्यदीपक सदा स्वयं प्रकाशित रहो और अन्य कोई भी परद्रव्य-परभावकी उसे आवश्यकता कभी न हो।
(३) रत्नदीपकके अतिरिक्त जितने भी अन्य लौकिक दीपक हैं वे सब प्रचंड वायु आदिके कारण बुझ जाते हैं, किंतु रत्नदीपक स्वयं प्रकाशमान होनेके कारण यह प्रचंड वायु आदिसे भी घुझता नहीं; बसे ही मेरे चैतन्यदीपकका प्रकाश अनंत प्रतिकूलंताओंसे भी कदापि समाप्त न होअसी मावना हे भगवन् ! दीपकद्वारा आपकी पूजा करते समय मैं भाता हूं।
(४) लौकिक दीपक अन्य दीपकसे जलता हुआ देखा जाता है। हे भगवन् ! आप
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
र कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ के
महान् ज्ञानदीपक हो, दीपकद्वारा आरकी पूजा करते समय मैं भावना भाता हूं कि मेरा छोटासा ज्ञानदीपक सदाकाल अंतरमें प्रकाशमान रहा करो और आपके केवलज्ञानसूर्यसे वह सदा उज्वलित रहा करो।
(५) दीपकका प्रकाश अंधकारका नाश करनेवाला है। अंधकारमें पड़ा हुआ पदार्थ और अंधकार एकरूप प्रतिभासित होते हैं। लेकिन प्रकाश होते ही सब पदार्थ भिन्न भिन्न प्रति भासित होने लगते हैं वैसे ही ज्ञानदीपकद्वारा मेरे मोहांधकार-अज्ञानतिमिरका सर्वथा नाश हो और पदार्थका स्वरूप जैसा है वैसा ही मेरे ज्ञानमें प्रतिभासित हो-असी भावना हे भगवन् ! दीपकद्वारा पूजा करते समय मैं भाता हूं।
(६) दीपकके निकट कोई पदार्थ हो तो दीपक उसको प्रकाश सके, किंतु दूर हो तो न प्रकाश सके- असा नहीं है, उसी प्रकार हे भगवन् ! दीपकद्वारा पूजा करते समय मैं भावना भाता हूं कि अन्य क्षेय पदार्थ चाहे वे मेरे समीप हों या दूर हों तो भी मैं उनको ज्ञाता होकर सदा जानता ही रहूं, ज्ञेयको भला-बुरा कदापि न मानूं ।
(५) दीपकके निकट सोनेका ढेर होवे तो उसका प्रकाश बढ़ जावे तथा कोयलेका ढेर होवे तो उसका प्रकाश घट जावे असा कभी बनता नहीं। दीपक तो उन दोनोंको प्रकाशते हैं; उसी प्रकार मेरे ज्ञान दीपकका प्रकाश अनुकूल पदार्थ होवे तो बढ़ जावे और प्रतिकूल पदार्थ होवे तो घट जावे-असा कभी बनता नहीं, इसलिये हे भगवन् ! दीपकद्वारा पूजा करते समय मैं भावना भाता हूं कि सर्व पदार्थों को मैं स्वज्ञान प्रकाशद्वारा जानता ही रहूं; प्रतिकूलतासे मैं दब जाऊं और अनुकूलतासे मैं गर्वित हो जाऊं-असा कभी न बनो।
(८) जैसे दीपकका प्रकाश धूमसे-कालिमासे भिन्न है वैसे ही हे भगवन् ! दीपकके द्वारा पूजा करते समय मैं भावना भाता हूं कि मेरा ज्ञानदीपक सर्व प्रकारको मोह-रागद्वेषरूप कालिमासे सर्वदा-सर्वथा भिन्न हो।
(९) दीपक स्वभावसे ही स्वपरप्रकाशक है वैसे मेरा ज्ञानदीपक भी स्वभावसे ही स्वपरप्रकाशक है, इसलिये मैं भावना भाता हूं कि मेरा ज्ञानदीपक सदा काल प्रकाशक ही रहो. अन्य पदार्थ वा मोह-राग-द्वेष आदि भावोंका कर्ता न बनो।
भगवानकी पूजा करते समय हमारी भावना किस प्रकारकी होनी चाहिये असा दर्शानेके लिये पूर्वोत उल्लेख किया है उसी प्रकार अन्य द्रव्यद्वारा पूजा करते समय भी आत्महितकी भावना करनी चाहिये, तभी हमारी पूजा यथार्थ और सफल बन सकती है।
जो जीव अपने शुद्ध स्वरूपमें लीन नहीं रह सकता उसको सर्वज्ञ परमात्माकी पूजा, भक्ति आदिका शुभ भाव आए बिना रहता नहीं । किंतु ज्ञानी समझते हैं कि ये भी पुण्य बंधके कारण हैं, उनका भी अमाव कर जब अपने शुद्ध स्वरूपमें लीनता करूँगा तभी निश्चय भावपूजा होगी और यही धर्म है, इसलिये यही करने योग्य है।
।
-
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
EPARANASANAR
- तात्पर्य (अ) वीतरागकी सच्ची पूजा सर्व प्रकारके रागादि भावोंका आदर छोड़ कर वीतराग
बनने में है (ब) सर्वज्ञकी सच्ची पूजा अल्पज्ञ पर्यायका आदर छोड़ कर सर्वज्ञता प्रकट करने में है। (क) प्रभुकी सच्ची पूजा पामरताका अभाव कर प्रभुता प्राप्त करने में है ।
जोव और कर्मका सम्बन्ध
श्री प्रकाश हितैषी शास्त्री दिल्ली जैन परम्परामें कर्म सिद्धान्तका बड़ा महत्त्व है, क्योंकि जीवकी कर्मसापेक्ष अवस्थाका नाम ही संसार है, ऐसा ज्ञान होनेपर कर्मनिरपेक्ष अवस्था ही मोक्ष है ऐसा ज्ञान सहज हो जाता है । यद्यपि 'कर्म' ऐसा कहने पर 'जो किया जाता है वह कर्म' इस व्युत्पत्तिके अनुमार संसार अवस्थामें जीवके विकारी भाव ही उसके कर्म कहे जा सकते हैं, क्योंकि स्वतन्त्र होकर जीव उन्होंको करता है। किन्तु ऐसा नियम है कि जीवके विकारी भाव करने पर बिनसोपचयरूपसे स्थित कार्मण वर्गणाऐं स्वयं ज्ञानावरणादिरूपसे परिणत होकर आत्माके साथ एक क्षेत्रावगाहरूप सम्बन्धको प्राप्त होती हैं । यतः जीवके विकारी भावोंको निमित्त कर कार्मण वर्गमा ज्ञानावरणादिरूपसे परिणत होकर जीवके विकारी मावोंके होनेमें निमित्त होती हैं, इसलिए इन्हें भी आगममें कर्म कहा गया है । इस प्रकार विचार करने पर कर्मके दो भेद हो जाते हैं-भावकर्म और द्रव्यकर्म । कर्मके इन दो भेदोका निर्देश करते हुए द्रव्यसंग्रहमें लिखा है
पज्झदि फम्म जेण दु चेदणभावेण भावबंधो सो ।
फम्मादपदेसाणं अण्णोष्णपवेसणं इदरो ॥३२॥ __ जिन राग, द्वेष, मोहरूप चेतन परिणामों के निमित्तसे झानावरणादि कर्मो का बन्ध होता है वे चेतन परिणाम भाषबन्ध है तथा जड़की और आत्माके प्रदेशोंका परस्पर प्रवेशकर एक क्षेत्रावगाहरूपसे अवस्थित होना द्रव्यबन्ध है ।
यहाँ पर जड़कर्म और जीव प्रदेशोंका एक क्षेत्रावगाह हो जाने पर भी जड़कर्मका स्वचतुष्टय जड़कर्म में है और आत्माका स्वचतुष्य आत्मामें है । आत्माका एक प्रदेश भी कर्मरूप नहीं होता और जड़फर्मका एक भी परमाणु आत्मारूप नहीं होता । ये दोनों द्रव्य अपने-अपने चतुष्टयमें ही अवस्थित रहते हैं, इसलिए प्रत्येक द्रव्य प्रत्येक समयमें मात्र अपना ही कार्य करता है, अन्यका नहीं यह सिद्ध होता है । आचार्य कुन्दकुन्द इन दोनों में परस्पर निमित्त-नैमित्तिकभाष है, कर्तृ-कर्मभाव नहीं यह भेद इसी कारणसे करते हुए लिखते हैं
H-H
in
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
एएण कारणेण दु कत्ता आदा सरण भावेण ।
पुगगलकम्मकयाणं ण दु कत्ता सव्वभावाणं ।।८२॥ इस कारण आत्मा अपने भावोंका कर्ता है, किन्तु पुद्गलकर्मकृत सर्व भावोंका कर्ता नहीं है ॥२॥
जड़कर्मों के बन्धके समय जीव मिथ्यादर्शनादि परिणाम करता है, कार्मणवर्गणाओंमें ज्ञानावरणादिरूपसे कर्म परिणमनरूप कुछ भी कार्य नहीं करता है इस विषयको स्पष्ट करते हुए आचार्य अमृतचन्द्र पुरुषार्थसिद्धयुपायमें लिखते हैं
जीवकृतं परिणाम निमित्तमात्रं प्रपद्य पुनरन्ये ।
स्वयमेव परिणमन्ते पुद्गलाः कर्मभावेन ॥५२॥ . जीवद्वारा किये गये रागादि परिणामोंका निमित्त पाकर उससे भिन्न पुद्गल स्वयं कर्मरूप परिणम जाते हैं ।।१२।।
__ यदि किसी कपड़ेमें तेल, घी आदि कोई स्निग्ध पदार्थ लगा हो तो यहाँ पर बारीक कूड़ा-करकट इकट्ठा होकर कपड़ेसे संयुक्त हो जाता है। यहाँ पर स्निग्ध पदार्थने कूड़ा-करकटको चिपकानेरूप किसी प्रकारका प्रयत्न नहीं किया है, जड़ होनसे इच्छा तो कर ही नहीं सकता। किन्तु उड़ता हुआ वह कचरा स्निग्धताका निमित्त पाकर स्वयं संयुक्त हुआ है। ये दोनों पदार्थ एक ही कालमें अपना-अपना ही कार्य कर रहे हैं। इसी प्रकार प्रकृतमें जानना चाहिए। स्वयं आचार्य कुन्दकुन्द इस विषयको स्पष्ट करते हुए प्रवचनसारमें लिखते हैं
कम्मत्तणपाओग्गा खंधा जीवस्स परिणई पप्पा ।
गच्छंति कम्मभावं ण हि ते जोवेण परिणमिदा ॥ ७७ ॥ जीवकी रागादिरूप परिणति विशेषको पाकर कर्मरूप परिणमनके योग्य पुद्गल स्कन्ध कर्मभावको प्राप्त होते हैं। उनका कर्मरूप परिणमन जीवके द्वारा नहीं किया गग है ॥७॥
जीव पुद्गल कर्मको नहीं करता है तो कौन करता है. यह प्रश्न उठाकर आचार्य अमृतचन्द्र खयं लिखते हैं
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव कम्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशंकयैव ।
एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय संकीर्यते शृणुत पुद्गलकर्म कर ॥६३।।
यदि जीव पुद्गलकर्मका कर्ता नहीं है तो उसका कर्ता कौन है ऐसी शंका होने पर शीघ्र ही मोह निवारणार्थ आचार्य कहते हैं-सुनो, पुद्गल कार्मणवर्गणा उसका कर्ता है ॥६३॥
जीव पुद्गल कर्मको नहीं करता, इस भावका स्पष्टीकरण समयसार कलशके इस इलोकसे भले प्रकार हो जाता है
आत्मभावान् करोत्यात्मा परभावान् सदा परः । आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते ॥ ५६।।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
Co
'आत्मा सर्वदा अपने भावोंका कर्ता है, और पुद्गलादि पर द्रव्य सर्वदा परभावों का कर्ता है, इसलिए आत्माके भाव आत्मा ही हैं और परके भाव पर ही हैं ।। ५६ ।।
इस प्रकार कर्म क्या हैं और उनका जीवके साथ संयोग कैसे होता है यह स्पष्टीकरण हो जाने पर भी प्रश्न यह है कि यह संयोग कसे चालू है । यह प्रश्न आचार्यों के सामने भी रहा है। आचार्य अमृतचन्द्र इसका समाधान करते हुए समयासर गाथा १०५की टीका में लिखते हैं-
इह खलु पौद्गलिककर्मणः स्वभावादनिमित्तभूतेऽप्यात्मन्यनादेरज्ञानात्तन्निमित्तभूतेनाज्ञानभावेन परिणमनान्निमित्तीभूते सति संग्द्यमानत्वात्पौद्गलिकं कर्मात्मना कृतमिति निर्विकल्प - विज्ञानघनभ्रष्टानां विकल्पपराणां परेषामस्ति विकल्पः । सतूपचार एव न तु परमार्थः ।
इस लोकमें आत्मा स्वभावसे पुद्गलोंके कर्मरूप परिणमनका निमित्त नहीं है, किन्तु अनादिकालीन अज्ञानके कारण कर्मपरिणामके निमित्तरूप अज्ञानभावसे परिणमन करनेके कारण उसको निमित्त कर पुद्गल कर्मरूप परिणमन करते हैं, इसलिए निर्विकल्प विज्ञानघनसे भ्रष्ट हुए जीवोंक जीवने कर्म किया ' ऐसा विकल्प होता है । किन्तु आत्माने कर्म किया यह उपचार है, परमार्थ नहीं ।
यह वस्तुस्थितिका सूचक वचन है। इसमें बतलाया है कि जीवका स्वभाव तो यह नहीं है कि वह पुद्गलोके कर्मरूप परिणमन में निमित्त हो । किन्तु वह अनादि काल से अज्ञानी है, इसलिए अपने अज्ञानभावक द्वारा इसमें निमित्त हो रहा है। अनादि कालसे जीव- कर्मों के संयोगका यही कारण है ।
वे अज्ञानभाव कौन कौन हैं जिनके कारण जीवका कर्मेकेि साथ संयोग होता है इस प्रश्नका समाधान करते हुए आचार्येने वे पाँच प्रकारके बतलाये हैं- मिध्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग । किन्हीं किन्हीं आचार्योंने प्रमादका कपायमें अन्तर्भाव करके मुख्यरूपसे चार कारण बतलाये हैं । श्री षट्खंडागमके वेदनाखण्ड प्रत्ययविधान अनुयोगद्वार में इसका विचार करते हुए नैगम, संग्रह और व्यवहार नयकी अपेक्षा बन्धके प्राणातिपात, मृषावाद, अदत्तादान, मैथुन, परिग्रह, रात्रिभोजन, क्रोध, मान, माया, लोभ, राग, द्वेष, मोह, प्रेम, निदान, अभ्याख्यान, कलह, पैशुन्य, रति, अरति, उपधि, निकृति, मान, (माप), मेय, मोष, मिथ्याज्ञान और मिथ्या दर्शनका निर्देश करके अन्तमें बतलाया है कि ऋजुसूत्रनयकी अपेक्षा प्रकृतिबन्ध और प्रदेशबन्ध योगसे तथा स्थितिवन्ध और अनुभागबन्ध कषायसे होता है ।
इसका तात्पर्य यह है कि योगमें जैसी हानि - वृद्धि होती है उसके अनुसार होनाधिक प्रदेशबन्ध होता है और कषाय में जैसी हानि -वृद्धि होती है उसके अनुसार हीनाधिक स्थितिबन्ध और अनुभागबन्ध होता है। प्रकृतिबन्ध में उत्कृष्ट, अनुत्कृष्ट जघन्य और अजघन्य भेद सम्भव नहीं हैं, इसलिए योगके अनुसार उसका हीनाधिक बन्ध होनेका प्रश्न ही नहीं उठता।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
wokarm-ram- -Ranilavacancy
यह निमित्तकी अपेक्षा कारणका विचार है । अन्तरंग कारणकी अपेक्षा विचार करने पर सर्वत्र पर्यायशक्तियुक्त द्रव्यशक्ति ही कार्यकी नियामक है बहिरंग कारण नहीं, क्योंकि एक ही प्रकारके बहिरंग कारणरूप सूक्ष्म लोभके सद्भावमें वेदनीयका बारह मुहूर्त, नाम-गोत्रका अंतर्मुहूर्त और शेष कर्मों का अन्त मुहूर्त जघन्य स्थितिबन्ध होता है। या एक ही संक्लेशरूप उत्कृष्ट कषाय के सद्भावमें मिथ्यादृष्टि संज्ञी पञ्चेन्द्रियके दर्शनमोहनीयका सत्तर कोड़ाकोड़ी सागर और धारिन्नमोहनीयका चालीस कोड़ाकोड़ी सागर प्रमाण उत्कृष्ट स्थितिबन्ध होता है। इसीप्रकार एक ही योगके सद्भावमें बेदनीयका सबसे अधिक और शेषका अपने अपने स्थितिबन्धके अनुसार उत्तरोत्तर हीन प्रदेशबन्ध होता है। ऐसा क्यों होता है । इसका कोई अन्तरंग कारण अवश्य होना चाहिए, क्योंकि जितने भी कार्य होते हैं वे अपने अपने कारणका अनुविधान अवश्य करते हैं। स्पष्ट है कि बहिरंग कारणके एक होने पर भी कार्यों में जो यह विशेषता उत्पन्न होती है उसका मुख्य हेतु उस उस कार्यका अन्तरंग कारण ही है, क्योंकि जिसप्रकार एक बहिरंग कारणके रहने पर युगपत् अनेक कार्यों की उत्पत्ति देखी जाती है उस प्रकार एक अन्तरंग कारणसे युगपत् अनेक कार्यों की उत्पत्ति नहीं देखी जाती। कारण कि प्रत्येक उपादान कारण नियत कार्यका ही जनक होता है । अतएव कार्यकी उत्पत्तिका यथार्थ कारण उपादान ही है निमित्त नहीं यह सिद्ध होता है। तथापि विवक्षित कार्यकी उत्पत्तिके समय अन्य एक या अनेक जिन द्रव्योंकी विवक्षित पर्यायोंके साथ उसकी बाह्य व्याप्ति होती है उन्हें भी उस कार्यका कारण कहनेको लोकपरिपाटी है, क्योंकि अन्य द्रव्योंकी उस प्रकारकी पर्याचोंके साथ बाह्यच्याप्ति होने के कारण उससे विवक्षित कार्यकी सिद्धि होनेका नियम है। इस लिए उन्हें भी निमित्त मानकर उस कार्यका कर्ता आदि कहा जाता है। इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए पण्डितप्रवर आशाधर जी अनगारधर्मामृतमे लिखते हैं
कर्नाद्या वस्तुनो भिन्ना येन निश्चयसिद्धये ।
साध्यन्ते व्यवह रोऽसौ निश्चयस्तदभेददक् ॥१-१२.९।। जिसके द्वारा निश्चय कारककी सिद्धि के लिए वस्तु (उपादान) से भिन्न कर्ता आदि माधे जाते हैं यह व्यवहार है और जो वस्तु (उपादान) से अभिन्न कतो आदिको अवलोकता है वह निश्चय है ॥१-१२०॥
श्रीमद्भट्टाकलंकदेवने लघीयस्त्रयके नय-तदाभास अधिकारके श्लोक ६में कारणकी सत्तासे कार्यकी सत्ता है यह स्वीकार किया है । इसकी टीका करते हुए श्री अभयचन्द्रसूरि उपादानको विवक्षित कार्यका जनक बतलाते हुए लिखते हैं
कया स्वयं कारणसत्तया स्वयं कारणं विवक्षितकार्यजनक द्रव्यस्वरूपमुपादानं तस्य ससया भावेन ।
उक्त वचनमें 'विवक्षित' पद ध्यान देने योग्य है । कोई भी उपादान विवक्षित कार्यका ही जनक होता है यह इस पद द्वारा सूचित किया गया है । इसलिए. जिनकी यह मान्यता
न
-
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
METARE
है कि जब जैसा निमित्त मिलता है कार्य उसके अनुसार होता है यह आगमानुकूल नहीं है। निमित्त बलात् पर कार्यके उपादानमें कार्यको उत्पन्न करता हो ऐसा त्रिकालमें नहीं है। प्रत्येक द्रव्य स्वभावसे परिणमनशील है और उसका वह प्रत्येक परिमणन अपने-अपने उपादानके अनुसार होता है, क्योंकि प्रत्येक कार्यकी अन्तर्व्याप्ति अपने-अपने उपादानके साथ पाई जाती है । निमित्तके साथ कार्यकी बाह्य व्याप्तिका नियम अवश्य है । पर जिस प्रकार एक उपादानके साथ एक कार्यकी अन्तर्व्याप्तिका नियम है उस प्रकार एक निमित्तके साथ एक कार्यकी बाह्य व्याप्तिका नियम नहीं है, इसलिए आगममें निमित्तको मुख्य कारण न स्वीकार कर उपचरित कारण कहा है । निमित्तको उपचरित कारण कहने का तात्पर्य यह है कि निमित्त कार्यका न मुख्य यथार्थ कर्ता है और न मुख्य (यथार्थ) करण है आदि ।
द्रव्यसंग्रहमें आचार्य नेमिचन्द्रने व्यवहाग्नयसे जीवको पुद्गलकर्मादिकका, अशुद्ध निश्चय नयसे रागादि परिणामोंका तथा शुद्ध निश्चयनयसे शुद्ध परिणामोंका कर्ता कहा है । अब यहाँ थोड़ी देरको अशुद्ध-शुद्ध निश्चयनयके भेदको गौणकर विचार कीजिए-जीव एक है और कार्य दो हैं-एक पुगलोंका कर्मपरिणामरूप कार्य और दूसग अपने परिणामोंको उत्पन्न करनेरूप कार्य । अब यदि जिम रूपसे वह अपने परिणामोंको उत्पन्न करता है उसी रूपसे वह कर्मों को उत्पन्न करता है मा माना जाय तो अपने कार्यका कर्ता निश्चयनयसे कहलावे और कर्मका कर्ता व्यवहारनयसे कलावे ऐसा भेद क्यों ? जब कि दोगेको मम नरू से करनेवाला एक जीव ही है तो दोनोंका कता भी एकरूपसे ही माना जाना चाहिए। फिर यह भेद क्यों ? यदि कहो कि एक ही जीव एक जगह निमित्त है और दूसरी जगह उपादान है यह जो भंद है उम भेदको दिखलाने के लिए ऐमा कथन किया गया है तो हम पूछते हैं कि तो फिर जिसरूपसे पुद्गल कर्मों का कर्ता है उसीरूपसे अपने परिणामोंका कर्ता है यह कथन कहाँ रहा । दोनों स्थलों पर जब कतृत्वमें अन्तर हे नो वह अन्तर क्या है इसे जानना चाहिए और दामोंको एक समान माननेकी आदत छोड़ देनी चाहिए ।
यदि कहो कि एक द्रव्य दूसरे द्रव्यका उपादान कर्ता नहीं होता ऐसा तो हम मानते हैं पर निमित्त कर्ता तो होता है और इस प्रकार निमित्त कर्ता तथा उपादान कर्ता मिलकर एक कार्यको करते हैं । श्री समयसारजीमें निमित्त उपादान होकर कार्य नहीं करता यह तो कहा है पर निमित्त कर्ताका कहीं भी निषेध नहीं किया । यदि निमित्त कर्ताका निषेध किया होता तो हम भी मान लेते कि कार्य उपादानसे होता है, निमित्त वहाँ अपना कार्य करता हुआ उस द्वारा निमित्त व्यवहारको प्राप्त होता है, किन्तु जब कि समयसारमें भी कार्यमें निमित्त के व्यापारको (२७८-२७९) स्वीकार किया है ऐसी अवस्थामें प्रत्येक कार्यकी उत्पत्ति दोनोंके व्यापारसे माननी चाहिए । कार्य में निमित्तकी मात्र स्वीकृति मानना शाखसंगत नहीं है । सो इसका समाधान यह है कि यद्यपि शास्त्रोंमें निमित्तको कर्ता आदि भी कहा है और निमित्तसे
-
KART
1
C
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
Jी कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
कार्य होता है ऐसा भी कहा है इसमें सन्देह नहीं, पर उसका आशय क्या है इसे यदि न समझा जाय तो एक निमित्तकर्ता और दूसरा उपादानकर्ता ये दोनों मिलकर एक कार्यको उत्पन्न करते हैं यह जो आजकल भ्रम हो रहा है वह दूर न होगा । यह प्रश्न आचार्य श्रीअमृतचन्द्र के सामने भी रहा है, इसलिए उसका समाधान करते हुए वे समयसारकलशमें लिखते हैं
रागद्वेषोत्पादकं तत्त्वदृष्टया नान्यद् द्रव्य वीक्ष्यते किञ्चनापि ।
सर्वद्रव्योत्पत्तिरन्तश्चकास्ति व्यक्तात्यन्तं स्वस्वभावेन यस्मात् ॥२१९॥ तत्त्वदृष्टिसे देखो तो राग-द्वेषका उत्पन्न करनेवाला अन्य द्रव्य कुछ भी नहीं दीखता, क्योंकि सब द्रव्योंकी उत्पत्ति अपने स्वभावसे ही भीतर अत्यन्त प्रगटरूप शोभित होती है ।
प्रकृतमें एक द्रव्य दूसरे द्रव्यका यथार्थ कर्ता नहीं यह साध्य है और प्रत्येक कार्यकी उत्पत्ति उपादानके स्वभावरूपसे होती है यह साधन है। इस द्वारा निमित्त यथार्थ कर्ता नहीं इसकी सिद्धि करके फलितार्थरूपमें उपादान ही यथार्थ कर्ता है इसकी सिद्धि की गई है। आत्मा पुद्गल कर्मादिकका यथार्थ कर्ता न हो कर उपचरित कर्ता है इस विषयको स्पष्ट करते हुए बृहद्रव्यसंग्रह में 'पुग्गलकम्मादीणं कत्ता' इत्यादि गाथा व्याख्यानके प्रसंगसे लिखा है
मनोवचनकायव्यापारक्रियारहितनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन्ननुपचरितासद्भूतव्यवहारेण ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मणां आदिशब्देनौदारिकवैक्रियिकाहारकशरीरहारादिषट्पर्याप्तियोग्यपुद्गलपिण्डरूपनोकर्मणां तथैवोपचरितासद्भूतव्यवहोरण बहिर्विषयघटपटादीनां च कर्ता भवति ।
___ मन, वचन और कायके व्यापारसे होनेवाली क्रियासे रहित ऐसा जो निज शुद्धात्मतत्त्व उसकी भावनासे रहित हुआ यह जीव अनुपचरित असद्भूत व्यवहारनयकी अपेक्षा ज्ञानावरणादि द्रव्यकर्मो का, आदि शब्दसे औदारिक, वैक्रियिक और आहारकरूप तीन शरीरोंका तथा आहार आदि छह पर्याप्तियोंके योग्य पुद्गलपिण्डरूप नोकर्मों का तथा उपचरित असद्भूत व्यवहारनयकी अपेक्षा बाह्य विषय घट-पट आदिका कर्ता होता है।
यहाँ जीवको कर्म-नोकर्मका कर्ता कहने में अनुपचरित असद्भूत व्यवहारनय स्वीकार किया गया है और घट-पटादिका कर्ता कहनेमें उपचरितासद्भूतव्यवहारनयको स्वीकार किया गया है। इसका तात्पर्य यह है कि पुद्गल द्रव्य, उसकी परिणामलक्षण किया और उससे उत्पन्न हुए कर्म-नोकर्मरूप कार्योसे जीव द्रव्य पृथक् है, उसकी परिणामलक्षण क्रिया भी पृथक् है, उससे उत्पन्न हुआ रागादि परिणाम भी पृथक् है । इसीप्रकार जीवद्रव्य, उसकी परिणामलक्षण क्रिया और उसके रागादि परिणामरूप कार्यसे पुद्गलद्रव्य, उसकी परिणामलक्षण किया और उसके कर्म नोकर्म आदिरूप कार्यका पृथक् जान लेना चाहिए। फिर भी इनमें एक-दूसरेके नाभयसे कर्ता-कर्मका व्यवहार किया जाता है, इसलिए ऐसे व्यवहारको असद्भूत व्यवहार
ALoLTE
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
कहा है, किन्तु घट-पटादिकी उत्पत्ति एकक्षेत्रावगाह होकर नहीं होती, इसलिये उक्त असद्भूत व्यवहारमें क्रमसे अनुपचरित और उपचरित विशेषण लगाये हैं। तात्पर्य यह है कि जीव और कर्म-नोकर्म आदिमें अन्तर्व्याप्तिका अभाव होनेसे जीव उनके आदि, मध्य और अन्तमें व्याप्त होकर उनको करता हो ऐसा तो नहीं है फिर भी अनादिरूद लोकव्यवहारकी अपेक्षा जीयको कर्म, नोकर्म और घट-पट आदिका कर्ता कहा जाता है। इसी बातको स्पष्ट करते हुए श्री समयसारजी गाथा १०६में राजाका दृष्टान्त देकर भलेप्रकार समझा दिय गया है और गाथा १०७में फलितार्थरूपमें यह स्पष्ट कर दिया गया है कि आत्मा पुद्गलद्रव्यके कर्म-नोकर्म आदि कार्यों को उत्पन्न करता है, करना है, बाँधता है, परिणमाता है, प्रहण करता है यह व्यवहारनयका वक्तव्य है। व्यवहारनयका विशेष स्पष्टीकरण पूर्व में किया ही है। इसलिए प्रत्येक कार्यको उत्पत्ति निमित्तसे न होकर वस्तुतः उपादानसे ही होती है ऐसा निश्चय करना चाहिए। इसलिए यद्यपि जीवका कर्मके साथ अपने अज्ञानके कारण अनादि संयोग है पर जीवकी यह संसारकी परिपाटीरूप अवस्था जीवने स्वयं की है, कर्म उमका करनेवाला नहीं। एक कविने बड़े सुन्दर शब्दोंमें इस भावको व्यत किया है। वे भगवद्भकि में ओत-प्रोत होकर अपने अपराधको स्वीकार करते हुए लिखते हैं
कर्म विचारे कौन भूल मेरी अधिकाई ।
अग्नि सहे घनघात लोहकी संगति पाई ॥ श्रीपण्डित टोडरमलजी इस बातको स्पष्ट करते हुए मोक्षमार्गप्रकाशक (पृ. ३७) में लिखते हैं
इहां कोउ प्रश्न करै कि कर्म तो जड़ है, किछू बलवान् नाही, तिनिकरि जीवके स्वभावका घात होना वा बाह्य सामग्रीका मिलना कैसे संभवे । ताका समाधान-जो फर्म आप कर्ता होय उद्यमकरि जीवके स्वभावकौं घात, बाह्य सामग्रीकौं मिलावै तब कर्मकै चेतनपनौ भी चाहिए अर बलवानपनौ भी चाहिए। सो तो है नाही, सहज ही निमित्त-नैमित्तिकसम्बन्ध है। जब उन कर्मनिका उदय काल होय तिस काल विर्षे आप ही आत्मा स्वभावरूप न परिणमै, विभावरूप परिणमै वा अन्य दव्य ते तेसैं ही सम्बन्धरूप होय परिणमैं ।...बहरि जैसैं सूर्यके उदयका काल विर्यै चकवा-चकवीनिका संयोग होय तहां रात्रिविर्षे किसीनै द्वेषबुद्धितै जोरावरी करि जुदे किए नाहीं । दिवस वि काहू. करुणा बुद्धि ल्याय करि मिलाए नाहीं। सूर्य उदयका निमित्त पाय आप ही मिले हैं अर सूर्यास्तका निमित्त पाय आप ही बिछरें हैं । ऐसा ही निमित्त-नैमित्तिक बन रहा है । तैसें ही कर्मका भी निमित्त-नैमित्तिक भाव जानना ।
____ श्री पण्डित टोडरमलजीके लिखनेका आशय यह है कि जीवके भाव कर्माधीन नहीं, किन्तु यह जीव जब स्वयं अपने उपयोगको बहिर्मुख करके राग-द्वेष करता है तब कर्मोदय निमित्त बन जाता है यह वस्तुस्थिति है । जीवके भाष कर्माधीन है यह वस्तुस्थिति नहीं। फिर भी
E
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
HENNARODUDHULSINAUNewsuvvvw
w
M कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
कर्मोदय और जीवके राग-द्वेषरूप भावोंमें निमित्त-नैमित्तिक सम्बन्ध है, इसलिए कहा यह जाता है कि जीवके भाव कर्माधीन हैं। सो यह कथनमात्र ही है। यदि कदाचित् इसे कथनमात्र न मान कर यही मान लिया जाय कि संसारी जीवके भाव कर्माधीन ही हैं ता उसका मुक्तिके लिए प्रयत्न करना नहीं बन सकता। किन्तु ऐसा तो नहीं है, क्योंकि काललब्धिका योग मिलते ही जीवका मुक्तिके लिए प्रयत्न भी प्रारम्भ हो जाता है और वह उसमें सफल भी होता है। सो इससे विदित होता है कि प्रत्येक समयमें जीव अपनी शुभ, अशुभ या शुद्धरूप जो भी रिणति करता है उसके करने में वह स्वतन्त्र है। जीवकी इस स्वतन्त्रताका उद्घोष करते हुए आचार्य जयसेन प्रवचनसार गाथा ४५ की टीकामें लिखते हैं
द्रव्यमोहोदयेऽपि सति यदि शुद्धात्मभावनाबलेन भावमोहेन न परिणमति तदा बन्धो न भवति । यदि पुनः कर्मोदयमात्रेण बन्धो भवति तर्हि संसारिणां सर्वदेव कर्मोदयस्य विद्यमानत्वात् सर्वदेव बन्ध एव न मोक्ष इत्यभिप्रायः ।
द्रव्यमोहके उदयके भी रहने पर शुद्धात्मरूप भावनाके बलसे जीव यदि मोहम्प परिणत नहीं होता है तो उस समय बन्ध नहीं होता है। यदि कर्मोदयमात्रसे बन्ध होवे तो संसारी जीवोंके सदैव कर्मोदयके विद्यमान रहनेसे सदैव बन्ध ही होगा, मोक्ष नहीं होगा यह उक्त कथनका अभिप्राय है।
यह तो मुविदित है कि सातवें आदि गुणस्थान निर्विकल्प समाधिके हैं। वहाँ भय, मैथुन और परिग्रहसंज्ञाका सद्भाव नहीं बन सकता । फिर भी आगममें इन गुणस्थानोंमें यथा योग्य इन संज्ञाओंको स्वीकार किया है । इसलिए यह प्रश्न हुआ कि आगेके गुणस्थानों में ये संज्ञाएं कैसे बन सकती हैं ? तब आगममें यह उत्तर दिया गया है कि इनके निमित्त कारणरूप भय आदि काँकी उदय-उदीरणा आगे होती है, इसलिए कारणमें कार्यका उपचार करके ये संज्ञा सातवें आदि गुणस्थानों में स्वीकार की गई हैं। यथा
कारणभूदकम्मोदयसंभवादो उवयारेण भय-मेहुण-परिग्गहसण्णा अस्थि ।
यह आगमका अभिप्राय है। इससे यह भलीभाँति सिद्ध हो जाता है कि जैसा कर्मका उदय हो, जीवको उससे उपयुक्त होना ही पड़े ऐसा एकान्त नियम नहीं है। जीव कर्मोदयसे उपयुक्त हो या न हो इसमें उसकी स्वतन्त्रता है। आचार्य जयसेनने उक्त वचन लिख कर इसमें सन्देह नहीं कि जीवकी इस स्वतन्त्रताका उद्घोष कर संसारी जीवके लिए मोक्षका द्वार खोल दिया है।
इस प्रकार जीव और कर्मके संयोगका क्या नात्पर्य है इसका संक्षेपमें यहाँ खुलासा किया ।
M
SHAR
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
IN
जैनदर्शनका महत्व
श्री सुदर्शनलालजी जैन एम. ए., दमोह जैनदर्शनका विश्वके दर्शनोंमें महत्त्वपूर्ण स्थान है। ईश्वरवादका निपंधकर जहां इस दर्शनने निमित्तकी कार्योत्पत्तिमें अपारमार्थिकता स्वीकार की है वहाँ यह दर्शन कार्योत्पत्तिमें उपादानको मुख्य हेतुरूपसे स्वीकारकर स्वावलम्बनके आधारसे प्रत्येक द्रव्यकी स्वतन्त्रताका उद्घोष करता है।
यह दर्शन न तो धातुके सर्वथा सत्पक्षको ही स्वीकार करता है और न असत्पक्षको ही। जो वस्तु स्वद्रव्यादिकी अपेक्षा सन है वही वस्तु परद्रव्योदिकी अपेक्षा असत् भी है। स्वामी समन्तभद्र आप्तमीमांसामें कहते हैं
सदेव सर्व को नेच्छेत् स्वरूपादिचतुष्टयात् ।
असदेव विपर्यासान्न चेन्न व्यवतिष्ठते । ऐसा कौन परीक्षक या लौकिक पुरुष है जो स्वरूपादि चतुष्टयकी अपेक्षा सब पदार्थो को सत्म्वरूप ही स्वीकार नहीं करे और पररूपादि चतुष्टयकी अपेक्षा असस्वरूप ही स्वीकार नहीं करे, क्यों कि ऐसा नहीं मानने पर पदार्थों की व्यवस्था ही नहीं बन सकती ।
इसी प्रकार एक-अनेक, नित्य-अनित्य और तत्-अतन् आदिके विषयमें भी जान लेना चाहिए । इस दर्शनको अनेकान्तदर्शन कहनेका कारण भी यही है। इस दर्शनमें जीव, पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश और काल इन द्रव्योंकी व्यवस्था इसी आधार पर की गई है।
यह जनदर्शनकी पृष्ठभूमि है । इस आधारसे जब हम जीवके संसारी और मुक्त इन भेदोंपर दृष्टिपात करते हैं तो विदित होता है कि जीवकी क्रमसे होनेवाली ये दो अवस्थाएं (पर्याय) हैं । उनका उपादान कारण वही स्वयं है। उसने अपने अज्ञानके कारण पर द्रव्यमें एकत्वबुद्धि की, अर्थात् राग (मिथ्यात्व-राग-द्वेष)के कारण पर द्रव्यको अपना लक्ष्य (निमित्त) बनाया, इसलिए उसे विकारी पर्याय (संसार)का पात्र होना पड़ा। यदि वह आकुलतारूप विकारी पर्यायसे मुक्ति पाना चाहता है तो उसका प्रधान कर्तव्य है कि वह भूतार्थरूपसे जीवादि नौ पदार्थों का स्वरूप जानकर पर द्रव्यको लक्ष्य बनानेके स्थानमें यदि अपने झायक स्वभाव आत्माको लक्ष्य बनाये तो नियमसे उसके विकारी पर्यायके स्थानमें अविकारी (स्वभाव) पर्यायकी उत्पत्ति होगी। भगवान् कुन्दकुन्द समयसारमें कहते हैं
सुद्धं तु विजाणंतो सुद्धं चेवप्पयं लहइ जीवो।
जाणतो दु असुद्धं असुद्धमेवप्पयं लहइ ।। जो सकल उपाधिसे रहित आत्माको अनुभवता है वह नियमसे शुद्ध आत्माको प्राप्त
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
3.
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
होता है और जो निमित्तादिकी उपाधि युक्त (विकारी) आत्माको अनुभवता है वह नियमसे अशुद्ध आत्माको प्राप्त होता है ।
मोक्ष जैनदर्शन के अभ्यास और तदनुरूप आचरणका साक्षान फल है । जो इसे समझकर स्वावलम्बी बनता है वही मोक्षका पात्र होता है ।
191
अभाव चतुष्टय
श्री. पं. सूर्यनारायणजी उपाध्याय, जैन-बौद्ध-मीमांसादर्शनाचार्य, एम. ए. प्राध्यापक दर्शन - विभाग श्री स्या. म. वि. वाराणसी
Tera क्या है और उसका पदार्थ व्यवस्था में क्या स्थान है इस तथ्यका निर्देश करते हुए आचार्य समन्तभद्रने युक्त्यनुशासन ( कारिका ५८ ) में उसे वस्तुके धर्मरूपसे स्वीकार करते हुए कहा है – ' भवत्यभावोऽपि च वस्तुधर्मः ।' इससे यह स्पष्ट ज्ञात होता है कि जिस प्रकार वैशेषिक दर्शनमें अभावको भावरूप पदार्थों से भिन्न नीरूपस्वभाव सर्वथा स्वतन्त्र पदार्थ स्वीकार किया है उसप्रकार जैनदर्शन उसे नीरूपस्वभाव स्वतन्त्र पदार्थ स्वीकार नहीं करता | जैनदर्शन में विवक्षाभेदसे उसका अस्तित्व स्वीकार करनेका यही कारण है । उदाहरण स्वरूप जीवद्रव्यको लीजिए' जीव है' ऐसा कहने पर प्रश्न होता है कि वह किस अपेक्षासे है । उत्तर होगा – स्वद्रव्यादिकी अपेक्षा से है । पुनः प्रश्न होता है कि जिस प्रकार वह Forest अपेक्षा है उसी प्रकार क्या वह पर द्रव्यादिकी अपेक्षा से भी हैं तो कहना होगा कि नहीं, पर द्रव्यादिकी अपेक्षासे वह नहीं है। इस प्रकार जैसे एक जीव स्वव्यादिकी अपेक्षा अतिरूप और परद्रव्यादिकी अपेक्षासे नास्तिरूप सिद्ध होता है वैसे ही लोक में अपना अपना पृथक् पृथक् स्वतन्त्र अस्तित्व रखनेवाले जितने भी पदार्थ हैं वे भी स्वद्रव्यादिकी अपेक्षा से अस्तिरूप हैं और परद्रव्यादिकी अपेक्षासे नास्तिरूप सिद्ध होते हैं। जैनदर्शन में अभावको भावान्तरस्वभाव स्वीकार करनेका यही कारण है । अनेकान्तका स्वरूपनिर्देश करते हुए आचार्य अमृतचन्द्र समयसार की टीका में कहते हैं-- तत्र यदेव सत् तदेव असत् । सो उनके इस कथनसे भी उक्त अर्थकी ही पुष्टि होती है। इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए आचार्य समन्तभद्र आतमीमांसा में कहते हैं
सदेव सर्व को नेच्छेत् स्वरूपादिचतुष्टयात् । असदेव विपर्यासान्न चेन्न व्यवतिष्ठते ॥
स्पष्ट है कि जैनदर्शन में पदार्थको एकान्तसे न तो भावरूप ही स्वीकार किया है और न एकान्तसे अभावरूप ही । किन्तु स्वद्रव्यादिकी अपेक्षा भावरूपसे और पर द्रव्यादिकी अपेक्षा ererrari Best व्यवस्था की गई है।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
जनदर्शन में नीरूपस्वभाव अभाव स्वीकार नहीं है इसका स्पष्ट शब्दों में निर्देश करते हुए आचार्य विद्यानन्द अष्टसहस्त्री ( पृष्ठ ९३ ) में लिखते हैं
न हि वयमपि भावादर्थान्तरमेवाभावं संगिरामहे, तस्य नीरूपत्वप्रसंगात |
इसी तथ्यको दुहराते हुए आचार्य प्रभाचन्द्र न्यायकुमुदचन्द्र (पृ. ४७५ ) में लिखते हैंयत् सर्वथा तुच्छस्वभावं न तद् वस्तु, यथा गगनेन्दीवरम् । सर्वथा तुच्छस्वभावश्व परैरभ्युपगतोऽभाव इति ।
इस प्रकार जैनदर्शन में तुच्छस्वभाव अभावको न स्वीकार कर जितने भी सत्स्वरूप पदार्थ हैं वे भावाभावात्मक स्वीकार किये गये है। जिस प्रकार जैनदर्शनमें तुच्छस्वभाव अभावको अणुमात्र स्थान नहीं है उसी प्रकार एकान्तसे भावरूप पदार्थको भी स्थान नहीं है, क्योंकि युक्तिसे विचार करने पर सर्वथा अभावरूप और सर्वथा भावरूप पदार्थकी सिद्धि नहीं होती ।
प्रत्येक पदार्थ भावाभावरूप कैसे हैं इसकी यह संक्षेप में मीमांसा है । पदार्थको एकान्तसे भावरूप मानने पर क्या आपत्तियाँ आती हैं और उनका निराकरण करनेके लिए प्रत्येक पदार्थ धर्मरूपसे अभावको कितने प्रकारका मानना इष्ट है इसका निर्देश करते हुए समन्तभद्र आतमीमांसा में लिखते हैं
आचार्य
भावैकान्ते पदार्थानामभावानामपह्नवात् । सर्वात्मकमनाद्यन्तमस्वरूपमतावकम् ॥ ९ ॥ कार्यद्रव्यमनादि स्यात् प्रागभावस्य निहवे । प्रध्वंसस्य च धर्मस्य प्रच्यवेऽनन्ततां ब्रजेत् ॥१०॥
सर्वात्मकं तदेकं स्यादन्यापोहव्यतिक्रमे ।
अन्यत्र समवाये न व्यपदिश्येत सर्वथा ||११||
आशय यह है कि यदि पदार्थों को एकान्तसे भावरूप स्वीकार किया जाता है तो एक तो प्रत्येक पदार्थ सर्वात्मक हो जायगा, दूसरे प्रत्येक कार्य अनादि हो जायगा, तीसरे अनन्स हो जायगा और चौथे किसी पदार्थका कोई निश्चित स्वरूप नहीं बनेगा। आगे यही सिद्ध करके बतलाते हुए वे लिखते हैं- प्रागभावके नहीं मानने पर तो कार्यद्रव्य अनादि हो जायगा, प्रध्वंसाभावके नहीं माननेपर कार्य द्रव्य अनन्तपने को प्राप्त हो जायगा, अन्यापोहके नहीं मानने पर प्रत्येक पदार्थ सर्वात्मक हो जायगा और अत्यन्ताभाव के नहीं मानने पर स्वरूपसांकर्यके प्राप्त होनें से उसका व्यपदेश करना शक्य नहीं होगा ।
यह आचार्य समन्तभद्रका कथन है। इस परसे दो बातें व्यक्त होती हैं- प्रथम तो यह कि जिसप्रकार प्रत्येक पदार्थ भावरूप है उसी प्रकार अभाव भी उसका धर्म है। दूसरी यह कि एकान्तसे भावरूप पदार्थको मानने पर जो चार आपत्तियाँ उपस्थित होती है उनका परिहार
महा
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
wa-THEORAHINImmarARINACHAmanupamaases
म
मायामालामाल
ROHITHAPKISAR
म
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
का
ATME
MARAT
करने के लिए अभावको चार प्रकारका मानना इष्ट है-प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, अन्योन्याभाव
और अत्यन्ताभाव। . अब आगे इनके स्वरूपका विचार करना है। आचार्य विद्यानन्दि अष्टसहस्री ( १०९) में इनके स्वरूपका विचार करते हए लिखते हैं
__ यदभावे हि नियमतः कार्यस्योत्पत्तिः स प्रागभावः, यदभावे च कार्यस्य नियता विपत्तिः स प्रध्वंसः, स्वभावान्तरात्स्वभावव्यावृत्तिरन्यापोहः, कालत्रयापेक्षाभावोऽत्यन्ताभावः ।
आशय यह है कि जिसका अभाव होने पर कार्यकी नियमसे उत्पत्ति होती है वह प्रागभाव है, जिसका अभाव होने पर कार्यका नियमसे नाश होता है वह प्रध्वंसाभाव है, अन्यके स्वभावसे स्वस्वभावकी व्यावृत्ति इतरेतराभाव है और कालत्रयमें जिसका अभाव है वह अत्यन्ताभाव है ।
ये चार प्रकारके अभाव हैं। इनके स्वीकार करनेपर जहाँ प्रत्येक द्रव्यकी स्वतन्त्रता परिलक्षित होती है वहाँ प्रत्येक कार्य स्वकाल में होता है यह भी ज्ञात हो जाता है। साधारणतः अन्योन्याभाव और अत्यन्ताभावके स्वरूप पर दृष्टिपात करनेसे ऐसा लगता है कि इन दोनों में विशेष अन्तर नहीं है; किन्तु यह बात नहीं है । आम्मीमांमाका वसुनन्दिदेवागमवृत्ति (कारिका ५१)में बतलाया है कि जो वर्तमान में उसरूप न हो, किन्नु कालान्तर में उमरूप हो सके ऐसे पुद्गलोंमें इतरेतराभाव होता है। जैसे कुटमे पटका अभाव इतरेतराभाव है, क्योंकि कुट और पट ये दोनों पुद्गलोंकी पर्याय हैं । जो पुद्गल वर्तमानमें कुटरूप हैं वे कालान्तर में पटरूपसे परिणमित हो सकते हैं और जो पुद्गल वर्तमान में पटरूप हैं वे कालान्तरमें कुटरूपसे परिणमित हो सकते हैं, इसलिए इन दोनोंमें इतरेतराभाव है। किन्तु जिसका जिसमें तीनों कालोंमें अभाव हो वह अत्यन्ताभाव है। जैसे जीवारूपसे पुद्गलका अत्यन्ताभाव है, क्योंकि तीनो कालोंमें पुद्गल जीवरूप नहीं परिणम सकता । वह वचन इस प्रकार है---
अथेतयोरभावयोः को विशेष इति चन कुटे पटाभाव इतरेतराभावः, कादाचित्कालान्तरे तेन स्वरूपेण भवति, शक्तिरूपेण विद्यमानत्वान । अत्यन्ताभावः पुनः जीवत्वेन पुदगलम्या भावः कदाचिदपि तत्तेन स्वरूपेण न भवति ।
__ यहाँ इतरेतराभावको स्वीकार कर यह बतलाया गया है कि प्रत्येक पुद्गलद्रव्य में वर्तमान पर्यायके समान अतीत और अनागत पर्याय शक्तिरूपसे विद्यमान रहती हैं और अत्य. न्ताभावको स्वीकार कर यह बतलाया गया है कि एक द्रव्यका दूसरे द्रव्यमें किसी भी अपेक्षासे प्रवेश सम्भव नहीं है। कार्य-कारणपरम्परामें जहाँ एक व्यकी विवक्षित पर्यायको अन्य द्रव्यकी विवक्षित पर्यायका कारण कहा गया है वहाँ वह मान बाह्य व्यातिद्वारा विवक्षित कार्यका ज्ञान करानेके लिए ही कहा गया है, इसलिए उसे उपचार कथन ही जानना चाहिए ।
इस प्रकार जैनदर्शनमें अभाव और उसके भेदोंका स्वरूप क्या है तथा उनको स्वीकार करनेसे क्या लाभ है इसका संक्षेपमें विचार किया।
P
AHABHARASHALTE
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
५.
-
.
TA
stat:
सर्वज्ञता प्रो. उदयचन्द्र जी जैन एम. ए., दर्शनाचार्य वाराणसी 'सर्व जानाप्तीति सर्वज्ञः' इस व्युत्पत्तिके अनुसार सर्वज्ञ शब्दका अर्थ है सपको जानने वाला । 'सर्वज्ञ शब्दमें जो सर्व शब्द है उसका तात्पर्य त्रिकाल और त्रिलोकवर्ती समस्त द्रव्यों
और उनकी समस्त पर्यायांसे है। जो त्रिकाल और त्रिलोकवर्ती समस्त द्रव्यों और उनकी समस्त पर्यायोंको युगपत् हस्तामलकवत् प्रत्यक्ष जानता है यह सर्वज्ञ है। इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए पखंडागम प्रकृति-अनुयोगद्वार (सूत्र ५२)में कहा है
सई भयवं उप्पण्णणाणदरिसी....सव्वलोए सव्वजीवे सव्वभावे सम्मं समं जाणदि पस्सदि विहरदित्ति।
इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए आचार्य कुन्दकुन्द प्रवचनसार (गाथा ४७)में लिखते हैंजो ज्ञान युगपत सब आत्मप्रदेशोंसे तात्कालिक और अतात्कालिक विचित्र और विषम सब पदार्थों को जानता है उस ज्ञानको क्षायिक कहते हैं।
प्रश्न यह है कि जीव नियत स्थान और नियत कालमें स्थित होकर भी त्रिकाल और त्रिलोकवर्ती समस्त पदार्थो को कैसे जानता है ? यह प्रश्न आचार्योके सामने भो रहा है। अब इस प्रश्नके समाधानस्वरूप प्रकृतमें द्रव्यके स्वरूपका विचार करना है। आचार्य समन्तभद्र उसके स्वरूपका निर्देश करते हुए आप्तमीमांसामें लिखते हैं
नयोपनयेकान्नानां त्रिकालानां समुच्चयः ।
अविभाइभावसम्बन्धो द्रव्यमेकमनेकधा ।। नैगमादि नयों और उपनयोंके विषयभूत भूत, भविष्यत् और वर्तमान कालसम्बन्धी समस्त पर्यायोंके तादात्म्य सम्बन्धरूप जो समुच्चय है उसका नाम द्रव्य है। वह एक होकर भी अनेक है।
_इसका आशय यह है कि प्रत्येक द्रव्य वर्तमान पर्यायमात्र न होकर तीनों कालोंकी पर्यायोंका पिण्ड है, इसलिए समप्रभावसे एक द्रव्यके ग्रहण होनेपर तीनों कालोंकी पर्यायोंका ग्रहण हो जाता है । यतः ज्ञानका स्वभाव जानना है, इसलिए वह विवक्षित द्रव्यको समग्र भावसे जानता हुआ उसकी त्रिकालवर्ती समस्त पर्यायोंको जान सकता है यह सिद्ध होता है
___ अब इस बातका विचार करना है कि वह विवक्षित क्षेत्रमें स्थित होकर भी तीन लोकवर्ती समस्त पदार्थों को कैसे जानता है ? सो इस प्रश्नका समाधान यह है कि जैसे दीपक विवक्षित क्षेत्रमें स्थित होकर भी क्षेत्रान्तरमें स्थित पदार्थों को प्रकाशता है उसी प्रकार ज्ञान भी स्वक्षेत्रसे भिन्न क्षेत्रमें स्थित पदार्थों को जानता है इसमें कोई बाधा नहीं आती । अमृतचन्द्र आचार्य देवने पुरुषार्थसिद्धयुपायमें मंगलाचरण करते हुए लिखा है कि वह परम ज्योति (केवलज्ञान)
mavad
animal
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
जयवन्त होओ, जिसमें दर्पणतलके समान समस्त पदार्थमालिका प्रतिभासित होती है । जैसे क्षेत्रान्तर में स्थित घटादि पदार्थ दर्पण में प्रतिबिम्बित होते हैं वैसे ही क्षेत्रान्तर में स्थित घंटादि पदार्थ ज्ञानके विषय होते हैं और यह असिद्ध भी नहीं है, क्योंकि आबाल - गोपाल यह प्रसिद्ध है । अतएव जो ज्ञान करण, क्रम और आवरणसे रहित हो वह तीन लोक और तीन कालवर्ती समस्त पदार्थोंको युगपत् जाने इसमें कोई बाधा नहीं आती ।
ज्ञानके दो प्रकार हैं-- ज्ञानाकार और ज्ञेयाकार। प्रत्येक ज्ञानका जो ज्ञेयाकाररूप परि णमन होता है उसकी विवक्षा न कर मात्र सामान्यरूपसे ज्ञानके देखने पर वह ज्ञानाकार प्रतीत होता है और ज्ञेयाकाररूप परिणमनकी विवक्षामें वह ज्ञेयाकार प्रतीत होता है। इससे सिद्ध होता है वि केवलज्ञानका जो प्रत्येक समय में परिणमन है वह तोन लोक और त्रिकाल - वर्ती समस्त ज्ञेयाकाररूप ही होता है । केवलज्ञान तीन लोक और त्रिकालवर्ती समस्त पदार्थों को युगपत् जानता है यह जो आगम में कहा है सो उसका भी तात्पर्य यही है । इससे यह ज्ञात हो जाता है कि जिसने पूरी तरहसे अपने आत्माको जान लिया उसने सबको जान लिया । उसको दूसरे शब्दों में यों भी कहा जा सकता है कि जिसने सबको पूरीतरहसे जान लिया उसने अपने आत्माको पूरी तरहसे जान लिया ।
जानना ज्ञानकी परिणति है और वह परिणति ज्ञेयाकाररूप होती है, इसलिए अपने आत्मा के जानने में सबका जानना या सबके जानने में अपने आत्माका जानना आ जाता है। समस्त ज्ञेयोंकी अपेक्षा जब उसका व्याख्यान करते हैं तब वह सबका जानना कहलाता है और ज्ञान परिणतिकी अपेक्षा जब उसका व्याख्यान करते हैं तब वह आत्माका जानना कहलाता है । इससे यह भी ज्ञात हो जाता है कि सर्वज्ञ जानता तो सबको है पर वह तन्मय हो कर नहीं जानता । उदाहरणार्थ एक ऐसे दर्पणको लीजिए जिसमें अग्निकी ज्वाला प्रतिविम्बित हो रही है। आप देखेंगे कि ज्वाला उष्ण है, परन्तु दर्पणगत प्रतिबिम्ब उष्ण नहीं होता । ठीक यही स्वभाव ज्ञानका है । ज्ञानमें समस्त ज्ञेय प्रतिभासित तो होते हैं, पर ज्ञेयोंसे तन्मय न होने के कारण ज्ञान मात्र उन्हें जानता तो है, तन्मय नहीं होता ।
स्वामी समन्तभद्र केवलज्ञानकी इस महिमाको जानकर सर्वज्ञताकी बड़े ही समर्थ शब्दोंद्वारा सिद्धि की है । वे आप्तमीमांसा में लिखते हैं
सूक्ष्मान्तरितदूरार्थाः प्रत्यक्षाः कस्यचिद्यथा । अनुमेयत्वतोऽग्न्यादिरिति सर्वज्ञसंस्थितिः ॥ ५ ॥
सूक्ष्म (परमाणु आदि) अन्तरित (राम, रावणादि) और दूरवर्ती (सुमेरु आदि) पदार्थ किसी पुरुषके प्रत्यक्ष अवश्य हैं, क्योंकि वे अनुमेय हैं । जो अनुमेय होते हैं वे किसीके प्रत्यक्ष अवश्य होते हैं । जैसे पर्वत में अग्निको हम अनुमानसे जानते हैं, किन्तु वह किसी के प्रत्यक्ष भी है। इससे सिद्ध होता है कि जो पदार्थ किसीके विषय होते हैं वे
अनुमान के
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
HTRA
':ann.
NANEE
किसी के प्रत्यक्ष अवश्य होते हैं। यतः सूक्ष्म, अन्तरित और दूरवर्ती पदार्थ अनुमानसे जाने जाते हैं, अतः उन्हें प्रत्यक्षसे जाननेवाला भी कोई होना चाहिए। और जो उन्हें प्रत्यक्षसे जानता है वही सर्वज्ञ है।
नियम यह है कि अनुमानज्ञान व्याप्तिज्ञानपूर्वक होता है और व्यानिज्ञान प्रत्यक्षज्ञानपूर्वक होता है, क्योंकि लिंग और लिंगीका कहीं पर प्रत्यक्ष ज्ञान होनेपर ही अन्यत्र व्याप्ति ज्ञानके बलसे अनुमान ज्ञानकी प्रवृत्ति होती है । इसके विना अनुमान ज्ञानकी प्रवृत्ति नहीं हो सकती। यतः सूक्ष्म, अन्तरित और दृरवर्ती पदार्थ अनुमेय हैं. अतः वे किसीके प्रत्यक्ष भी हैं यह सिद्ध होता है और जिमके वे प्रत्यक्ष हैं वही सर्वज्ञ है यह सिद्ध होता है।
इस प्रकार उक्त अनुमान प्रमाणके बलसे मर्वज्ञकी मिद्धि हो जाने पर भी यह विचारणीय हो जाता है कि सर्वज्ञ कौन हो सकता है ? आचार्य ममन्तभद्रके सामने भी यह प्रश्न था । उन्होंने इमका समाधान करते हुए बतलाया है कि जिसके अज्ञानादि दोषों के साथ उनके निमित्त रूप ज्ञानावरणादि कर्म दूर हो गये हैं वह निर्दोष और निरावरण होनेसे सर्वज्ञ है, क्योंकि प्रत्येक जीव केवलज्ञानस्वभाव है, फिर भी संसारी जीवके अनादि कालसे अज्ञानादि दोष और ज्ञानावरणादि कर्मो का सद्भाव पाया जाता है। किन्तु जब उक्त प्रकार के अन्तरंग और बहिरंग दोनों प्रकारके मलोंका क्षय हो जाता है तब त्रिकाल और त्रिलोकवर्ती समस्त पदार्थों को जानने में समर्थ केवलज्ञान प्रगट हो जाता है।
अब प्रश्न यह है कि क्या किमी आत्मामें सम्पूर्ण दोषों और आवरणोंकी सर्वथा हानि सम्भव है ? इसके उत्तर में आचार्य समन्तभद्र कहते हैं कि किसी आत्मामें दोष (अज्ञान, राग, द्वेष और मोह ) तथा आवरण (ज्ञानावरणादि कर्म)की पूर्ण हानि सम्भव है, क्योंकि दोष और आवरणकी हानिमें अतिशय देखा जाता है। किसी में इनकी कम हानि देखा जाती है। दूसरेमें उससे अधिक और तीसरे में उससे भी अधिक हानि देखी जाती है। इस प्रकार उत्तरोत्तर हानिमें प्रकर्ष देखा जाता है । अतः कोई ऐसा पुरुष भा होना चाहिए जिसमें दोष और आवरणकी हानिका परम प्रकर्ष ह' अर्थात सम्पूर्ण हानि हो। जिस प्रकार सोनेको अग्निमें तपाने पर उसमें विद्यमान अशुद्धता आदि दोष और मलकी हानि होकर वह पूर्ण शुद्ध हो जाता है उसीप्रकार आत्मध्यानरूपी अग्निके द्वारा द्रव्यकर्म और भावकर्मरूपी मलके नष्ट हो जाने पर आत्मा शुद्ध होकर उसके अनन्त ज्ञान, अनन्त दर्शन, अनन्त सुख और अनन्त वीर्य आदि म्वाभाविक गुण पूर्णम्पसे प्रगट हो जाते हैं। तात्पर्य यह है कि यह आत्मा अज्ञानादि दोष
और चार धाति कर्मों का अभावकर सर्वज्ञ और वीतराग हो जाता है। आचार्य समन्तभद्र इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए आसमीमांसामें लिखते हैं
दोषावरणयोर्हानिनिशेषास्त्यतिशायनात् । कचिद्यथा स्वहेतुभ्यो बहिरन्तर्मलक्षयः ॥४॥
--
-
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
इस प्रकार किसी आत्मा में दोष और आवरणकी पूर्ण हानिकी सिद्धिपूर्वक सर्वज्ञताकी सिद्धि होने पर यह प्रश्न होता है कि अमुक आत्मा में दोष आवरणकी पूर्ण हानि हो गई यह कैसे समझा जाय ? इसके उत्तर में आचार्य समन्तभद्र उसी आप्तमीमांसा में लिखते हैं कि जिसके उपदिष्ट वचनों में युक्ति और शास्खसे बाधा न आवे, समझो वह निर्दोष है। तथा अमुकका वचन युक्ति और शाखसे अविरोधी है यह प्रमाणकी कसौटी पर कसनेसे जाना जा सकता है। स्पष्ट है कि भगवान् अरिहन्त परमेष्ठीके वचनोंमें युक्ति और शास्त्रसे बाधा नहीं आती । इससे ज्ञात होता है कि वे निर्दोष हैं और जो पूर्ण निर्दोष होता है वह सर्वज्ञ होता ही है। उनका वह वचन इस प्रकार है
स त्वमेवासि निर्दोषो युक्तिशास्त्राविरोधिवाक् । अवरोधो यदिष्टं ते प्रसिद्धेन न बाध्यते || ६ ||
उक्त श्लोक में 'युक्तिशास्त्राविरोधवाक्त्व' हेतुसे निर्दोषता की सिद्धि की गई है और समस्त अरिहन्त परमेष्ठियोंको युक्तिशास्त्राविरोधिवाक् होनेसे निर्दोष सिद्ध किया गया है। उनके वचन युक्ति और शास्त्रसे अविरोधी इसलिए हैं कि उनके द्वारा प्रतिपादित तत्त्वोंमें प्रमाणसे कोई बाधा नहीं आती है ।
सर्वज्ञता जैनधर्मका प्राण है । आगम और अनुभवसे तो उसकी सिद्धि होती ही है । आचार्य समन्तभद्र युक्ति से भी सर्वज्ञताको सिद्ध कर दिया है । साथ ही उनके परवर्ती अकलंक, विद्यानन्द, प्रभाचन्द्र और अनन्तवीर्य आदि जितने भी दार्शनिक आचार्य हुए हैं उन्होंने भी दृढ़ता के साथ उसका समर्थन किया है ।
सर्वज्ञ है और वह तीन लोक और त्रिकालवर्ती समस्त ज्ञेयोंको युगपत् जानता है यह उक्त rant सार है । वह वर्तमान और अतीतको पूरी तरहसे जानता है और भविष्यको अनिश्चितरूपसे जानता है ऐसा कथन करनेवालोंने वास्तव में सर्वज्ञको ही स्वीकार नहीं किया । और जो सर्वज्ञको स्वीकार नहीं करता वह अपने आत्मा के अस्तित्वको कैसे स्वीकार कर सकता हैं ? आचार्य वीरसेनने धवला पुस्तक १३ में आत्मा पाँच ज्ञानस्वभाव है कि केवलज्ञानस्वभाव है यह प्रश्न उठाकर उसका समाधान करते हुए लिखा है कि वह केवलज्ञानस्वभाव है । सो उनके इस कथनका यह तात्पर्य है कि जिस आत्मामें ज्ञानकी स्वभाव पर्याय प्रगट हो जाती है उसे अज्ञात ऐसा कुछ भी नहीं रहता । वह अतीत और वर्तमानके समान भविष्यको भी समप्रभाव से जानता है ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
निमित्त - नैमित्तक सम्बन्ध
श्री लालचन्द अमरचन्दजी मोदी राजकोट
आत्माका परदार्थ के साथ भले ही कर्ता-कर्म सम्बन्ध न हो, परन्तु निमित्त - नैमित्तिक सम्बन्ध तो है न ? ऐसा प्रश्न भी उत्पन्न होता है ।
LIMA
व्याप्यव्यापकभाव से आत्मा परपदार्थका कर्ता हो तो तन्मयपनेका प्रसंग आता है और जो निमित्त - नैमित्तिकभावसे परपदार्थका कर्ता बने तो नित्यकर्तृत्वका दोष आता है, इसलिए निमित्तकर्ता भी नहीं है ।
आत्मा जब स्वयं ज्ञातास्वभावसे च्युत होता है तब रागादि विकारभावरूप परिणमता है । उस समय उस नैमित्तिकरूप रागको स्वस्वभावका आश्रय नहीं है, किन्तु कर्म आदि परपदार्थका आश्रय होता है । इसलिए जिसके आश्रय से लक्ष्यसे विकार होता है उस पदार्थको निमित्त कहने में आता है । ( प्रत्येक परपदार्थ में स्वभावसे तो ज्ञेयपना है । ) रागादि विकार स्वभावको भूलनेसे उत्पन्न होता है ऐसा न मानकर कर्मके उदयसे विकार होता है ऐसा माननेवाला निमित्तनैमित्तिकसम्बन्धको भी जानता नहीं, इसलिए उसे आमत्र-बन्धका भी यथार्थ ज्ञान हो सकता नहीं ।
रागादि विकारकी उत्पत्ति कैसे होती है इसकी ही जिसे खबर नहीं है उसे उसकी उत्पत्ति कैसे नहीं होती इसकी खबर कहाँसे हो सकती है । इसलिए सर्व प्रथम रागकी उत्पत्तिका यथार्थ कारण क्या है उसे जानने के लिए एक दृष्टान्त देते हैं
बम्बई नगरी में एक धनाढ्य कुटुम्ब रहता था । उस सेठका पुत्र परदेशमें व्यापार करता था । जिस शहर में व्यापार करता था, उसी शहरमें उसके पिताका मित्र भी रहता था । उसने एकबार बम्बई में रहनेवाले अपने मित्र सेठके नाम पत्र लिखा कि मुझे पचास हजार रुपयोंकी आवश्यकता है सो आप मेरे पास जो जवाहरात और गहने हैं उन्हें गिरवी रखकर रुपया देनेके लिए यहाँ रहनेवाले अपने पुत्रको पत्र लिखनेकी कृपा करना, जिससे वह रकम मुझे यहाँ से मिल जाय ।
उक्त पत्र बम्बईके सेठके पास आनेपर सेठने परदेशमें रहनेवाले अपने पुत्रको लिखा कि मेरा एक मित्र सेठ वहाँ रहता है। उसे काम चलानेके लिए रुपयोंकी आवश्यकता है । सो उसके पाससे जबाहरात और गहने गिरवी रखकर उसके पेढे पचास हजार रुपया ब्याज पर दे देना ।
पिताजीकी तरफसे आये हुए इस पत्रको पुत्रने उतावलीसे पढ़ा । कारण कि उसका सिनेमा देखनेके लिए जानेका समय हो गया था । इसलिए उसने उतावलीमें पत्रका पूर्वार्ध न पढ़कर मात्र उत्तरार्ध पढ़ा और गहने गिरवी रखे बिना पचास हजार रुपया दे दिये ।
फ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ऋ 0:
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
कारण कि रुपया दे देनेके लिए उत्तरार्धमें लिखा था | परन्तु गहने गिरवी रखकर देना ' पूर्वार्धका यह अंश पढ़ा नहीं था ।
इसके बाद छह महीना हुए होंगे कि वह आर्थिक दृष्टिसे कमजोर पड़ गया, उसकी पीढ़ी भी बन्द हो गई । तब रुपया देनेवाले सेठके पुत्रको खबर लगी कि पिताजीका मित्र तो कमजोर हो गया और अपना रुपया गया । यह खबर मिलते ही उसने बम्बई अपने पिताको पत्र लिखा कि आपके लिखनेसे जिसे पचास हजार रुपया दिया था वह आपका मित्र आर्थिक दृष्टिसे कमजोर हो गया है और अपना रुपया भी जोखममें आ गया है, कदाचित् बट्टेखाते डालना पड़े ऐसी स्थिति उत्पन्न हो गई है; इसलिए अब क्या करना ? इस मतलबका पत्र बम्बईके सेठको मिला । पत्रके मिलने पर पढ़कर उसने विचार किया कि भाई ऐसा कैसे लिखता है । मैंने तो जवाहरात और गहने गिरवी रखकर उसे रुपया देने को लिखा था । सेठजीने तत्काल परदेश अपने पुत्रको पत्र लिखा कि मेरा पहला पत्र पढ़ो ! उसमें मैंने यह वाक्य लिखा है- "जवाहरात और गहने गिरवी रखकर उसके पेटे मेरे मित्रको पचास हजार रुपया देना ।" तब पुत्रने उक्त वाक्यवाला पत्र फायलमेंसे निकाल कर पढ़ा। पत्रके पढ़ते ही तत्काल अपनी भूल दिखाई दी कि उतावलोमें पत्र अधूरा पड़ा था । अल्प विराम तकका पूर्वार्ध पढ़ा नहीं और उत्तरार्धका अधूरा वाक्य पढ़ा। पढ़ने में भूल हो गई, इससे ऐसा हो गया । जो बराबर पूरा वाक्य पढ़ा होता तो ऐसा नहीं होता ।
यह उदाहरण है । इस परसे जो सिद्धान्त फलित होता है वह इस प्रकार है
सर्वज्ञ वीतराग परमात्माकी वाणीमें ऐसा आया है कि जब जीव अपने ज्ञायक स्वभावको मूलता है--वभावसे च्युत होता है तभी वह रागादि विकाररूपसे परिणमता है । उस समय उसका लक्ष्य जिस परपदार्थके ऊपर होता है उसे निमित्त कहा जाता है और रागादिकको नैमित्तिक कहा जाता है।
तथापि अज्ञानी जीव भगवानकी वाणीके 'स्वभावको भूलनेसे राग होता है' इस पूर्वार्धको न पढ़कर 'कर्मके उदयसे राग होता हैं' ऐसा मानकर एकान्त कर्मके ऊपर राग के कर्तापनका दोष मढ़ता है । किन्तु भगवानकी वाणीमें आया हुआ 'कर्मके उदयसे राग होता है' यह उत्तरार्ध कथन व्यवहारनयका वचन है । तथापि अज्ञानी जीव एकान्तम व्यवहारनयके कथनको ग्रहणकर अशुद्ध उपादानरूप निश्चयनयके कथनको छोड़ देता है ।
उनका कथन यथार्थ है और यथार्थका नाम निश्चय है । निमित्तप्रधान कथन उपचार है और उपचारका नाम व्यवहार है ।
इसलिए कर्म - निमित्तके पक्षपाती जीव श्री समयसारजी शास्त्रकी गाथा ३७८-३७९ का आधार देकर कहते हैं कि देखो, इसमें लिखा है कि " जो पर द्रव्य आत्मा के रागादिका निमित्त है उसी पर द्रव्यके द्वारा ही शुद्ध स्वभावसे युत होता हुआ रागादिरूपसे परिणमाया
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
जाता है । " यद्यपि पूर्वोक्त शास्त्रवचन में सुम्पष्ट शब्दों में कहा है कि “ शुद्ध स्वभावसे च्युत होता हुआ ही ” सो इसका तात्पर्य यह है कि जब आत्मा स्वतन्त्रपने स्वयं शुद्ध स्वभावसे युत होता है तभी परद्रव्य द्वारा रागादिरूपसे परिणमाया जाता है । इसलिए इस गाथानसे ही ऐसा सिद्ध होता है कि जब जीव स्वयं शुद्ध स्वभावसे च्युत होकर रागादि नैमित्तिक भावरूपसे परिणमता है उस समय रागका जो लक्ष्य होता हैं ऐसे पर द्रव्यपर ris faत्त कर्तापने का आरोप आता है । इससे यह फलित हुआ कि कर्मके उदयसे राग होता नहीं, परन्तु जब जीय स्वयं शुद्ध स्वभावसे च्युत होता है तब राग होता है ।
आत्माका दृष्टिसे परपदार्थ के साथ निमित्त नैमित्तिकसम्बन्धका अभाव होते हुए जो स्वभावको भूला है उसीको एक समय पुरता निमित्त - नैमित्तिकसम्बन्ध होता हैं, अतः आस्रव-बन्ध होता है । और उस आत्र-बन्धरूप निमित्त-नैमित्तिकसम्बन्धका निरोध - अभाव होते ही संबर, निर्जरा, मोक्ष उत्पन्न होता है ।
इसलिए आत्माको स्वभावदृष्टिसे देखनेवर निमित्त नैमित्तिक सम्बन्ध नहीं 1 परन्तु स्वयंको जानते हुए अपने में ज्ञाता ज्ञेय ऐसा सम्बन्ध चालू रहते हुए पर पदार्थों के साथ भी ज्ञाता ज्ञेयपना घटित होता है । स्व-परप्रकाशक स्वभाव में कर्ता-कर्म या निमित्तनैमित्तिक सम्बन्ध नहीं है ।
उपादान - निमित्तविचार
श्री 'युगल 'जी, एम. ए., साहित्यरत्न, कोटा
उपादान और निमित्त वस्तुतः किसी एक या पृथक-पृथक पदार्थों के कोई स्थायी नाम नहीं हैं, किन्तु अभिप्राय विशेषसे प्रदत्त दो संज्ञाऐं हैं । विश्वके सभी पदार्थोंपर यह नियम लागू होता है । विश्वके सभी पदार्थ अपनी अपनी स्वाधीन सीमाके अन्तर्गत रहते हुए भी परस्पर पृथक् पृथक् निमित्त - उपादानभावकी सहज शृंखला में आबद्ध हैं। यथा---
अमन्तर पूर्व पर्याय विशिष्ट प्रत्येक द्रव्यको उपादान कहते हैं ( अष्टसहस्री टिप्पण प्र. २१९) और उपादानसे होनेवाले कार्यके साथ उससे भिन्न एक या एकसे अधिक अन्य जिन पदार्थोकी बाह्य व्याप्ति होती है उन्हें निमित्त कहते हैं । तात्पर्य यह है कि विवक्षित कार्यके साथ जिसकी अन्तर्व्याप्ति होती है उसकी उपादान संज्ञा है और जिसकी बाह्य व्याप्ति होती है उसमें निमित्त व्यवहार होता है ( समयसार गाथा ८४ आत्मख्याति टीका ) । ऐसा वस्तुस्वभाव है कि प्रत्येक कार्य में बाह्य आभ्यन्तर उपाधिकी समग्रता होती है। इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए आचार्य समन्तभद्र स्वयम्भुस्तोत्र में कहते हैं
昕
फ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ9
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
बाह्येतरोपाधिसमप्रतेयं कार्येषु ते द्रव्यगतः स्वभाव : । नैवान्यथा मोक्षविधिश्च पुंसां तेनाभिवन्द्यस्त्वमृषिर्बुधानाम् ||६०||
कार्यों में जो यह बाह्य और आभ्यन्तर उपाधिकी समग्रता है वह आपके मत में द्रव्यगत स्वभाव है। इसे यदि द्रव्यगत स्वभाव नहीं माना जाय तो जीवोंको मोक्षविधि नहीं बनती। ऐसे अपूर्व तत्त्वका उद्घाटन करनेके कारण ऋषि अवस्थाको प्राप्त हुए आप बुधजनोंक द्वारा अभिवन्द्य हैं ॥ ६० ॥
यह कार्य-कारणपरम्परा के अनुरूप वस्तुव्यवस्था है। आगे इमी विषयको उदाहरण देकर स्पष्ट करते हैं। जब कोई छात्र अध्ययन करता है तो कभी विशिष्ट क्रियायुक्त दूसरा व्यक्ति (जिसे लोक में अध्यापक कहते हैं । पुस्तक और प्रकाश आदिका उसे सानिध्य होता है और कभी इनमें से किसी एकका और प्रदीप आदि अन्य किसीका सानिध्य होता है । यहाँ छात्रका अध्ययन यह कार्य है जो उसके ज्ञानगुणकी विशिष्ट अवस्था ( पर्याय ) है, इसलिए विवक्षित योग्यतासम्पन्न वह ज्ञानगुण उस कार्यका उपादान है, क्योंकि अध्ययनरूप कार्य की विवक्षित योग्यतासम्पन्न ज्ञानगुणके साथ अन्तर्व्याप्त है तथा विशिष्ट क्रियायुक्त दूसरा व्यक्ति आदि निमित्त हैं, क्योंकि अध्ययनरूप कार्यकी उन विशिष्ट क्रियायुक्त मनुष्य आदिके साथ बाह्य व्यामि है ।
अव प्रकृत में विचार यह करना हैं कि यह जो छात्रका अध्ययनकार्य हुआ है उसका यथार्थ कारण क्या है ? विशिष्ट क्रियायुक्त मनुष्य तो उसका यथार्थ कारण हो नहीं सकता. क्योंकि उसके अभाव में भी अध्ययन देखा जाता या उसके सद्भावमें भी अध्ययनरूप कार्य नहीं देखा जाता । यही बात प्रकाश आदि पर भी लागू होती है। इतना अवश्य है कि जब जब छात्र अध्ययन करता है तब तब इन सबका या इनमें से किसी एकका सानिध्य अवश्य होता है । यही कारण है कि कार्य-कारणपरम्पराके विशारदोंने विवक्षित कार्यमें विशिष्ट अवस्थायुक्त बाह्य सामग्री के सद्भावको स्वीकार करके भी उसे यथार्थ कारण नहीं कहा। किन्तु ऐसा अनियम विशिष्ट योग्यता सम्पन्न ज्ञानगुण पर लागू नहीं होता, क्योंकि यदि उस छात्रको विशिष्ट योग्यतासम्पन्न ज्ञानगुण प्राप्त न हो तो विशिष्ट क्रियायुक्त इतर मनुष्य आदिका सानिध्य होने पर भी उसका अध्ययन कार्य सम्पन्न नहीं हो सकता, इसलिए मानना होगा कि उस छात्र अध्ययनरूप कार्यका विशिष्ट योग्यतासम्पन्न ज्ञानगुण ही यथार्थ कारण है, अन्य नहीं ।
यहाँ कोई तर्क करेगा कि यद्यपि हम यह मान लेते हैं कि कार्यकी उत्पत्ति में उपादान कारणका होना आवश्यक है, क्योंकि वह स्वयं कार्यरूप परिणत होता है और इम लिए उसे यथार्थ कारण कहना भी संगत है । पर बाह्य सामग्रीके (जिसमें निमित्तका व्यवहार होता है) न होने पर भी तो कार्य नहीं होता, इसलिए जिस बाह्य सामग्री के सद्भाव में उपादानरूप
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
RECA
R
EENAFRA60002.
-
अन्य द्रव्यमें विवक्षित कार्य हुआ है उसे भी तो यथार्थ कारण कहना चाहिए। उसे यथार्थ कारण मानने में हिचक कैसी ?
समाधान यह है कि जिस बाह्य सामग्रीके सद्भावमें विवक्षित कार्य होता है वह स्वयं तो उस कार्यरूप व्यापार करता नहीं। किन्तु जब अन्य द्रव्यमें विवक्षित कार्य होता है तव उससे भिन्न बाह्य सामग्री अपना दुसरा कार्य करती है। जैसे जब छात्र श्रवण कार्य करता है तब अध्यापक सुनानेकी इच्छा तथा वचन और कायगत चेष्टा करता है। ऐसा तो है नहीं कि छात्र और अध्यापक दोनों ही मिलकर एक द्रव्यगत श्रवणरूप व्यापार में उपयुक्त होते हों। यही कारण है कि प्रकृतमें अध्यापकके सुनाने की इच्छा आदिको यथार्थ कारण न कह कर निमित्त (उपवरित) कारण कहा है। विवक्षित बाह्य सामग्रीके सद्भावमें या उसे लक्ष्य कर वह कार्य हुआ इसलिए तो उसे निमित्तरूपसे कारण कहा गया पर वह स्वयं उस कार्यरूप परिणत नहीं हुआ, इसलिए उसमें वह कारणता उपचरित मानी गई। इसीका नाम असद्भूत व्यवहार है। विवक्षित कार्य होते समय ऐसा व्यवहार तो अवश्य होता है पर वह निश्चयस्वरूप (उपादानउपादेयरूप) न होने के कारण असद्भूत ही होता है।
अब प्रश्न यह है कि यह व्यवहार असद्भुत ही सही पर यदि ऐसा व्यवहार न हो तो क्या निश्चयम्वरूप उपादान कारण उपादयरूप ( कार्यरूप) परिणत हो सकता है। यदि नहीं, तो ऐसे व्यवहारको भी यथार्थ कारण क्यों नहीं माना जाता । उदाहरणार्थ माना कि समुद्र ग्वयं लहररूप परिणत होता है । किन्तु उसका यह कार्य विशिष्ट वायुका योग मिलने पर ही होता है । जब जब समुद्रको विशिष्ट वायुका योग मिलता है तब तब समुद्र तरंग रूपसे परिणन होता है और जब वायुका योग नहीं मिलता तब उसका तरंगरूप कार्य भी नहीं देखा जाना । अतः कार्यकी उत्पत्तिमें जैसे उपादानका होना आवश्यक है उसी प्रकार निमित्तका योग मिलना भी आवश्यक है । इसलिए जसे यह माना जाता है कि यदि उपादान कारण न हो तो कार्य नहीं होता वैसे यह मानना भी उपयुक्त है कि यदि निमित्त कारण न मिले तो भी कार्य नहीं होता । इसलिए जिसप्रकार कार्यकी उत्पत्तिमें उपादान कारण मुख्य है उसीप्रकार उसमें निमित्त कारणको भी मुख्यता मिलनी चाहिए। कार्यमें दोनोंकी मुख्यता है इस विषयको स्पष्ट करते हुए श्री हरिवंशपुराणमें कहा है
सर्वपामेव भावानां परिणामादिवृत्तयः ।
स्वान्तर्वहिःनिमित्तेभ्यः प्रवर्तन्ते समन्ततः ॥सर्ग ७ श्लो. ५॥ सभी पदार्थोके परिणाम आदि वृत्तियाँ अपने अन्तरंग निमित्त (उपादान) और बहिरंग निमित्तोंसे सब प्रकारसे प्रवर्तित होती हैं ।।७-५।।।
तात्पर्य यह है कि कोई कार्य हो और उसका निमित्त न हो ऐसा तो है नहीं। अतएव प्रत्येक कार्यकी उत्पत्ति आभ्यन्तर और बाह्य दोनों प्रकारके कारणोंसे माननी चाहिए ।
SHREE
AGS
KARI
ARASHTRA
HARYANA LAMIC ANAYAR
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
JHARKHAND
HARMA KHARESM9VORI
PORARMirmire
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
-
यदि इनमेंसे एक भी कारण न हो तो कार्यकी उत्पत्ति नहीं हो सकती । जैसे समुद्र में जल तो है पर उसे जब तक वायका योग नहीं मिलता तब तक तरंगें नहीं उठतीं। या वायुका योग तो है पर शीतका योग पाकर समुद्रका जल यदि बर्फ बन गया है तो भी तरंगें नहीं उठती। स्पष्ट है कि प्रत्येक कार्य तभी होता है जब दोनों कारणोंका योग होता है, किसी एकके अभावमें नहीं, अतः प्रत्येक कार्य के प्रति दोनों कारणोंकी मुख्यता है, किसी एककी नहीं।
___ समाधान यह है कि प्रत्येक कार्य प्रत्येक द्रव्यकी एक पर्याय है, अतः जैन सिद्धान्तके नियमानुसार जिस द्रव्यकी जो पर्याय होती है वह उसीका कार्य होता है । तत्त्वार्थसूत्रमें इसी तथ्यको ध्यान में रख कर 'उत्पाद-व्यय-ध्रौव्ययुक्तं सत ॥२९।। सद्व्य लक्षणम् ॥३०॥' इन सूत्रोंकी रचना हुई है। इसी तथ्यको ध्यानमें रख कर आचार्य कुन्दकुन्द प्रवचनसारमें कहते हैं
अपरिच्चत्तसहावेणुप्पाद-वय-धुवत्तसंजुत्तं ।
गुणवं च सपज्जायं तं दव्वं ति बुच्चति ॥ जो अपने स्वभावको न छोड़कर उत्पाद-व्यय-ध्रुवत्वसे संयुक्त है तथा गुण-पर्वायवाला है उसे द्रव्य कहते हैं ॥
यह प्रत्येक द्रव्यका स्वरूप है। इसके अनुसार प्रत्येक द्रव्यका कार्य उसकी पर्यायरूप ही होता है, अन्य द्रव्यकी पर्यायरूप नहीं। अतः प्रत्येक कार्यकी उत्पत्तिमें जिनके साथ उसकी बाह्य व्याप्ति है एसे अन्य एक या एकसे अधिक द्रव्योंकी पर्यायोंमें निमित्त व्यवहार होने पर भी यथार्थमें उनसे उस कार्यकी उत्पत्ति नहीं होती यह सिद्ध होता है। स्वामी समन्तभद्रने इसी तथ्यको ध्यानमें रख कर यह वचन कहा है कि 'सब कार्योंमें बाह्य और आभ्यन्तर उपाधिकी समग्रता होती है यह द्रव्यगत स्वभाव है।' यहाँ आचार्य समन्तभद्रके इसे द्रव्यगत स्वभाव कहनेका आशय यह है कि प्रत्येक द्रव्य प्रत्येक समयमें परिणमनशील है। अतः उसका प्रत्येक समयमें स्वभावरूप या विभावरूप कोई न कोई परिणाम अवश्य होता है। ऐसा तो है नहीं कि द्रव्यके परिणमनशील होने पर भी जिस समय निमित्त नहीं मिलते उस समय उसका परिणाम रुक जाता हो, उत्पाद व्ययके सिद्धान्तानुसार द्रव्य प्रत्येक समयमें परिणमन भी करता है और प्रत्येक समय में जब जब एक परिणामका व्यय करके जिस दूसरे परिणामको वह उत्पन्न करता है तब तब उस परिणामके साथ उसकी अन्तर्व्याप्ति भी रहती है। यह अन्तातिका नियम है। बाह्य व्याप्तिका नियम भी इसी प्रकार है। अर्थात् प्रत्येक द्रव्यका प्रत्येक समयमें जब जय परिणमनरूप जो कार्य होता है तब तब अन्य एक या एकसे अधिक दो आदि द्रव्योंकी जिन पर्यायोंके साथ उस कार्यकी बाह्य व्याप्ति होती है वे पर्याय भी उस समय अवश्य होती हैं। कार्यके साथ अन्तर्व्याप्ति और बाह्य व्याप्तिके स्वीकार करनेका यही तात्पर्य है। इन दोनोंके एक कालमें होनेका नियम है और यह तभी बन सकता है जब इसे द्रव्यगत म्वभाव स्वीकार किया जाय। इसलिए किसी एक द्रव्यका कार्य उससे भिन्न दूसरे
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
strointer
x
.
"
SROS
BREAadhna
*
.
..
.
Trmerammam
E-
द्रव्यसे होता है यह तो त्रिकालमें माना नहीं जा सकता। यही कारण है कि प्रत्येक द्रव्यके प्रत्येक कार्यमें असद्भूत व्यवहारनयसे निमित्तको स्वीकार करके भी उसे उपचरित कारण ही स्वीकार किया है, यथार्थ कारण नहीं।
अब प्रश्न यह है कि यह तो आबाल-वृद्ध प्रत्येक व्यक्तिको स्पष्ट प्रतिभासित होता है कि बाह्य सामग्रीका योग मिलने पर कार्य अवश्य होता है और नहीं मिलने पर नहीं होता। जैसे मिट्टीको कुम्भकार आदिका योग मिलने पर घट अवश्य बनता है और ऐसा योग नहीं मिलने पर नहीं बनता। ऐसी सब मिट्री समान है जिसमें से किसी भी मिठोसे कभी भी घट बनाया जा सकता है। किन्तु मिट्टीमें घटके लिए व्यापार करते हुए यदि कुम्भकार अपना व्यापार रोक देता है तो वह घट बननेका कार्य अधूग रह जाता है और यदि उस मिट्टीमें घट बनाने के अनुरूप वह व्यापार करता रहता है तो उममेंसे घट कार्य भी निष्पन्न हो जाता है, अतः घटके साथ मिट्टीकी अन्तयानिके रहने पर भी जिम एक या एकसे अधिक कारणोंके माथ उसकी (घटकी) बाह्य व्याप्ति है से कुम्भक र आदिक व्यापारको ही कारण रूपसे प्रमुखता मिलनी चाहिए। यथार्थमें कार्यकी उत्पादक बाह्य सामग्री ही होती है, उपादान सामग्री नहीं। उपादानका ग्रहण तो केवल इसलिए किया जाता है कि कार्यकी उत्पत्ति उसमें होती है। उसके ग्रहणका यह तात्पर्य नहीं कि वह अपने कार्यको स्वयं करता है।
यह भी एक प्रश्न है। समाधान यह है कि प्रश्नकर्ताने वस्तुतः उपादान और निमित्तके यथार्थ अर्थको न समझ कर ही यह प्रश्न किया है। हम आगमके अनुमार यह पूर्व में ही लिख आये हैं कि जिसमें उत्तर काल में विवक्षित कार्य होता है मात्र उसका नाम उपादान नहीं है। किन्तु विवक्षित कार्यके पूर्व समयमें स्थित विशिष्ट पर्याययुक्त द्रव्यका नाम उपादान कारण है। अब विचार कीजिए कि जिस मिट्टीसे उत्तर कालमें घट बननवाला है वह खेतमें पड़ी हुई मिट्टी क्या घटका उपादान कारण है। उपादानके उक्त लक्षणके अनुसार यदि वह वास्तव में घटका उपादान है तो अगले समयमें ही उससे घट कार्य हो जाना चाहिए। परन्तु ऐसा तो होता नहीं। किन्तु मध्यके कालमें असंख्यात पर्याय (कार्य) होने के बाद ही उससे घट कार्य निष्पन्न होता है। अतः जिस समयमें उससे घट कार्य निष्पन्न हुआ उसके अनुसार पूर्व समयमें ही उसे घटका उपादान मानना युक्ति और आगम दोनोंसे सम्मत है। केवल अपनी तर्कणाके आधार पर जिस मिट्टीसे घट बना उसके समान प्रतीत होनेवाली सब मिट्टीको घटका उपादान कारण मानना उचित नहीं है।
__ यह तो उपादानका विचार है। अब निमित्तका विचार कीजिए। कुम्भकार विवक्षित मिट्टीसे घट बनाना चाहता है। उसके लिए वह व्यापार भी करता है। किन्तु प्रथम समयमै वह मिट्टी घट नहीं बनती। दूसरे समयमें भी वह घट नहीं बनती। कुम्भकारका व्यापार घट बनानेके लिए बरावर चालू है पर उसके घट पर्यायके लिए व्यापार करने पर भी असंख्यात समय तक वह मिट्टी घट नहीं बनती। घट उत्पन्न करनेके लिए कुम्भकार कितना ही जोर
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
com
स्
-
(बल) क्यों न लगावे तथापि मिट्टीसे घट पर्याय तक होनेवाली अपनी सब पर्यायोंमेंसे गुजरने के पहले वह मिट्टी घट नहीं बनती। इस काल में कुम्भकारका जितना भी व्यापार है वह सब एकमात्र घट बनाने के लिए हो रहा है फिर भी वह मिट्टी नियत पर्यायोंमेंसे जानेके पूर्व घट नहीं बन रहा है। इसका क्या कारण है ? कारण स्पष्ट है। बात यह है कि जिस प्रकार मिट्टीके बाद घट तक होनेवाली सब पर्यायों से गुजरना उसका सुनिश्चित है उसी प्रकार कुम्भकारका उन पर्यायोंके लिए व्यापार करना भी सुनिश्चित है। न तो मिट्टी अपनी पर्यायीको आगे-पीछे कर सकती है और न कुम्भकार ही अपने व्यापारके क्रमको बदल सकता है । जिस प्रकार के व्यापारको वह खेतसे मिट्टी लाते समय करता है उम प्रकार के व्यापारको वह घट पर्यायकी निष्पत्तिके समय नहीं करता। और जिस प्रकारके व्यपारको वह घट निष्पत्तिके समय करता है उस प्रकारके व्यापारको वह खेतसे मिट्टी लाते समय नहीं करता। इसका अर्थ हुआ कि खेतसे मिट्टी लानेके समयसे लेकर उसके घट बनने तकके जितने कार्य हैं, कुम्भकारके व्यापार भी उतने ही प्रकारके हैं और इन दोनों प्रकारके व्यापारोंका परम्पर योग है। एकके होने पर दुसरा उसके अनुरूप होता ही है। इसमें फेर-बदल कोई कर नहीं सकता। इसी तथ्यको ध्यानमें रख कर भट्टाकलंकदेवने अष्टशतीमें यह वचन कहा है
तादृशी जायते बुद्धिः व्यवसायश्च तादृशः ।
सहायाः तादृशाः सन्ति यादशी भवितव्यता ।। भवितव्यता अर्थात जिस कालमें जिस द्रव्यसे जैसा कार्य होना होता है वसी ही मनुष्यकी बुद्धि होती है. पुरुषार्थ भी वैसा ही होता है और महायक भी बस ही मिलते हैं।
यहाँ भट्टाकलंकदेव भवितव्यको प्रधानता दे रहे हैं। मनुष्यकी बुद्धि, उसके पुरुषार्थ और अन्य सहायकोंको नहीं। ऐसा क्यों, जबकि कार्यकी उत्पत्तिमें आभ्यन्तर मामग्रीक समान बाह्य सामग्रीका होना आवश्यक है। तब फिर यहाँ मात्र आभ्यन्तर मामग्रीको मुख्यता क्यों दी गई है। स्पष्ट है कि भट्टाकलंकदेव स्वयं यह अनुभव करते हैं कि कार्यमें मुख्यता मात्र आभ्यन्तर सामग्रीको है। उसके होने पर बाह्य सामग्री तो मिलती ही है।
जैनागममें बतलाया है कि द्रव्यलिंगके होने पर भावलिंग होना ही चाहिए इसका कोई नियम नहीं। परन्तु भावलिंगके होने पर द्रच्यलिंग होता ही है ऐसा नियम अवश्य है सो इस कथनका भी यही तात्पर्य है कि जब जिस कार्यके अनुरूप आभ्यन्तर सामग्री होती है तब बाह्य सामग्री, जो लोकमें उसकी सहायक कही जाती है, अवश्य मिलती है । इस नियमका अपवाद नहीं है। निश्चय और व्यवहारका ऐसा ही योग है। लोकमें अनादि कालसे जितने भी कार्य हुए, हो रहे हैं और होंगे उन सबमें एक मात्र इसी नियमको लागू समझना चाहिए। यहाँ उपादानकी निश्चय संज्ञा है, क्योंकि वह स्व है और निमित्तकी व्यवहार संज्ञा है, क्योंकि वह पर है। कार्यकी उत्पत्ति स्वसे हो होती है,
PER
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
परसे नहीं होती । परन्तु कार्य पर द्रव्यकी जिस पर्यायके सद्भावमें या उसे लक्ष्य कर होता है, उसके द्वारा उस कार्यका ज्ञान कराने के अभिप्रायसे उममें पराश्रितपनेका व्यवहार अवश्य किया जाता है। यहाँ व्यवहारका लक्षण ही यह है कि जो अन्यके कार्यको अन्यका कहे उसे व्यवहार कहते हैं। स्पष्ट है कि कार्य तो उपादानसे ही होता है। क्योंकि वह उसकी पर्याय है। निमित्तसे नहीं होता, क्योंकि वह उसका परिणाम नहीं। परन्त निश्चयके साथ व्यवहारकी यति बतलाने लिए निमित्तसे कार्य हुआ एसा व्यवहार अवश्य किया जाता है जो सप्रयोजन होनेसे आगममें ग्राह्य माना गया है।
प्रत्येक मनुष्य क्षायिक सभ्यग्दर्शनकी उत्पत्तिका प्रारम्भ केवली और श्रुतकेवलीके पादमूलमें ही करता है ऐमा नियम है। पर इसका इतना ही तात्पर्य है कि जब जब किसी मनुष्यको क्षायिक सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति होती है तब तब ऐसा योग अवश्य होता है। इससे अधिक उसका दूसग अभिप्राय नहीं । अन्यथा उन मब वेदकसम्यग्दृष्टियोंको क्षायिक सम्यग्दर्शनकी उत्पत्ति होनी चहिए जो केवली और श्रुतकेवलीके पादमूलमें अवस्थित हैं। परन्तु ऐसा नहीं होता। किन्तु जिस मनुष्यक क्षायिक सम्यग्दर्शनको उत्पन्न करनेका पाककाल आजाता है उसीको उसकी उत्पत्ति होती है और योग भी उसीके अनुरूप मिलता है। यदि पाककालको प्रधानता न दी जाय तो वही मनुष्य इन दोनोंक पादमूलमें वर्षों से रह रहा है और वेदक सभ्यग्दृष्टि भी है। फिर क्या कारण है कि पहले उसकी उत्पत्ति नहीं हुई। इससे सिद्ध है कि प्रत्येक कार्य स्वकालकै प्राप्त होने पर ही होता है, अन्य काल में नहीं । प्रत्येक कार्यकी उत्पत्तिका ऐसा ही योग है, उसे अन्यथा नही किया जा सकता।
यद्यपि कायोत्पत्तिकी यह अमिट व्यवस्था है तथापि यह संसारी प्राणी अपने अज्ञानवश रामा मानता है कि 'मैंने अन्य द्रव्यक इस कार्यको किया, मैं चाहूँ तो इसमें उलट-फेर कर हूँ आदि । अरे मूव ! तुझमें जब अपनी पर्यायों में उलट-फेर करनेकी क्षमता नहीं है तब तूं दृमरेके कार्यों को करने या उलट-फेर करनेका अहंकार क्यों करता है। स्वामी समन्तभद्र एसे अन्नानी प्राणीक इस अहंकारको भले प्रकार जानते थे । यही कारण है कि वे इसके इस अहंकारको घड़ानेके अभिप्रायसे कार्य-कारण परम्पराकी सम्यक् व्यवस्थाका ज्ञान कराते हुए स्वयंभूम्तोत्रमें लिखते हैं
अलंध्यशक्तिर्भवितव्यतेयं हेतुद्वयाविष्कृतकार्यलिंगा। __ अनीश्वरो जन्तुरहंक्रियातः संहत्य कार्येष्विति साध्ववादी : ॥३३॥
आपने (जिनदेवने) यह ठीक ही कहा है कि हेतुद्वयसे उत्पन्न होनेवाला कार्य ही जिसका ज्ञापक है ऐसी यह भवितव्यता अलंध्यशक्ति है, क्योंकि संसारी प्राणी स्वयं परके कार्य करनेमें या. अपनी पर्यायों में हेर-फेर करनेमें असमर्थ होते हुए भी 'मैं इस कार्यको कर सकता हूँ' इस प्रकारके अहंकारसे पीड़ित है। किन्तु वह उस (भवतिष्यता)के बिना अनेक सहकारी कारणोंको मिलाकर भी कार्यों के सम्पन्न करने में समर्थ नहीं होता ॥३३॥
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
यहाँ पर आचार्य समन्तभद्र ऐसे अज्ञानी प्राणी के लिए 'जन्तु' शब्दका प्रयोग कर रहे हैं। इससे ज्ञात होता है कि जिस प्रकार लोकमें 'जन्तु' शब्द क्षुद्र प्राणीके लिए प्रयुक्त होता है। उभी प्रकार स्वामी समन्तभद्र उक्त प्रकारकी धारणाको भो अति क्षुद्र अज्ञानमूलक मानते हैं । तभी तो उन्होंने ऐसी धारणावाले प्राणीको 'जन्तु' शब्द द्वारा संबोधित किया है ।
ऐसा दो प्रकारका उल्लेख निमित्त है उसे प्रायोगिक निमित्तकारणों को दो भागों में
जिनागम में कार्यों के लिए प्रायोगिक कार्य और विस्रसा का आया है । वहाँ बतलाया है कि जिस कार्य में पुरुषका प्रयत्न बाह्य कार्य कहते हैं और शेषकी विस्रमा कार्य संज्ञा है । उत्तर कालमें विभाजित किया गया दृष्टिगोचर होता है-- एक वे जो अपने क्रिया- व्यापार द्वारा निमित्त होते हैं । जैसे वायु आदि । और दूसरे वे जो अपनी मात्र उपस्थितिद्वारा निमित्त होते हैं। इस कारण जैन परम्परामें निमित्तकारण के प्रेरकनिमित्त और उदासीननिमित्त कारण ऐसे दो भेद किये जाने लगे हैं । इस परसे कुछ विद्वान् ऐसा अर्थ करते हुए प्रतीत होते हैं कि जो निमित्त अपनी प्रेरणाद्वारा किसी भी कार्यको नियत समयसे आगे-पीछे कर देते हैं उनकी प्रेरक कारण संज्ञा हैं और शेषकी उदासीननिमित्त संज्ञा है | प्रेरक कारणके विषय में अपने इस मन्त्रको पुष्ट करने के लिए वे व्यवहारनयकी मुख्यतासे आगममें प्रतिपादित अकालमरण, संक्रमण, उत्कर्षण, अपकर्षण और उदीरणा आदिको उदाहरण रूपमें उपस्थित करते हैं। किन्तु उनका यह कथन निश्चय व्यवहारकी पद्धति स्वरूपको न समझनेका ही फल है । आगममें ता यह कथन निमित्तोंकी मुख्यता दिखलाने के लिए ही किया गया है । इसका यदि कोई यह अर्थ करे कि उपदान कारण के अभाव में यदि कोई कार्य केवल निमित्तोंके बलसे हो जायगा तो उसका ऐसा अर्थ करना कार्य-कारणपरम्पराको अनभिज्ञताका ही सूचक माना जायगा । जब कि आगम में उपादानका यह लक्षण किया है कि अनन्तर पूर्व पर्यायविशिष्ट द्रव्वको उपादान कारण कहते हैं। ऐसी अवस्था में इस लक्षणके अनुसार उपादान कारणके अभाव में केवल निमित्तके बलसे कोई कार्य हो जायगा यह कैसे माना जा सकता है । अर्थात् नहीं माना जा सकता । अतएव कार्य मात्र उपादानसे ही होता है और जब कार्य होता है तब उसका कोई निमित्त अवश्य होता है यह जो आगमका अभिप्राय है उसे ही यथावत मानना चाहिए । प्रत्येक कार्यके प्रति सब निमित्त समान हैं इस तथ्यको ध्यान में रखकर आचार्य पूज्यपाद उच्छ अभिप्रायकी पुष्टि करते हुए इष्टोपदेश में कहते हैं
नाज्ञो विज्ञत्वमायाति विज्ञो नाज्ञत्वमृच्छति । निमित्तमानमन्यस्तु गतेर्धर्मास्तिकायवत् ॥ ३५ ॥
अज्ञ विज्ञताको नहीं प्राप्त होता और विज्ञ अज्ञताको नहीं प्राप्त होता । इतना अवश्य है कि जिसप्रकार गतिक्रियाका धर्मास्तिकाय निमित्तमात्र है उसीप्रकार अन्य सब पदार्थ निमित्तमात्र हैं ॥ ३५ ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
CHAR
BA
R
AMETHARAASAR
भट्टाकलंकदेव भी इसी तथ्यको स्वीकार करते हुए तत्त्वार्थवार्तिक (अ. १ सूत्र. २० ) में कहते हैं
यया मृदः स्वयमन्तर्घटभवनपरिणामाभिमुख्ये दण्ड-चक्र-पौरुपेयप्रयत्नादि निमित्तमात्रं भवति । यतः सत्स्वपि दण्डादिनिमित्तेषु शर्करादिप्रचितो मृत्पिण्डः स्वयमन्तर्घटभवनपरिणामनिरुत्सकत्वान्न घटीभवति, अता मृत्पिण्ड एव बाह्यदण्डादिनिमित्तसापेक्ष आभ्यन्तरपरिणामसानिध्याद् घटो भवति न दण्डादय इति दण्डादीनां निमित्तमात्रत्वं भवति ।
जैसे मिट्टीके स्वयं भीतर घटभवनरूप परिणामके अभिमुख होने पर दण्ड, चक्र और पुरुषकृत प्रयत्न आदि निमित्तमात्र होते हैं, क्योंकि दण्डादि निमित्तोंके रहने पर भी बालुकाबहुल मिट्टी का पिण्ड स्वयं भीतर घटभवनरूप परिणाम (पर्याय) से निरुत्सुक होनेके कारण घट नहीं होता, अतः बाह्य में दण्डादि निमित्त सापेक्ष मिट्टीका पिण्ड ही भीतर घटभवनरूप परिणामका सानिध्य होनेसे घट होता है, दण्डादि घट नहीं होते, इसलिए दण्डादि निमित्त मात्र हैं।
उपादान और निमित्त इनकी युति है, इसलिए केवल उपादानसे कार्यकी उत्पत्ति मानने पर एकान्तका प्रसंग आता है यह कहना भी युक्तियुक्त नहीं है, क्योंकि उपादान स्वयं कार्यका प्रागभावरूप है, जब कि निमित्तका उसमें अत्यन्ताभाव है और अनेकान्त दो द्रष्योंमें घटित नहीं होता, क्योंकि प्रत्येक वस्तु स्वयं अनेकान्तस्वरूप होती है। अतः जिसप्रकार स्वरूपकी अपेक्षा कार्यरूप द्रव्यमें निमित्तका अत्यन्ताभाव है उसीप्रकार कारणकी अपेक्षा भी कार्यद्रव्यमें निमित्तका अत्यन्ताभाव है । और जिसका जिसमें अत्यन्ताभाव होता है वह उसका स्वरूप न होने के कारण न तो कार्य ही होता है और न कारण ही । यही कारण है कि प्रत्येक कार्यमें निमित्तको स्वीकार करके भी उसे व्यवहारहेतु ही कहा है। अतएव प्रकृतमें यही अनेकान्त घटित होता है कि यथार्थ हेतुरूपसे कार्यमें उपादानकी अस्ति है और निमित्तकी नास्ति है । यही कारण है कि व्यवहार पक्षको गौण करके निश्चय पक्षकी मुख्यतासे समयसारमें यह वचन कहा है
अण्णदविएण अण्णदव्यस्स ण कीरए गुणुप्पाओ ।
तम्हा उ सव्वदव्या उत्पञ्जते सहावेण ॥ ३७२ ।। अन्य द्रव्यके द्वारा अन्य द्रव्यके गुण (विशेषता-पर्याय) का उत्पाद नहीं किया जाता, इसलिए सभी द्रव्य अपने-अपने स्वभावसे उत्पन्न होते हैं ॥ ३७२ ।।
इसकी टीका करते हुए आचार्य अमृतचन्द्र कहते हैं-- न च जीवस्य परद्रव्यं रागादीनुत्पादयतीति शस्यम् , अन्यद्रव्येणान्यद्रव्यगुणोत्पादकरणस्यायोगात, सर्वद्रव्याणां स्वभावेनैवोत्पादात् ।
और पर द्रव्य (द्रव्यकर्म-नोकर्म) जीवके रागादिकोंको उत्पन्न करते हैं ऐसी शंका नहीं
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
करनी चाहिए, क्योंकि अन्य द्रव्यके द्वारा अन्य द्रव्यके गुणों (पर्यायों) को उत्पन्न करनेका अयोग है। कारण कि सभी द्रव्योंका स्वभावसे ही उत्पाद होता है ।
यह है उपादान और निमित्तकी कार्यके प्रति वास्तविक स्थितिका स्वरूपाख्यान । जो भव्य इसे इसी रूप में अन्तःकरण पूर्वक स्वीकार करता है वह नियमसे मोक्षभागी होता है ।
मुनिधर्म और गृहस्थधर्म
श्री प्रेमचन्द जैन एम. ए., वाराणसी
जैनधर्म में मोक्षमार्ग पर आरूढ़ व्यक्ति दो भागों में विभक्त किये गये हैं- गृहस्थधर्म और मुनिधर्म । गृहस्थधर्म अपवाद मार्ग है और मुनिधर्म उत्सर्ग मार्ग । जो व्यक्ति स्वरूपस्थितिरूप चारि सद्भाव में सविकल्पदशामें २८ मूलगुणों और तदाश्रित बाह्य क्रियाका सम्यक् प्रकार से पालन करते हैं उनके मुनिधर्म होता है । इनके मिथ्यात्वके साथ तीन कपायोंका अभाव होकर दसवें गुणस्थान तक मात्र संज्वलन कपायका सद्भाव पाया जाना है ।
चारित्र के दो भेद हैं- सराग चारित्र और वीतराग चारित्र । तीन कपायोंके अभाव में जो आत्माकी स्वरूपस्थितिरूप वीतराग परिणति होती है उसकी वीतराग चारित्र संज्ञा है । यह आत्माकी स्वभाव परिणति होने के कारण इसे निश्चय चारित्र भी कहते हैं ।
किन्तु इसके साथ छटवें गुणस्थान में बुद्धिपूर्वक और सातवेंसे दसवे गुणस्थान तक अपूर्व जो कपालेशका सद्भाव पाया जाता है वह यद्यपि रागांश है फिर भी वीतराग चारित्र के साथ उसका सदभाव होनेके कारण उसकी सरागचारित्र संज्ञा है । आचारका प्रतिपादन करनेवाले चरणानुयोग के शास्त्रों में मुख्यरूपसे इस सरागचारित्रको लक्ष्य कर मुनिधर्म और गृहस्थधर्मका निरुपण हुआ है। इस परसे यदि कोई बाल विकल्परूप या क्रियारूप प्रवृत्तिको सुनिधर्म माने तो यह उसकी सबसे बड़ी भूल है । निश्चय चारित्र के अभाव में ऐसा प्रवृत्तिरूप चारित्र तो इस जीवने अनादि कालसे अनन्त बार प्राप्त किया पर उससे इसे परमार्थकी प्राप्ति नहीं हुई । वह परमार्थकी प्राप्तिका मार्ग भी नहीं है । निश्चय चारित्रकी उसके साथ बाह्य व्याप्त होनेके कारण वह तो निश्चय चारित्रके ज्ञान करानेका एक साधनमात्र
1
आगम में द्रव्यलिंग और भावलिंग इन दो लिंगों का निरुपण हुआ है । वहाँ बतलाया
अर्थात् ऐसा जीव जिसने
है कि जिसके भावलिग होता है उसके द्रव्यलिंग होता ही है । तीन कपायोंका अभाव कर दिया है, चरणानुयोग में बतलाई हुई विधिके अनुसार २८ मूल गुणोंका सम्यक् प्रकारसे पालन करता है, चतुर्मासको छोड़कर ग्राममें एक दिन और नगर में अधिक से अधिक पाँच दिन तक रहता है, ४६ दोष और ३२ अन्तरायोंको टालकर आहार.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
AND
RANDONATABASATIRE
-
MANTRA
WR
लेता है, स्वाध्यायमें काम आनेवाले एक-दो शाखोंको छोड़कर अधिक शास्त्रांका संग्रह नहीं करता, यात्रादिके बहाने मोटर, गाड़ी या अन्य किसी प्रकारके परिग्रहको प्राप्त करनेकी चेष्टा नहीं करता और न उनको प्राप्त करनेका उपदेश ही करता है, गर्मी, सरदी और वर्षाजन्य बाधाको दूर करनेके साधनोंको परिग्रहमें परिगणित करके उनका भी उपयोग नहीं करता, गृहस्थों और गृहस्थस्त्रियोंके साथ धर्मोपदेश देने तक ही सम्पर्क रखता है, पन्थसम्बन्धी प्रवृत्तिविशेषको प्रोत्साहन नहीं देता, भगवान् मर्वज्ञ वीतराग द्वारा प्रतिपादित वचनको ही आगम मानता है, स्त्रियाँ गुरु मानकर मुनिक शरीरकी वैय्यावृत्य नहीं कर सकती, यह कथा तो दूर रहो, वे जिन प्रतिमाका भी स्पर्श नहीं कर सकतीं और न अभिषेक कर सकती हैं, क्योंकि आगममें गणिनीको भी आचायसे कमसे कम पांच हाथ दूर बैठने का निर्देश है, वे सम्मुख होकर आचार्यसे धर्मकथा भी नहीं कर सकती । यह आगमका अभिप्राय है। इसे ध्यानमें रखकर जो आयिका या श्राविकाके साथ किसी भी प्रकारका वार्तालाप नहीं करता और न वेय्यावृत्य कराता है वही २८ मूलगुणोंका सम्यक् प्रकारसे पालन करनेका अधिकारी माना गया है । जिसके भावलिंगके साथ उक्त प्रकारका द्रव्यलिंग पाया जाय वहीं मोक्षमार्गका साक्षात् अनुसर्ता मुनि होता है, अन्य नहीं, क्योंकि भावलिगक अभावमें द्रव्यलिंगकी मोक्षमार्गमें कोई कीमत नहीं।
यह संक्षेपमें मुनिधर्म है । जो पूरी तरहसे मुनिधर्मको पालनेमें असमर्थ है और जिसके दो कपायोंका अभाव होकर म्वरूपस्थिनिरूप निश्चय चारित्रके साथ पांच अणुव्रत, तीन गुणवत
और चार शिक्षाव्रत यह बारह प्रकारका सविकल्परूप बाय चारित्र हता है उसके जिनमतमें गृहस्थधर्म माना गया है। ग्यारह प्रतिमाएँ आन्तरिक शुद्धिकी वृद्धि के साथ इन्हीं वारह बातोंका परिवर्धित रूप हैं । मुनिधर्मके सन्मुख हुग भव्यको क्रमशः उनकी प्राप्ति होती है, क्योंकि ऐसा नियम है कि जिमकं चित्नमें संसार, शरीर और भोगोंके प्रति संवेग और वैराग्य होकर मुनिधर्मको अंगीकार करनेका भाव होने पर भी जो उसे स्वीकार करनेमें असमर्थ है उसीके गृहस्थधर्म होता है । इसके अधिकारी मनुष्योंके समान तिर्यश्च भी माने गये हैं।
यह तो मानी हुई बात है कि मोक्षमार्ग में प्रथम स्थान सम्यग्दर्शनको प्राप्त है, क्योंकि 'दसणमूलो धम्मो' सम्यग्दर्शन धर्मका मूल है एसा जिनवचन है । अतएव जो सम्यग्दृष्टि है उसके ही जब पंच परमेष्ठीको छोड़कर लोकमें प्रसिद्ध शासनदेवता आदि अन्य किसीके प्रति आदर-अनुग्रहका भाव नहीं होता, जो आठ मद, तीन मूढ़ता, छह अनायतन और शंकादि आठ दोषोंसे सर्वथा रहित होकर निशंकित आदि आठ अंगोंका सम्यक् प्रकारसे पालन करता है । ऐसी अवस्थामें जो प्रती गृहस्थ है उसके सविकल्प दशामें मात्र पाँच परमेष्ठीका ही आश्रय रहे, वह शासनदेवता आदिका आदर-सत्कार न करे और न करनेका उपदेश करे यह स्पष्ट ही है।
आगममें आत्माके तीन स्तर बतलाये हैं-यहिरात्मा, अन्तरात्मा और परमात्मा । जो घरमें एकत्वबुद्धि करता है और परसे अपना हानि-लाभ मानता है वह बहिरात्मा है। तथा
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
6
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
जो आत्मपरिणतिको कर्मचेतना और कर्मफलचेतनारूप न स्वीकार कर मात्र ज्ञानचेतनारूप अनुभवता है वह अन्तरात्मा है । अन्तरात्मा के जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट ये तीन भेद हैं। इन तीनोंमें ज्ञानचेतनारूप अनुभवन क्रियाकी समानता होने पर भी वीतराग परिणतिकी वृद्धिके कारण ही ये तीन भेद हुए हैं । उत्तरोत्तर कषाय हानिके साथ सविकल्प परिणतिकी विचित्रता देखकर बाह्यमें उसके आधारसे यद्यपि उनको अवरित सम्यग्दृष्टि, देशविरत और सकलविरत ऐसा नामकरण किया जाता है पर अन्तरंग में इसका मूल कारण वीतराग परिणतिकी वृद्धि ही है । परमात्माका अर्थ स्पष्ट ही है । जिसमें कर्मचेतना और कर्मफलचेतनाका सर्वथा अभाव होकर जो मात्र ज्ञानचेतनाका भोक्ता है वह परमात्मा है । मोक्षमार्ग में यह परम साध्य होनेसे परम आदरणीय माना गया है। किन्तु ध्येयकी दृष्टिसे एकमात्र त्रिकाली ज्ञायकभाव ही परम आदरणीय हैं, क्योंकि उपयोगमें उसका आश्रय लेनेसे ही उससे अभिन्न ( तादात्म्यभावको प्राप्त ) अन्तरात्मदशाके बाद क्रमसे परमात्मदशा प्रगट होती है ।
इस प्रकार मुनिधर्म और गृहस्थधर्म क्या है इसका संक्षेपमें विचार किया ।
क्रमबद्ध पर्याय और पुरुषार्थ
श्री पं. रतनचन्दजी शास्त्री, न्यायतीर्थ, विदिशा
जो उत्पाद, व्यय और धौत्र्यसे युक्त है वह द्रव्य है । द्रव्यके इस लक्षणके अनुसार अपने त्रिकाल अन्वयरूप धर्मके द्वारा ध्रुव रहना जैसे प्रत्येक द्रव्यका स्वभाव है उसी प्रकार अपने व्यतिरेकरूप धर्मके द्वारा उत्पाद-व्ययरूपसे परिणमना भी उसका स्वभाव है । यह वस्तुस्थिति है । इसे ठीक तरहसे हृदयंगम करनेपर विदित होता है कि प्रत्येक द्रव्यमें प्रति समय जो नई पर्यायका उत्पाद और पुरानी पर्यायका व्यय होता है वह उसकी योग्यतासे ही होता है, अन्यथा उत्पाद-व्यय द्रव्यका स्वभाव नहीं ठहरता । प्रभाचन्द्र आचार्यके सामने यह प्रश्न आया कि कार्य कारणका जब कोई उपकार नहीं करता ऐसी अवस्था में कारण प्रतिनियत कार्यको ही क्यों उत्पन्न करता है, सब कार्यों को क्यों नहीं उत्पन्न करता ? तब उन्होंने योग्यताको इसका प्रधान कारण बतलाया। उनका वह वचन इस प्रकार है
तत्रापि हि कारणं कार्येणानुपक्रियमाणं यावत् प्रतिनियतं कार्यमुत्पादयति तावत्सर्वं कस्मान्नोत्पादयतीति च योग्यतैव शरणम् ।
प्रमेयकमलमार्तण्ड २,७ पृ. २३७
इसका यह तात्पर्य है कि प्रत्येक द्रव्यमें प्रति समय जो कार्य होता है वह उस काल में उसमें जैसे कार्यको उत्पन्न करनेकी योग्यता होती है उसीके अनुरूप होता है । अब यदि इस
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
SaalKATTERSIONS
नियमके अनुसार प्रत्येक द्रव्यके तीनों कालोंमें होनेवाली पर्यायों (कार्यो)को फैला कर देखा जाय तो यही मानना पड़ता है कि प्रत्येक द्रव्यकी सम पर्याय क्रमबद्ध या क्रमनियमित ही होती हैं । उपादान कारणका जो लक्षण किया है उससे भी यही फलित होता है । केवलज्ञानमें तीनों काल और तीनों लोकसम्बन्धी गण-पर्याययुक्त सब पदार्थ युगपत प्रतिभासित होते हैं यह कथन भी उक्त तथ्यको ही सूचित करता है।
इस प्रकार युक्ति और आगमसे सब द्रव्योंकी सब पर्यायोंके क्रमबद्ध सिद्ध हो जाने पर कार्य कारणपरम्पराके क्रमसे अनभिज्ञ व्यक्तियोंके सामने यह प्रश्न खड़ा हो जाता है कि यदि सब द्रव्योंकी सब पर्यायें क्रमबद्ध ही होती हैं तो जब जो होना होगा होगा, पुरुषार्थ करनेकी क्या आवश्यकता? जो महाशय ऐमा प्रश्न करते हैं वे यह तो मानते हैं कि छहों द्रव्योंकी जो म्वभाव पर्याय होती हैं वे क्रमबद्ध ही होती हैं पर साथ ही वे यह भी मानते हैं कि संयोगी अवस्थामें जीव और स्कन्धको जब जैसे निमित्त मिलते हैं उनके अनुसार उन्हें परिणमना पड़ता है। किन्तु इन दो बातोंको मानकर भी वे यह भी मानते हैं कि क्रमबद्ध पर्यायोंके मानने पर पुरुषार्थको माननेकी आवश्यकता नहीं रहती और निमित्तोंको स्वीकार करना निरर्थक हो जाता है।
___ इस प्रकार उन महाशयोंके ये परम्पर विरुद्ध विचार हैं । आगे इनकी संक्षेप में मीर्मासा करते हैं । मर्व प्रथम तो यह देखना है कि यदि छहों द्रव्योंकी खभाव पर्यायें क्रमबद्ध होती हैं तो क्या वे बिना पुरुषार्थक होती हैं । यदि कहा जाय कि उनके होने में पुरुषार्थके माननेकी कोई आवश्यकता नहीं है तो यह प्रहम उपस्थित होता है कि यदि ऐसी बात है तो अरिहन्तों और सिद्धोंके जो अनन्त बल बतलाया है वह किसलिए? क्या अनन्त बलके अभावमें केवलज्ञानी तीन लोक और तीन कालवर्ती समस्त द्रव्य-गुण-पर्यायांको युगपन जान सकते हैं ? करणानुयोगका जिन्होंने स्वाध्याय किया है वे यह अच्छी तरहसे जानते हैं कि जिस जीवके जितने ज्ञान-दर्शनका उघाड़ होता है उसके, उसके अनुरूप वीर्यका भी उघाड़ पाया जाता है । ऐसा नियम क्यों ? क्या इससे यह सिद्ध नहीं होता कि अरिहन्त परमेष्ठी और सिद्ध परमेष्टीकी प्रति समय जो जानने-देखनेरूप परिणति होती है वह पुरुषार्थपूर्वक ही होती है।
और जब उनके प्रति समय जानने-देखनेरूप परिणति पुरुपार्थपूर्वक होकर भी वह क्रमबद्ध बन जाती है तो फिर इतर संसारी जीवोंकी परिणति पुरुषार्थपूर्वक होकर भी क्रमबद्ध झे इसमें क्या आपत्ति ? सच तो यह है कि जिनमें अनन्त बल है वे तो अपनी परिणति को आगे-पीछे कर नहीं सकते फिर हम संसारी जन, जो हीन बलवाले हैं, अपनी परिणतिको आगे-पीछे कर लेंगे यह कैसा मानना है । थोड़ा वस्तुस्वरूपका विचार कीजिए और उसके बाद निर्णय कीजिए । केवल कल्पनाके आधार पर वस्तुके स्वरूपको माननेकी हट छोड़िये । यहाँ जीव द्रव्यकी मुख्यतासे विचार किया है। पुद्गल स्कन्धों पर भी यही नियम लागू होता
MAHA
Altitutt
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
NARTS
KHAND
RAINBA
NEHA
सी कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ के
है । उनका पुरुषार्थ उनमें पाई जानेवाली सामर्थ्य है । परिणमन करनेकी ऐसी सामर्थ्य सब द्रव्योंमें होती है । इसी सामर्थ्यको ध्यान में रखकर आचार्योंने यह वचन कहा है-'न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते ।' जिसमें जो शक्ति न हो वह अन्यके द्वारा नहीं की जा सकती ।
अब रही निमित्तोंकी वात-सो यदि निमित्तोंके बलसे अन्य द्रव्यों में अन्यथा परिणमन हो सकता है तो फिर न तो पुरुषार्थकी ही बात करनी चाहिए और न मुक्तिकी ही, क्योंकि 'जब जैसे निमित्त मिलते हैं उनके अनुसार दूसरे द्रव्यको बलात् परिगमनां पड़ता है ' इम सिद्धान्तके मान लेने पर न तो पुरुषार्थ ही सिद्ध होता है और न मुक्ति ही बनती है। तव तो प्रत्येक द्रव्यका परिणमन मात्र निमित्तोंके आधारसे स्वीकार करना पड़ता है। स्पष्ट है कि यह मान्यता भी अज्ञानमूलक है, वस्तुस्वरूपका अनुसरण करनेवाली नहीं। अतएव यही मानना उचित है कि प्रत्येक द्रव्यका प्रति समय जो भी कार्य होता है वह स्वभाव, उपादान निमित्त, पुरुषार्थ और स्वकाल इन पाँचके समवायमें ही होता है। इससे प्रत्येक द्रव्यकी प्रत्येक पर्याय स्वकाल में क्रमबद्ध होकर भी पुरुषार्थपूर्वक ही होती है यह सिद्ध हो जाता है। इसी तथ्यको सम्यक् प्रकारसे ध्यानमें रखकर पण्डितप्रवर बनारसीदासजीने नाटक समयसारके सर्वविशुद्ध ज्ञान भधिकार में कहा है
पदस्वभाव पूरवउदय निहिचै उद्यम काल ।
पच्छपात मिथ्यात पथ सरवंगी शिवचाल || परमार्थदृष्टिसे विचारकर देखा जाय तो क्रमबद्ध पर्यायोंको स्वीकार करनेका सिद्धान्त एक ऐसा अनूठा सिद्धान्त है जिससे परमें इष्टानिष्ट बुद्धिका अभाव होकर म्वभावके अनुरूप अनन्त पुरुषार्थ प्रगट होता है। सच मानिये, संसारी जीवोंके द्वारा इसका म्वीकार वीतगगताकी जननी है। यह व्यक्तिविशेषकी कल्पना न होकर वस्तुम्वरूपके अनुरूप जिनागमका सार है, जिसे तीर्थंकरोंकी वीतरागमयी वाणीमेंसे सम्यग्दृष्टि महापुरुषोंने मन्थन कर विश्वके सामने रख दिया है। वे करुणाभावसे पुकार-पुकार कर कहते हैं-आओ, हे भव्य जीवो! आओ, जिनागमका मन्थन कर उसमेंसे यह अमृत उत्पन्न किया है। इसका पानकर स्वयं अमृत बनो।
SAR AOOR FARPANTHEMRANEPA
L
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
MASTERESTHA DRO N EWSPAPER
प्रतिक्रमण, प्रत्याख्यान ओर आलोचना अध्यात्मरत्न श्री रामजी माणिकचन्दजी दोशी, एडवोकेट, सोनगढ़ आत्माके अबन्ध दशाके प्राप्त होने में स्वरूपस्थितिरूप चारित्रका जो स्थान है, उसके अंगभूत निश्चय प्रतिक्रमण, प्रत्याख्यान और आलोचनाका उससे कम स्थान नहीं है । कालादि भेदकी विवक्षा किये विना देखा जाय तो निश्चय प्रतिक्रमण, प्रत्याख्यान और आलोचना ही चारित्र है। ये तीनों स्वयं निश्चय चारित्रस्वरूप हैं, उससे भिन्न नहीं । ऐसे निश्चय प्रति क्रमणादिस्वरूष सम्यक्चारित्रकी प्राप्तिके लिए सर्व प्रथम अनादि बन्धनबद्ध इस संसारी जीवको कर्म, नोकर्म और कर्मों को निमित्तकर होनेवाले भावोंसे भिन्न अबन्धम्यभावी आत्मा का स्वानु भूतिम्वरूप सन्यज्ञान होना ही कार्यकारी है। उसके विना स्वरूपस्थितिरूप चारित्र और उसके अंगभूत निश्चय प्रतिक्रमण, प्रत्याख्यान और आलोचनाकी प्राप्ति होना अति असम्भव है । कदा चिन् कोई अज्ञानी जीव आत्मम्वरूपका सम्यक् निर्णय हुए विना बाह्य में मोह और कपायकी मन्दतावश बाह्य संयमरूप द्रव्यचारित्रको स्वीकार भी करता है तो उसका फल अनन्त संसारकी प्राप्ति ही है। ऐसे जीवको निश्चय प्रतिक्रमण आदिरूप भावसंयमकी प्राप्ति होना तो ऐसे ही असम्भव है जैसे बन्ध्याको सुतकी प्राप्ति होना असम्भव है । वास्तवमें ऐसा द्रव्यप्रतिक्रमण अप्रतिक्रमण ही है, क्योंकि विना निश्चयके जो भी व्यवहार होता है वह सच्चा व्यवहार इम संज्ञाको नहीं प्राप्त होता । आचार्य कुन्दकुन्दने ऐसे व्यवहारप्रतिक्रमणको विष. कुम्भ कहा है सो उमका कारण भी यही है, क्योंकि भेदज्ञानका सम्यक् अभ्यास हुए चिना म्वम्पम्थितिम्प चारित्र और उसके अविनाभावी प्रतिक्रमण आदिकी इस जीवमें पर्याययोग्यता ही उत्पन्न नहीं होती । भेदज्ञानका अभ्यास होने पर ही यह जीव मोह और क्षोभ (कषाय)से रहित समपरिणामरूप चारित्रका अधिकारी होता है और तभी इसके सम्यक् प्रतिक्रमणरूप आभ्यन्तर-बाह्य क्रियाका उपाय बनता है ।
यह वस्तुस्थिति है। इसके प्रकाशमें यहाँ स्वरूपस्थितिरूप चारित्रके अविनाभावी प्रतिक्रमणादिके यथार्थ स्वरूप पर सम्यक् प्रकाश डाला जाता है। यद्यपि जिनागममें संयमके सरागसंयम ( व्यवहारचारित्र) और वीतराग संयम (निश्चय चारित्र) के समान उसके अविनाभावी प्रतिक्रमण आदिके भी दो-दो भेद बतलाये हैं। परन्तु जिस प्रकार संयममें वीतराग संयमकी मुख्यता है, क्योंकि 'सम् ' अर्थात् सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान पूर्वक जो स्वरूप स्थितिरूप चारित्र होता है वही आत्माके लिए हितरूप है, अतएव वही उपादेय है। उसके सद्भावमें राग पर्यायरूप जो पाँच महाघ्रतोंका धारण करना आदिरूप सरागसंयम कहलाता है वह न तो आत्माके लिए हितरूप ही है और न उपादेय ही है, क्योंकि रागषर्यायरूप होनेके कारण वह तो एक मात्र कर्मबन्धका ही कारण है । सरागसंयमके कालमें यद्यषि संवर-निर्जरा
mer
C
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
0 4
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
होती है इसमें सन्देह नहीं, पर उन्हें उस रागपर्याय के साथ रहनेवाली आत्मशुद्धिका फल समझना चाहिए, रागपर्यायका नहीं यह स्पष्ट है ।
इस प्रकार संयमके समान प्रतिक्रमणादिमेंसे प्रत्येकके दो दो भेद सिद्ध होने पर वे कौन कौन हैं और उनका स्वरूप क्या है यह बतलाने के पूर्व उनके सामान्य स्वरूपका निर्देश करते हैं
पूर्वकृत जो अनेक प्रकारके विस्तारवाला ज्ञानावरणादिरूप शुभाशुभ कर्म है उससे जो आत्मा अपनेको दूर रखता है वह आत्मा प्रतिक्रमण है । भविष्यकालका जो शुभाशुभ कर्म जिस भावमें बँधता है उस भावसे जो आत्मा निवृत्त होता है वह आत्मा प्रत्याख्यान है । वर्तमान कालमें उद्यागत जो अनेक प्रकारके विस्तारवाला शुभ और अशुभ कर्म है उस दोषको जो आत्मा चेतता है— ज्ञाताभावसे जानता है वह आत्मा वास्तव में आलोचना है । इस प्रकार जो सदा प्रत्याख्यान करता है, सदा प्रतिक्रमण करता है और सदा आलोचना करता है वह आत्मा वास्तव में चारित्र है ( समयसार ३८३ से ३८६ )
यहाँ पर आचार्य महाराजने प्रतिक्रमण आदिको आत्मा कहा है और चारित्र भी उसे बतलाया है। कारण यह है कि जिस समय जो आत्मा जिस भावरूपसे परिणमता है उस समय तन्मय होता है ।
यह तो सुविदित सत्य है कि प्रत्येक संसारी आत्मामें भूत, वर्तमान और भविष्य तीनों कालसम्बन्धी राग परके लक्ष्यसे उत्पन्न होता है, उसका प्रगट या अप्रगट कोई न कोई आश्रयभूत पर द्रव्य अवश्य होता है जिसके आलम्बनसे उसकी उत्पत्ति होती है । इस प्रकार तीनों कालसम्बन्धी राग और उसके निमित्त ऐसे छह भेद होने से उनसे निवृत्त होनेवाला स्वरूपस्थितिरूप आत्मपरिणाम भी छह भागों में विभक्त हो जाता है । यही कारण है कि प्रकृतमें प्रतिक्रमणादि तीनोंके निश्चय भावप्रतिक्रमण, निश्चय द्रव्यप्रतिक्रमण, निश्चय भावप्रत्याख्यान, निश्चय द्रव्यप्रत्याख्यान तथा निश्चय भावआलोचना और निश्चय द्रव्यआलोचना ऐसे छह भेद हो जाते हैं । तथा इनसे उलटे अप्रतिक्रमण आदिके भी छह भेद हो जाते हैं । प्रतिक्रमण और अप्रतिक्रमण ये परस्पर में विरुद्ध भाव हैं। अप्रतिक्रमण आत्माकी मिथ्याचारित्र या अचारित्ररूप पर्याय है और प्रतिक्रमण आत्माकी स्वरूपस्थितिरूप चारित्रपर्याय हैं । यही इन दोनों में भेद है। इसी प्रकार अप्रत्याख्यान और प्रत्याख्यान तथा अनालोचना और आलोचनाका स्वरूप समझ लेना चाहिए ।
ऐसा नियम है कि द्रव्य और भाव अप्रतिक्रमण, अप्रत्याख्यान और अनालोचना में रागादिके नित्य कर्तृत्वका प्रसंग आता है, इसलिए उसे छोड़ना ही चाहिए । जो जीव ऐसी श्रद्धा करता है कि 'मैं सम्यग्दृष्टि हूँ, मेरे लिए] शुभ राग अच्छा है; उसे नहीं छोड़ना:
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
त्रिशुद्धि उत्पन्न होती है वह अतिमन्द होती है, क्योंकि इस करणको करनेवाले सम समयवाले जीवोंके परिणामोंमें भी सदृशता और विसदृशता पाई जाती है और भिन्न समयवाले जीवोंके परिणामों में भी सदृशता और विसदृशता पाई जाती है। कोई नियम नहीं ।
इस करणके कालमें स्थिनिकाण्डकघात, अनुभाग काण्डकघात, गुणश्रेणि और गुणसंक्रम नहीं होता । किन्तु प्रत्येक समय में अनन्तगुणी विशुद्धिके द्वारा विशुद्धिको प्राप्त होता हुआ यह जीव प्रशस्त कर्मों का द्विस्थानिक अनुभागबन्ध और प्रशस्त कर्मोंका प्रत्येक समय में अनन्त गुणी वृद्धिसे युक्त चतु स्थानिक अनुभागबन्ध करता है । यहाँ एक समान स्थितिबन्धका का अन्तर्मुहूर्त है | उसके पूरा होनेपर अगले- अगले अन्तर्मुहूर्त में पल्यके संख्यातवें भाग कम स्थिति - बन्ध करता है। इस प्रकार इस करण में संख्यात हजार स्थितिबन्धापसरण होते हैं । और इस प्रकार अधःकरके प्रथम समय में होनेवाले स्थितिबन्धसे उसके अन्तिम समय में होनेवाला स्थितिअन्य संख्यातगुणा हीन होता है ।
इसके बाद यह जीव अपूर्वकरण में प्रवेश करता है। यहाँ एक समय में प्रवेश करनेवाले जीवों के परिणामों में सदृशता भी पाई जाती है और विसदृशता भी पाई जाती है। किन्तु भिन्न समयवाले जीवोंके परिणामों में विसदृशता ही होती है। एक मात्र आत्मस्वभाव के सन्मुख उपयोगवश उत्तरोत्तर यहाँ ऐसी विलक्षण त्रिशुद्धि प्राप्त होती जिससे इस करण में प्रवेश करनेके प्रथम समयसे लेकर स्थितिकाण्डकवात, अनुभागकाण्डकघात, गुणश्रेणि और गुणसंक्रम ये चारों कार्य स्वतः होने लगते हैं । विशुद्धिके माहात्म्यवश इस करण में और भी अनेक प्रकार की विशेषताएं होने लगती हैं ।
इसके बाद यह जीव अनिवृत्तिकरणमें प्रवेश करता है। इसमें एक साथ प्रवेश करनेवाले जीवोंका परिणाम एक ही होता है और भिन्न समय में प्रवेश करनेवाले जीवोंका परिणाम भिन्न ही होता है । जो विशेषताएं अपूर्वकरण में प्रारम्भ हुई थीं वे सब विशेषताऐं यहाँ सुलभ हैं। साथ ही अन्य जो विशेषताएं यहाँ प्राप्त होती हैं उनमें यह विशेषता उल्लेखनीय है कि जब इस जीवके अनिवृत्तिकरणका संख्यात बहुभाग व्यतीत हो जाता है तब यह यदि अनादि मिध्यादृष्टि है तो freeteer और सादि मिथ्यादृष्टि है तो दर्शन मोहनीयकी जिन प्रकृतियोंकी सत्ता होती है उन सबका अन्तरकरण करता है । अन्तरकरण करते समय अनिवृत्तिकरणका जितना काल शेष है तत्प्रमाण मिथ्यात्वके या दर्शनमोहनी यकी जिन प्रकृतियोंकी सत्ता है उनके निपकों को छोड़कर ऊपरके अन्तर्मुहूर्त प्रमाण निपेकोंका नीचेकी और ऊपरकी स्थितियों में क्रमसे निक्षेप करके उनका अभाव करता है । फिर इस करणको करनेके बाद दर्शनमोहनीय के atest स्थिति में स्थित निपेकोंको क्रमसे गला कर अनिवृत्तिकरणके समाप्त होने पर सकल उपाधिसे रहित एकमात्र चिद्घनस्वरूप निर्विकल्प आत्माका तन्मय होकर प्रत्यक्ष अनुभव करता हुआ साक्षात् सम्यग्दृष्टि होता है ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
।
जब इस जीवन अधःकरणका प्रारम्भ किया था तभीसे इसके उपयोगका आलम्बन सकल उपाधियोंसे रहित चिद्घनम्वरूप एकमात्र निर्विकल्प आत्मा होता है। प्रारम्भसे लेकर तीनों करणोंका काल समाप्त होने तक निरन्तर इसका एकमात्र चिद्घनम्वरूप निर्विकल्प ऐसे आत्माका विकल्प उदित रहता है कि जो एक है, जिसका स्वरूप सकल उपाधियोंसे रहित है, ज्ञान-दर्शन जिसका स्वभाव है, जो नारकादि पर्यायोंको पश नहीं करता, वृद्धि-हानिसे रहित है, जिसमें किसी प्रकारकी विशेषता परिलक्षित नहीं होती, जो स्पर्शादि गुणवाले पुद्गल द्रव्यसे भिन्न है, जो उसके स्पर्शादि गुणांसे भी भिन्न है, जिसके स्वभावमें द्रव्येन्द्रियोंका आलम्बन नहीं है, क्षायो पशमिक ज्ञानरूप भावेन्द्रियां भी जिसका स्वभाव नहीं है, जो मकल साधारण एक संवेदन म्वभाववाला है, परके कारण जो ज्ञायक नहीं है, बरूपसे ज्ञायक है। यद्यपि अभी तीनों करणोंका काल समाप्त होने तक उसके उपयोगमें पूर्वोक्त प्रकारका विकल्प बना हुआ है, उसका अभाव होकर निर्विकल्प आत्मानुभूति उदित नहीं हुई है। पर इसमें अन्य मब प्रकार के व्यवहारका निषेध होकर निश्चयस्वरूप मात्र आत्माका आलम्बन होनेसे उपयोगकी दृढ़तावश न केवल अनन्तगुणी विशद्धि उत्पन्न होती है। किन्तु उसके साथ वाह्यमें आयकर्मक सिवा सत्ता में स्थित कर्मों में भी स्वयमेव अनेक प्रकारकी उलट-फेर होने लगती है, क्योंकि इनका ऐमा ही निमित्तनैमित्तिक योग है। साथ ही उस कालमें जो ननन कमों का बन्ध होता है उसमें भी बड़ परिवर्तन होने लगते हैं। इस जीवके अभी मिथ्यात्व कर्मका उड्य है पर उपयोग वलसे वह मिथ्यात्व और उसके कार्यरूप एकत्वबुद्धिको न अनुभवना हुआ मकल व्यवहार में रहिन मात्र निर्विकल्प आत्माके चिन्न नमें सीमित हो जाता है। अर्थात उमक एकत्वनुद्धिरूप. इष्टानिष्टरूप और ज्ञयको जाननेकी इच्छारूप अन्य अशेष विकल्पोंका अभाव होकर एकमात्र निर्विकल्प आत्माकं म्वरूप मननका ही विकल्प शेप रह जाता है । तीनों कारणोंके कालमें ऐसी अपूर्व उपयोगकी महिमा इस जीवके प्रगट होती है जिसके फलम्बाप करणकाल. समाप्त होते ही यह उक्त प्रकारके विकल्पसे भी नियत्त होकर निर्विकल्प आत्मानुभतिरूप स्वयं परिणम जाता है। वहाँ उपयोग और उससे अभेदस्वरूप निर्विकल्प आत्माकी जो एकरसताएकाकार परिणमनशीलता प्रगट होती है वह वचन अगोचर है। जिमप्रकार नमककी डली भीतर-बाहर सर्वत्र क्षार रसरूप परिणमिती हुई प्रतिभासित होती है उसीप्रकार यह आत्मा अपने उपयोग म्वभावके द्वारा ज्ञानभवनम्प परिणमनके सिवा अन्य सब प्रकारके विकल्पोंसे निवृत्त हो जाता है। यह है अनुभूति क्रियासम्पन्न सम्यग्दृष्टिका सच्चा स्वरूप । श्रद्धागुणकी ऐसी ही महिमा है कि उसकी स्वभाव पर्यायके उदित होते ही इस जीवको आत्माकी तन्मय भावसे वह अनुभूति होती है जिसे परम जिन अरिहन्त परमेष्ठी और सिद्ध परमेष्टी साक्षात् अनुभवते हैं।
यह सम्यग्दर्शनकी उत्पत्तिका वह प्रकार हैं जिसे निमित्तकी अपेक्षा औपशमिक संज्ञासे विभूषित किया जाता है। इसके सिवा निमित्तकी अपेक्षा सम्यग्दर्शनके क्षायोपशमिक और
HTheremon
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
.
A
LITERATURES SAHAYE HARDWAR
SMINE
8
MA
क्षायिक ये दो प्रकार और माने गये हैं। किन्तु इसप्रकर जो सम्यग्दर्शनके तीन भेद किय गये हैं सो ये परकी अपेक्षासे कथनमात्र है। व तवमें वह एक है, स्वभाव दृप्टिसे देखने पर उसमें ऐसे भेद सम्भव नहीं है। आगममें जहाँ भी निसर्गज और अधिगमज या आज्ञा आदि सम्यग्दर्शनके भदोंका निर्देश है सो वहाँ भी यही बात जान लेनी चाहिए। इसप्रकार सम्यग्दर्शन और उसकी प्राप्तिका उपाय क्या है इसका संक्षेपमें निर्देश किया।
स्व समय-परसमय श्री डा. विद्याचन्द्रजी गुः शहा, हीराबाग, बम्बई समय शब्दको व्युत्पनिलभ्य अर्थ है-'समयत एकीभावेन म्वगुणपर्यायान् पति गच्छतीति समयः'-जो समयते अर्थात एकीभावसे अपने गुण-पर्यायों को प्राप्त होता है वह समय है । समय शब्दकी इस व्युत्पत्तिके अनुसार जिस प्रकार पुद्गल, धर्म, अधर्म, आकाश और काल द्रव्योंकी समय संज्ञा है उसी प्रकार जीवद्रव्यकी भी समय मंज्ञा है । विशेषता इतनी है कि जीव का अमाधारण लक्ष ग चनना अर्थान ज्ञान-दर्शन है। इसमें चारित्र, वीर्य और मुख आदि
और भी अनन्त गुण हैं, परन्तु उन सबमें इसका चेतना एक एमा असाधारण धर्म है जिसके कारण यह अन्य पुदगल आदि समस्त द्रव्योंसे पृथक् अनुभवमें आता है, इसलिए अन्य द्रव्यांस पृथक्करणराल अपने असाधारण धर्मक आश्रयसे 'समय' शब्दद्वारा इसका व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ होना है...-'समयत एकत्वेन युगपञ्जानाति गच्छतीति समयः -जो समयते अर्थात एकरूपसे एक साथ जानता हुआ प्रवर्तता है वह समय नामक जीवद्रव्य है ।
ममय दाब्दद्वारा जीवद्रव्यकी एसी व्युत्पत्ति करने पर विदित होता है कि जीवका मुख्य म्वरूप ज्ञान, दर्शन और स्वरूपस्थितिरूप चारित्र है। किन्तु अनादि कालसे इसकी अपने अन्नानके कारण संयोगको प्राम हुए कर्म और नोकर्ममें एकत्वबुद्धि हो रही है। अज्ञानकी बड़ी महिमा है । इस कारण ही जिस प्रकार मृगमरीचिकामें जलकी बुद्धि होनेसे हिग्ण उसे पानको दोड़ते हैं तथा अन्धकार में पड़ी हुई रसी में सर्पका अध्याम होनेसे लोग भयसे भागते हैं उसी प्रकार अनादि कालीन अज्ञानके कारण इस जीवको अपने यथार्थ स्वरूपका भान न होनेसे न केवल उसकी परमें एकत्वबुद्धि हो रही है अपि तु परसे सुख-दुखकी खोटी कल्पना वश परमें इष्टानिष्ट बुद्धि करता हुआ आकुलतावश यह संसारका पात्र बना चला आ रहा है। देखिए अपने अज्ञानकी महिमा । इस कारण इसकी जो जो विपरीत मान्यताएं बनी चली आरही हैं उन्हींको आगे संक्षेपमें दिखलाते हैं
१. अन्य द्रव्योंके समान जीव द्रव्य भी नित्य, एक ओर ध्रुवस्वभाववाला हो कर भी उत्पाद-व्यय परिणाम लक्षणवाला है । किन्तु यह अपने त्रिकाली शाश्वत ज्ञायक स्वभावको तो भूला हुआ है और कर्म तथा नोकर्मको निमित्त कर नारक, तिर्यञ्च, मनुष्य और देवरूप
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
AMPARANAamripadandi
EduRev
SEASORRESS
SHAR
ITA) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथा
N
atiMetachanAIADuhityali-katha.roni-uPond
.
अथवा स्रो, पुरुष और नपुंसकरूप अथवा क्रोध, मान, माया और लोभरूप अथवा मतिज्ञान
और श्रुतज्ञान आदिरूप जब जो पर्याय प्राप्त होती है, मात्र उसे अपना आत्मरूप मानकर उसके संयोग और वियोगमें सुग्बी दुखी होता आ रहा है । अपने अज्ञानके कारण संयोगको प्राप्त हुए कर्म और नोकर्ममें एकत्व या निजबुद्धि होनेका फल यह नारक आदिरूप पर्यायोंको प्राप्त होना है, इसे यह समझना ही नहीं चाहता । कदाचित् श्री गुरु करुणाभावसे अपने उपदेश द्वारा इस संसारी जीवको ऐसा ज्ञान कराते भी हैं कि हे आत्मन् ! तेरा स्वभाव ज्ञान-दर्शन है, रूप, रस, गन्ध और स्पर्श यह पुलका स्वभाव है । पुद्गल जड़ है और नू चेतन है । पुद्गल आदि पर द्रव्योंमें रहनेवाली एकत्वबुद्धिको छोड़, अपने त्रिकाली ज्ञायक स्वभावका आश्रय ले। इसी में तेरा कल्याण है, तो भी पर्यायमूढ़ होनेके कारण यह संयोगमूलक नारकादि पर्यायोंसे भिन्न अपने त्रिकाली ज्ञायकम्वभावपर दृष्टिपात नहीं करता और नाना प्रकारकी बातें बना कर संयोगनिमित्तक जब जो पर्याय प्राप्त होती है उसी में आत्मवृद्धि करता है । यह तो है कि जब शुभ या अशुभ भावरूप आत्मा परिणमता है तब वह तन्मय होता है । आत्माके ही वे परिणाम हैं, अन्य नहीं । परन्तु कर्म और नोकर्मको निमित्त कर इस प्रकारके जो भी शुभ या अशुभ परिणाम होते हैं उन्हींका नाम तो आत्माका संसार है। घर, स्त्री, पुत्र, कुदम्ब धन और धान्यादि तो प्रगट पर पदार्थ हैं । ये तो आत्माके वास्तविक संसार नहीं। एमी अवस्थामें यह तो हो नहीं सकता कि यह संसारी जीव कर्मादिको निमित्त कर प्राप्त हुए अपने शुभ परिणामोंमें एकत्वबुद्धि भी किये रहे और इनमें एकत्वबुद्धिका त्याग हुए विना इसे मोक्षमार्गकी प्राप्ति भी हो जावे । वास्तवमें इसे कर्म और नोकर्मका त्याग नहीं करना है वे तो इससे पृथक् हैं ही। कर्म और नोकर्मके संयोगका मूल कारण जो अपने शुभ और अशुभ भावोंमें अहंकार और ममकार भाव है, वास्तवमें इसे इन्हींका त्याग करना है, क्योंकि वे आत्माके परिणाम हैं और अपने अज्ञानके कारण आत्मामें ही उत्पन्न होते रहते हैं । उत्पाद-व्ययके नियमानुसार जब एक शुभ या अशुभ भावका व्यय होता है तब दूसरे शुभ या अशुभ भावका उत्पाद होता है। और इस प्रकार इसके संसारकी परिपार्टी चलती रहती है। अब यदि इसे अपने इन शुभ-अशुभ भावरूप संसारका अन्त करना इष्ट है तो इनमें पर बुद्धि करनेसे ही इनका अन्त हो सकता है । ये मेरे स्वरूप हैं ऐसी बुद्धि करनेसे तो इनका अन्त होना त्रिकाल में सम्भव नहीं है । मैं अशुभ भाव तो न कम, मात्र शुभ भाव करूँ। इससे उत्तम गतिकी प्राप्ति होगी और अन्तमें इससे मुझे मोक्षमार्गकी प्राप्ति हो जावेगी एसा विकल्प भी इसकी शुभ-अशुभ भावों में एकत्व बद्धिका ही सचक है। भला विचार तो कीजिए कि जो शुभ भाव स्वयं संसाररूप है उसकी चाह या प्राप्तिसे उससे विरुद्ध म्वभाववाले मोक्षमार्गकी प्राप्ति होना कैसे सम्भव है अर्थात् त्रिकालमें सम्भव नहीं है । इसलिए संसार पर्यायरूप जो शुभ भाव हैं वे भी अशुभ भावोंके समान हेय हैं ऐसा जान कर जो वीतराग भावोंके मूल कारण अपने एकमात्र त्रिकाली ज्ञायक भावका आश्रय लेता है, उसे आत्मारूपसे
PORNIMAHARIHA disarAMAN
Licn.
..
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
(VASTA
N
- SFROPATI
Mai
अनुभवता है उसी के संसार परिपाटीका अन्त होता है, अन्यके नहीं यह निश्चय है। एसे निश्चयस्वरूप अपने आत्माको भूलकर यह संसारी जीव कर्म-नोकमनिमित्तक नर-नारकादि पर्यायोंमें एकत्व बुद्धि करके सुखी होना चाहता है यह उसका प्रथम अज्ञान है।
२. एसा नियम है कि प्रत्येक द्रव्य ध्रुव स्वभावव'ला होकर भी स्वभावसे परिणमन शील है। कोई अन्य द्रव्य इसको परिणमावे और तब इसमें उत्पाद-व्ययरूप परिणामकी उत्पत्ति हो ऐसा नहीं है। आगममें उपादानके समान निमित्तांका भी कथन किया है और व्यवहारको अपेक्षा उन्हें कर्ता, कर्म, करण, सम्प्रदान, अपादान और अधिकरण इन छह कारक रूप भी परिगणित किया गया है। परन्तु इस कथनके तात्पर्यको न समझकर यह अज्ञानी जीव परसे कार्यकी उत्पत्ति मानता आ रहा है और इसलिए अपने आत्माकी सम्हाल किये बिना परकी उठाधरीके विकल्पमें ही अपने कर्तव्यकी पूर्ति समझता है । व्यवहारनयका लक्षण क्या है और उसका किस प्रयोजनसे जिनागममें निर्देश किया गया है इस ओर यह दृष्टिपात ही नहीं करना चाहता । व्यवहारनयका म्वरूप निर्देश करते हुए जिनागममें बतलाया है कि जो अन्य द्रव्यके गुणधर्मको तद्भिन्न अन्य द्रव्यके स्वीकार करता है उसे व्यवहारनय कहते हैं। उदाहरणार्थ-घड़ा मिट्टी आदि धातुका होता है, घीका नहीं होता। परन्तु व्यवहारनय मिट्टी आदि धातुके घड़ेको आरोप कर धीका कहता है। इसी प्रकार प्रत्यक द्रव्यमें यथार्थमें कर्ता, कम, करण, सम्प्रदान, अपादान, और अधिकरणम्प पट्कारक धर्म स्वभावसे होते हैं। किन्तु व्यवहारनय अन्य व्यके विवक्षित कार्य के साथ अन्य जिस व्यकी विवक्षित पर्यायकी बाह्य व्यानि होती है उसमें कर्ता, करण आदिरूपसे आरोपकर उसे तद्भिन्न अन्य द्रव्यकी विवक्षित पर्यायका कर्ता आदि कहता है। यह व्यवहारनयकी मर्यादा है। किन्तु इसे न समझ कर यह अन्यको अन्य व्यकी पर्यायका यथार्थ कर्ता आदि मानता है और कहता है कि जब जसे निमित्त मिलते हैं, कार्य उनके अनुमार होता है। और यह भी कहता है कि समर्थ उपादानके रहते हुए यदि निमित्त नहीं मिलते तो कार्य नहीं भी होता। इतना ही क्यों, अज्ञानके कारण इसकी एसी भी मान्यता बन रही है कि निमित्तोंकी सफलता इसी में है कि उनके बलसे स्वकालको छोड़कर कार्यों की उत्पत्ति आगे-पीछे भी की जा सकती है। यदि निमित्तोंके बलसे कार्यों की उत्पत्ति आगे-पीछे न की जासके तो इसमें निमित्तोंकी निष्फलता और अपने पुरुषार्थकी हानि मानता है। जिनागममें उपादानका लक्षण करते हुए लिखा है कि अनन्तरपूर्व पर्याययुक्त द्रव्यका नाम उपादान है। समर्थ उपादान भी इसीकी संज्ञा है। किन्तु एक तो वह उपादानके इस लक्षणको स्वीकार ही नहीं करना चाहता और कदाचित् आगमके बलसे स्वीकार भी करना पड़ता है तो कहता है कि आगममें उपादानका यह लक्षण तो लिखा है, परन्तु प्रत्येक उपादानमें अनेक योग्यताएं होती हैं; अतएव जब जैसे निमित्त मिलते हैं. कार्य उनके अनुसार ही होता है इत्यादि अनेक विकल्प कर असत्कल्पना द्वारा प्रत्येक द्रव्यके परिणमन स्वभावको यर्थाथरूपमें नहीं मानना चाहता। यह इस संसारी जीवका दूसरा अज्ञान है।
-LRANTEEMA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
&
कानजी स्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
ये या इसी प्रकार के दूसरे अज्ञानको मेटने के अभिप्रायसे आगममें समय अर्थात् आत्मा के दो भेद किये हैं- म्वसमय और परसमय । इनकी व्याख्या करते हुए समयसार में बतलाया हैजीवो चरित दंसण-पाणदिउ तं हि सममयं जाण । पुग्गलकम्मपदेसट्टियं च तं जाण परसमयं ||२||
जो जीव अपने चारित्र, दर्शन और ज्ञानम्वभाव में स्थित है उसे नियमसे स्वसमय जानो और जो जीव पुगलकमके प्रदेशोंमें स्थित है उसे परममय जानो ||२||
आशय यह है कि अपने अज्ञानके कारण संयोगको प्राप्त हुए कर्मको निमित्त कर जो नर, पशु, देव और नारकरूप विविध अवस्थाएं होती हैं तथा स्त्री, पुत्र आदिरूप विविध संयोग मिलते हैं उन्हें अपना स्वरूर जान कर जो जीव उनमें रत रहता है वह परसमय है. और जो अपने दर्शन - ज्ञानम्यभाव में निश्चित प्रवृत्तिरूप आत्मतत्त्व के साथ एकत्वरूपमें लीन होकर प्रवृत्ति करता है तब दर्शन-ज्ञान-चारित्र में स्थित होनेसे अपने स्वरुपको एकत्वरूपसे एक ही समय में जानता तथा परिणमता हुआ वरतता है वह स्वसमय है । स्वभाव में स्थित होनेका नाम स्वसमय और कत्वबुद्धिवश परभाव में स्थित होनका नाम परसमय है यह उक्त कथनका सार है। इसी विषयको स्पष्ट करते हुए प्रवचनसार में आचार्य कुन्दकुन्देव कहते हैं
जे पजरसु णिग्दा जीवा परममचिग ति णिहिडा ।
हामि ते मगममया मुदत्वा ॥ ४॥
जो जीव पर्यायोंमें लीन हैं अर्थात अपने त्रिकाली ज्ञायक स्वभावको भूलकर जिस कालमें जो पर्याय प्राप्त होती है उसे आत्मा मान कर मात्र उसे आत्मरूप से अनुभवते हैं उन्हें परसमय कहा गया है और जो आत्मस्वभाव में स्थित हैं अर्थात जिस समय जो पर्याय प्राप्त होती है उसे गौणकर त्रिकाली ज्ञायकभावके आलम्बनसे आत्मस्वभावको अनुभवते हैं उन्हें स्वसमय जानना चाहिए ॥ ८४ ॥
यहाँ समयका नाम ज्ञानी और परसमयका नाम अज्ञानी है। झानी वह जो राग भाव के आश्रयसे 'करोति' क्रियाका कर्ता न बनकर मात्र 'जानाति' क्रियारूप परिणमता है, इस लिए स्वसमय अर्थात ज्ञानीका लक्षण करते हुए आचार्य कुन्दकुन्ददेव समयसार में कहते है-कम्मम्स य परिणामं णोकम्मम्स य तब परिणामं ।
करेइ एयमादा जो जाणदि सो हवदि णाणी ॥ ७५ ॥
जो मोह, राग, द्वेष, सुख और दुख आदि रूपसे अन्तरंग में उत्पन्न होनेवाले कर्मके परिणामको तथा स्पर्श, रस, गन्ध, वर्ण, शब्द, बन्ध, संस्थान स्थौल्य और सौक्ष्म्य आदि रूप से बाहर उत्पन्न होनेवाले नोकर्मक परिणामको नहीं करता है, मात्र इनके ज्ञानको कर्मरूप से करता हुआ अपने आत्माको जानता है वह आत्मा कर्म और नोकर्मके परिणामसे अत्यन्त भिन्न ज्ञानस्वरूप होता हुआ ज्ञानी है और इसीका नाम स्वममय है ||७५ ||
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
अब इसके प्रकाश में इसी समयसार में जो अज्ञानीका लक्षण बतलाया है उसे पढ़िए
कम्मं ।
१९ ।।
कम्मे utara for a अहमिदि अहकं च कम्म जा एमा खलु बुद्धी अपडिबुद्धी हवदि ताव ।। जो अन्तरंग में मोह, राग और द्वे रूप कर्मके परिणाम उत्पन्न होते हैं उनमें तथा बाहर शरीरादिरूप जो नोकर्मके परिणाम उत्पन्न होते हैं उनमें 'मैं हूँ या ये मैं हूँ' ऐसा अनुभवता है वह अप्रतिबुद्ध- अज्ञानी है और उसीका नाम परसमय है || ९ ||
से समय और
*मसे अन्तरात्मा और after भी इन्हीं कहते हैं । इस recent व्याख्या करते हुए श्री नियमसार में लिखा है
अंतर - बाहिरजपे जो बट्ट सो हवेइ बहिरप्पा | जप्पे जो ण वह सो उच्च अंतरंगप्पा ॥। १५० ।।
जो अन्तरंग और बहिरंग जल्पमें स्थित है वह बहिरात्मा है और जो सब जल्पों में स्थित नहीं
वह अन्तरात्मा कहा जाता है । यहाँ जल्प' शब्द मुख्यतया विकल्प-रागपरिणामका सूचक है। तात्पर्य यह है कि जो मैं इसका कर्ता हूँ, शरीरादि पर द्रव्य मेरे हैं, मैं शरीरादि पर है, मैं यदि घरका निर्माण न करूं तो वह कैसे बने, मैं इसका भला और इसका बुरा करने में समर्थ इत्यादि रूप विविध विकल्प कर तन्मय हो चना है वह रात्मा है और जो ऐसे विकल्पको अज्ञानका परिणाम जानकर इनसे भिन्न अपने ज्ञारक भावको स्वात्मारूपसे अनुभवता है वह अन्तरात्मा है ।
Pattam226
7
C
यह समय और परसमय या ज्ञानी और अज्ञानी या अन्तरात्मा और बहिरात्माकी व्याख्या है। अतएव प्रत्येक संसारी प्राणीका कर्तव्य है कि वह स्वसमय और परसमयकी यथार्थ व्याख्याको जान कर स्वसमयरूप बनने के उद्यममें लगे |
धर्मके लिए आश्रय करने योग्य कौन ? श्री. मांगीलालजी जैन, गुना
सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्रकी एकता ही सच्चा मोक्षमार्ग है। मोह और क्षोभसे रहित आत्माका परिणाम भी इसीका नाम है। इसीको धर्म कहते हैं । अत्र विचार यह करना है कि इसकी प्राप्ति कैसे हो ? देव, गुरु और शास्त्रका आश्रय करनेसे careerरूप धर्मकी प्राप्ति होगी यह तो कहा नहीं जा सकता ? क्योंकि देव, गुरु और शास्त्र पर हैं। इनका आलम्बन लेनेसे रागरूप पुण्य परिणामकी उत्पत्ति भले ही हो जाओ, पर धर्मकी उत्पत्ति नहीं हो सकती । पूजा, व्रत, संयमरूप प्रवृत्ति करनेसे धर्मकी उत्पत्ति होती है यह भी नहीं कहा जा सकता, क्योंकि ये स्वयं पुण्य परिणाम हैं, अतएव स्वयं रागरूप होने से
ॐ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
इनसे भी धर्मकी उत्पत्ति नहीं हो सकती । एक जीव द्रव्य हूँ, ज्ञान-दर्शन आदि अनन्त गुणोंका मैं विण्ड है, संसार और मुक्त ये क्रमसे होनेवाली मेरी ही अवस्थाएं हैं इत्यादि रूपसे तत्त्वका चिन्तवन करते करते धर्मकी उत्पत्ति हो जायगी यह भी नहीं कहा जा सकता, क्योंकि ऐसा चिन्तन विकल्पके विना वन नहीं सकता और विकल्पमात्र संसारका कारण है । नियमसार में बतलाया है कि बाहरी और भीतरी जितना भी जल्प है वह सब संसारका ही कारण है । सारांश यह है जितने भी विकल्प हैं वे सब बन्धके हेतु होनेसे धर्म प्राप्ति के हेतु नहीं
सकते । इसलिए धर्म प्रातिका मुख्य हेतु क्या है यह प्रश्न पुनः उपस्थित होता हैं । जिसे निराकुलतालक्षण सुख प्राप्त करना है वह उसके साधनभूत धर्मको तो प्राप्त करना ही चाहता है पर वह क्या करे जिससे उसे उसको प्राप्ति हो । यह एक प्रश्न है जिसके सम्यक् समाधान पर पूरा मोक्षमार्ग अवलम्बित है. अतएव आगे इसीका विचार करते हैं
ज्ञान है.
आचार्य कुन्दकुन्द समयसार में कहते हैं कि संसारी जीवने भोग और कामसम्वधी कथाको अनन्त बार सुना, अनन्त बार उसका परिचय प्राप्त किया और अनन्तवार उसे अनुभवा परन्तु परसे भिन्न अपने ज्ञायक स्वरूप एकत्वको उसने एक बार भी प्राप्त नहीं किया । वह एकत्व क्या है ? इसकी मीमांसा करते हुए वे कहते हैं कि प्रमाद और अप्रमादरूप जितनी भी अवस्थाएं हैं उनसे तो वह जुदा है ही । दर्शन है, चारित्र है ऐसे भेद विकल्पको भी उसमें स्थान नहीं है । इतना ही नहीं, उसे ज्ञायक कहने पर ज्ञेयके कारण वह ज्ञायक है ऐसी जो ध्वनिका आभास होता है सो उसे भी वह स्पर्शता नहीं, ऐसे निर्विवल्प ज्ञायक स्वरूप आत्माको जिस समय यह जीव अपनी बुद्धि में स्वीकार कर क्रमशः मैं ज्ञायक हूँ इस विकल्पसे भी निवृत्त हो तत्स्वरूप स्वयं परिणम जाता हैउरूप अपनेको अनुभवता है तब इसे रत्नत्रयस्वरूप धर्मकी प्राप्ति होती है । सम्यग्दर्शनादिरूप धर्मप्राप्तिका एकमात्र यही मार्ग है । रत्नत्रयकी पूर्णताका नाम मोक्ष है, इसलिए मोक्षप्राप्तिका भी यही मार्ग | इसी तथ्यको स्पष्ट करते हुए आचार्य पद्मनन्दि पद्मनन्दिपंचविंशतिका के एकत्वसप्तति अधिकार में कहते हैं
अजमेकं परं शान्तं सर्वोपाधिविवर्जितम् ।
आत्मानमात्मना ज्ञात्वा तिष्ठेदात्मनि यः स्थिरः ॥ १५ ॥ स एवामृतमार्गस्थः सः एवामृतमश्नुते ।
स एवान जगन्नाथः स एव प्रभुरीश्वरः ॥ १४ ॥
जो जन्म-मरणसे रहित, एक, उत्कृष्ट, शान्त और सब प्रकारकी उपाधिसे रहित आत्माको आत्माद्वारा जानकर आत्मामें ही स्थिर रहता है-आत्माको अनुभवता है वही अमृतमार्ग-मोक्षमार्ग में स्थित है, वही अमृत मोक्षको प्राप्त करता है । तथा वही अर्हन्त, जगन्नाथ, प्रभु और ईश्वर है || १५-१९॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
संसार और उसके कारणोंका अभाव होकर इस जीवके संसारका अभाव होता है इसका निर्देश करते हुए आचार्य अमृतचन्द्र समयसार गाथा १९० - १९२ की टीका में कहते हैंयदा तु आत्म-कर्मणोर्भेदविज्ञानेन शुद्धचैतन्यचमत्कारमात्रमात्मानं उपलभते तदा मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगलक्षणानां अध्यवसानानां आस्रवभावहेतूनां भवत्यभावः । तदभावे रागद्वेषमोहरूपास्रवभावस्य भवत्यभावः । तदभावे भवति कर्माभावः । तदभावेऽपि भवति नोकर्माभावः । तदभावेऽपि भवति संसाराभावः ।
परन्तु जब यह आत्मा आत्मा और कर्मके भेदज्ञान द्वारा शुद्ध चैतन्य चमत्कारमात्र आत्माको प्राप्त करता है - अनुभवता है तब आस्रवभावोंके हेतुभूत मिथ्यात्व, अज्ञान, अविर और योगरूप अध्यवसानोंका अभाव होता है । उनका अभाव होने पर राग, द्वेप मोहरूप आस्रवभावका अभाव होता है। आस्रवभावका अभाव होने पर कर्मका अभाव होता है । कर्मका अभाव होने पर नोकर्मका अभाव होता है। तथा नोकमका अभाव होने पर संसारका अभाव होता है । यह संसारके अभाव करनेकी प्रक्रिया है । इससे विदित होता है कि सम्यग्दर्शनादिरूप धर्मकी प्राप्तिका एकमात्र उपाय शुद्ध चैतन्य चमत्कारमात्र आत्माका आश्रय करना ही है, अन्य कुछ नहीं ।
यह आत्मा सम्यग्दर्शन - ज्ञानस्वरूप स्वयं समयसार कैसे होता है इसका स्पष्टीकरण करते हुए इसी समयसारकी गाथा १४४ की टीकामें बतलाया है
अयमेक एव केवलं सम्यग्दर्शन- ज्ञानव्यपदेशं किल लभते । य: खल्वखिलनयपचाक्षुण्णतया विश्रान्तसमस्तविकल्प व्यापारः स समयसारः ।
जो नियमसे समम्त नयपक्ष से अक्षुण्ण रह कर समम्त विकल्पों के व्यापारसे निवृत्त हो गया है. यह समयसार है। वास्तव में इसी एकको सम्यग्दर्शन और सम्यग्ज्ञान यह संज्ञा प्राप्त होती है । यह कथन अपने में बहुत ही स्पष्ट है । इससे भी एकमात्र यही ज्ञात होता है कि जिसे गति, मार्गणास्थान और गुणस्थान आदिरूप समस्त भेद विकल्पांसे रहित मात्र सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञानस्वरूप साक्षात् समयसाररूप होना है उसे परसे भिन्न अभेदरूप एकमात्र ज्ञायकस्वरूप आत्माका आश्रय लेना चाहिए, क्योंकि धर्म प्राप्ति के लिए एकमात्र चैतन्य चमत्कारस्वरूप भगवान् आत्माका अवलम्बन ही उपादेय है ।
इस प्रकार सम्पूर्ण वीतरागी जिनशासन में एकमात्र टंकोत्कीर्ण निज कारण परमात्मा परम पारिणामिक भावरूप ज्ञायकस्वभाव के निर्विकल्प आलम्बनको ही कारण परमात्मासे तादात्म्यभावको प्राप्त हुई ( सम्यग्दर्शन से लेकर सिद्ध होने तककी) समस्त निर्मल पर्यायोंकी प्राप्तिका कारण जानकर हे भव्य जीवो ! अपने उपयोग में उसका आलम्बन लेकर शुद्ध रत्नत्रय प्रगट करो। ऐसा करनेसे दुःखरूप भावमरणसे छुटकारा पाकर अविनाशी निराकुलतालक्षण आत्मसुखके अधिकारी बनोगे ।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
*****
3.
ye मधुर हाई
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
साध्य - साधकभावका प्रकार ओर उसका सम्यक् स्वरूप
अध्यात्मरत्न श्री रामजी माणिकचन्दजी दोशी, सोनगढ़
जिनागम में साध्य क्या और साधक कौन इस विषयका विविध स्थलों पर विविध दृष्टिकोणोंसे स्पष्टीकरण किया गया है, किन्तु उन दृष्टिकोणोंके साथ उक्त विषयका यथार्थ परिज्ञान करनेके लिए सर्व प्रथम आगे बतलाये जानेवाले विषयोंको जान लेना अत्यन्त उपयोगी है, इसलिए पहले उनका स्पष्टीकरण किया जाता है
१.
ष्टिसे निश्चय मोक्षमार्ग वही एक मोक्षमार्ग है, व्यवहार मोक्षमार्ग वह सच्चा मोक्षमार्ग नहीं । २. निश्चय और व्यवहार मोनारी ये दोनों एक साथ प्रगट होते हैं ? ३. निश्चयनय निपेचक और व्यवहारनय निषेध्य है । ४. निश्चय मोक्षमार्ग एकमात्र त्रिकाली अभेद ज्ञाभावरूप परिणमन क्रियाके होने पर प्रगट होता है, अन्य प्रकार से नहीं ।
आगे इन विषयोंका क्रमसे खुलासा करते हैं
( १ )
निश्चय मोक्षमार्ग ही मोक्षमार्ग क्यों है और व्यवहार मोक्षमार्ग सच्चा मोक्षमार्ग क्यों नहीं इस विषय पर सुन्दर ढंगसे प्रकाश डालते हुए ( १ ) प्रवचनसार गाथा ८०, ८१९ और ८२ तथा उनकी टीका में बतलाया है कि जो द्रव्य, गुण और पर्यायरूपसे अरिहन्तोंको जानकर अपने मनसे यह जानता है कि जिसप्रकार त्रैकालिक प्रवाहरूप अरिहन्तोंका द्रव्य है उसीप्रकार मेरा द्रव्य भी त्रैकालिक प्रवाहरूप है, जिसप्रकार अरिहन्तोंका एकरूप रहनेवाला चैतन्यरूप विशेषण गुण है उसी प्रकार मेरा भी एकरूप रहनेवाला चैतन्यरूप विशेपण गुण है और जिस प्रकार उस प्रवाह में जो क्षणवर्ती व्यतिरेक हैं वे अरिहन्तोंकी पर्याय हैं उसीप्रकार उस प्रवाह में जो क्षणवर्ती व्यतिरेक हैं वे मेरी पर्याय हैं । और फिर ऐसाजानने के बाद जो गुण और पर्यायोंको द्रव्यमें अन्तर्गत करके परिणामी परिणाम और परिण तिका भेद विकल्प छोड़कर अभेदरूप अर्थात् मात्र अपने आत्माका आश्रय लेता है उस आत्मा के निष्क्रिय चिन्मात्र भावको प्राप्त होनेसे निराश्रय भावको प्राप्त हुआ मोह - दर्शनमोह (म्व - पर में एकत्वबुद्धिको उपजानेवाला मिथ्यात्वभाव) नाशको प्राप्त हो जाता है ।
इस प्रकार जिसने दर्शनमोहको दूरकर आत्माके सम्यक् तत्वको प्राप्त कर लिया है यह जब उक्त विधिसे भेदविकल्पसे रहित शुद्ध आत्मतत्त्वका पुनः पुनः आश्रय लेता है तब उसके क्रमशः राग-द्वेषरूग परिणामका अभाव होकर (सराचचारित्रका अभाव होकर ) निराकुल सुखस्वरूप परम वीतरागदशा प्रगट होती है ।
आचार्य कहते हैं कि कर्मोंका क्षय कर जितने भी अरिहन्त हुए, वर्तमान में हो रहे हैं और अनागत कालमें होंगे वे सब एकमात्र इसी मार्गसे अरिहन्त हुए हैं, हो रहे हैं और
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
in monk
ey
Sumitramaniram
होंगे। इसके सिवा निःश्रेयस प्राप्त करनेका अन्य कोई मार्ग नहीं है। इससे सिद्ध है कि एकमात्र निश्चय मोक्षमार्ग ही सच्चा मोक्षमार्ग है, व्यवहार मोक्षमार्ग वह सच्चा मोक्षमार्ग नहीं। भगवान वीतराग अरिहन्त भट्टारकका उपदेश भी यही है । उक्त कथनकी पुष्टिमें आगे इन प्रमाणोंका भी पर्यालोचन कीजिए
(२) आचार्य पद्मनन्दिने पद्मनन्दिपंचविंशतिकाके एकत्वसप्तति नामक अधिकारमें इस विषयका सुन्दर ढंगसे खुलासा किया है। वे उक्त अधिकारके इलोक ३२में कहते हैं कि निश्चयसे जो यह एकत्व है, अद्वैत है वह परम अमृत है अर्थात मोक्षस्वरूप है। किन्तु द्वैतको उपजानेवाला जो यह व्यवहार मोक्षमार्ग है वह संसार है।
(३) इसी ग्रन्थमें धर्मोपदेश नामक प्रथम अधिकार (इलोक ८१)में वे कहते हैं कि सम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्रकी एकता बन्धका विध्वंस करनेवाली है और बाह्य अर्थरूप सम्यग्दर्शन ज्ञान-चारित्र शुद्धात्मतत्त्वकी उपलब्धिसे बाह्य हैं । वे बाह्य पदार्थों को विषय करते हैं, इसलिए उनसे शुभाशुभ कर्मों का बन्ध होता है जो संसार परिभ्रमणका कारण है।
(४) प्रवचनसार गाथा १९९में और उसकी टीकामें भी इसका बहुत ही उत्तम प्रकारसे स्पष्टीकरण किया गया है । वहाँ बतलाया है कि सभी सामान्य चरमशरीरी, तीर्थकर और अचरमशरीरी मुमुक्ष इसी तथोत शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिलक्षण विधिसे प्रवर्तमान मोक्षमार्गको प्राप्त करके सिद्ध हुए, किसी दूसरी विधिसे सिद्ध हुए हों ऐसा नहीं है। इससे निश्चित होता है कि केवल यह एक ही मोक्षमार्ग है, दूसरा नहीं। अधिक विस्तारसे पूरा पड़े। उस शुद्धात्मतत्त्वमें प्रवर्ते हुए सिद्धोंको तथा उस शुद्धात्मतत्त्वप्रवृत्तिरूप मोक्षमार्गको, जिसमें भाव्य-भावकरूप विभाग आतंगत हो गया है, नोआगमभावरूप नमस्कार हो ।
(५) श्री नियमसार गाथा १४८में और उसकी टीकामें यही बात सिद्ध की गई है। वहाँ बतलाया है कि ऋषभदेवसे लेकर महावीर पर्यन्त जितने भी परमेश्वरदेव हुए हैं वे सब उक्त प्रकारसे म्वात्मसम्बन्धी उत्कृष्टरूप शुद्ध निश्चय योगभक्तिको करके ही सिद्ध हुए हैं।
(६) परमार्थ प्रतिक्रमण अधिकारका प्रारम्भ करते हुए श्री पद्मप्रभमलधारिदेवने और भी स्पष्ट शब्दोंमें खुलासा कर दिया है। वे लिखते हैं कि शुद्ध निश्चयनयस्वरूप परम चारित्र व्यवहार चारित्र और उसके फलका प्रतिपक्षी है।
इस प्रकार पूर्वोक्त इन सब प्रमाणोंको ध्यानमें रखकर विचार करनेसे विदित होता है कि स्वयं आत्मस्वरूप होनेके कारण एकमात्र निश्चय मोक्षमार्ग ही सच्चा मोक्षमार्ग है, व्यवहार मोक्षमार्गको जो मोक्षमार्ग कहने में आता है वह परमार्थ कथन नहीं है, उपचारसे ही ऐसा कहा जाता है। उसी प्रकार निश्चय रत्नत्रयरूप परिणत आत्मामें व्रत, तप आदिका जो विकल्प होता है वह भी उपचारसे मोक्षमार्ग कहा जाता है।
-
-
-
RERNAMANAND
HARACTORRESSES
EN
SHIREEK
SHENAMESSAGE
immukta
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
HIRPRIYADAR
yubtivister SaptasyainnoudMVASNAAChyyan
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ के
(२) वर्तमान काल में कुछ भाई ऐसा लिखने लगे हैं कि व्यवहार करते करते निश्चयकी प्राप्ति होती है। इसकी पुष्टि में उनका कहना है कि चौथा; पांचवां और छठा गुणस्थान व्यवहाररूप हैं। इसके बाद जब यह जीव सातवें गुणस्थानको प्राप्त होता है तब उसे निश्चयकी प्राप्ति होती है। इस प्रकार वे चौथे आदि तीन गुणस्थानों में एकान्तसे मात्र व्यवहारको स्वीकार करते हैं और सातवें आदि गुणस्थानों में एकान्तसे मात्र निश्चयका कथन करते हैं। अब प्रकृतमें यह विचार करना है कि वस्तुस्थिति क्या है ? आगे इसी विषयका विचार किया जाता है
(१) नियम यह है कि कोई मिथ्या दृष्टि जीव (उपशम सम्यक्त्यकी अपेक्षा) तीन करण परिणाम करके या (वेदक सम्यक्त्वकी अपेक्षा) करण परिणाम किये बिना कोई चौथेको, कोई पाँचवेंको और कोई सातवें गुणस्थानको प्राप्त होता है । अब प्रश्न यह है कि जो मिथ्यादृष्टि जीव सातवें गुणस्थानको प्राप्त होता है उसके केवल निश्चय रत्नत्रय ही होता है या वहाँ भी निश्चय रत्नत्रयके साथ व्यवहार रत्नत्रय होता है । श्री द्रव्यसंग्रह गाथा ४७ में इसका समाधान करते हुए बतलाया है कि मुनि ध्यानद्वारा निश्चय-व्यवहार दोनों प्रकारके मोक्षमार्गको प्राप्त करते हैं । इसकी टीका करते हुए ब्रह्मदेवसूरिने जो कुछ लिखा है उसका भाव यह है कि निश्चय रत्नत्रयस्वरूप निश्चय मोक्षमार्गको उसीप्रकार ब्यवहाररत्नत्रयस्वरूप व्यवहार मोक्षमार्गको निर्विकार स्वसंवित्तिस्वरूप परम ध्यानके द्वारा मुनि प्राप्त करते हैं ।
यह तो सातवें गुणस्थानकी बात हुई । अब छठे गुणम्थानका विचार कीजिए । ऐसा तो कोई भी विवेकी स्वीकार नहीं करेगा कि छठे गुणस्थानमें देव, गुरु और शास्त्रकी श्रद्धाक साथ मात्र पाँच महाव्रत आदिके आचरणरूप (विकल्परूप) व्यवहार चारित्र ही होता है। वहाँ आत्माकी विशुद्धिरूप निश्चय रत्नत्रय होता ही नहीं, क्योंकि एमा मानने पर व्यलिंगी मुनि और भावलिंगी मुनिमें कुछ भी भेद न रह जायगा। कारण कि बाह्य में देव, गुरु, शास्त्रकी श्रद्धाके साथ पाँच महाव्रत आदिका आचरण तो द्रव्यलिंगी मुनिक भी पाया जाता है । इससे स्पष्ट है कि जिसप्रकार निश्चय-व्यवहार दोनों प्रकारका मोक्षमार्ग मात गुणस्थानमें होता है उसो प्रकार वह दोनों प्रकारका मोक्षमार्ग छठे गुणस्थानमें भी होता है । यदि फरक है तो इतना ही कि सातवे गुणस्थानमें निर्विकल्प ध्यानकी मुख्यता होनेसे वहाँ संज्वलन राग अबुद्धिपूर्वक रहता है और इस प्रकार वहाँ युगपत् दोनों प्रकारका मोक्षमार्ग बन जाता है । इसी प्रकार छटे गुणस्थानमें भी बुद्धिपूर्वक संज्वलन कपायके साथ तीन कषायोंके अभावरूप वीतराग चारित्रका सद्भाव होनेसे युगपत् दोनों प्रकारका मोक्षमार्ग बन जाता है । इससे स्पष्ट है कि प्रत्येक जीवमें निश्चय मोक्षमार्ग और व्यवहार मोक्षमार्ग एक साथ प्रगट होते हैं।
परमात्मप्रकाश ( अ. २ दोहा १४ संस्कृत टीका ) में बतलाया है कि निश्चय मोक्ष. मार्ग दो प्रकारका है-सविकल्प मोक्षमार्ग और निर्विकल्प मोक्षमार्ग । इसमें जो विकल्प हैं
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
वह तो आस्रव है और जो निर्विकल्प है वह आस्रवरहित है । अन्यत्र जो सराग चारित्र
और वीतराग चारित्र ऐसे नाम दृष्टिगोचर होते हैं सो उनका तात्पर्य भी यही है । संक्षेपमें सार यह है कि जो व्यवहार मोक्षमार्ग कहा गया है वह राग ही है । उसके साथ तीन कषायोंके अभावरूप जो शुद्ध परिणति होती है वह मुख्य है । इसलिए मोक्षमार्ग तो एक ही है-निश्चय मोक्षमार्ग । दो प्रकारका मोक्षमार्ग नहीं है। इतना अवश्य है कि उसका कथन दो प्रकारसे किया जाता है । सो इस कथनका प्रयोजन वीतराग परिणतिके साथ रागका सद्भाव दिखाना मात्र है ।
इस तरह छठे और सातवें गुणस्थानमें जिस तरह दो प्रकारका मोक्षमार्ग बन जाता है उसी प्रकार चौथे और पांचवें गुणस्थानमें भी दोनों प्रकारके मोक्षमार्गकी सिद्धि कर लेनी चाहिए। जहाँ चौथे गुणस्थानमें मिथ्यात्व और अनन्तानुबन्धीका तथा पाँचवें गुणम्थानमें मिथ्यात्वके साथ दो कषायोंका अभाव होनेसे निश्चय मोक्षमार्गकी प्रसिद्धि होती है वहाँ चौथेमें तीन कषायोंका और पाँचवेंमें दो कषायोंका सद्भाव होनेसे निश्चय मोक्षमार्गके साथ व्यवहार मोक्षमार्ग भी घटित हो जाता है । इसप्रकार इतने विवेचनसे यह भली भांति सिद्ध हो जाता है कि निश्चय और व्यवहार ये दोनों मोक्षमार्ग एक साथ प्रगट होते हैं। व्यवहार करते करते निश्चयकी प्राप्ति होती हो ऐसा नहीं है। किन्तु ऐसा अवश्य है कि जितने अंशमें निश्चयकी प्रानि होती है उसके अनुरूप व्यवहार होता ही है और जहाँ पूर्णरूपसे निश्चयकी प्राप्ति हो जाती है वहाँ व्यवहारका सर्वथा अभाव होजाता है ।
अब इस बानका विचार करना है कि मोक्षमार्गमें एकमात्र निश्चयको निपेधक और व्यवहारको निपेध्य क्यों कहा १ बात यह है कि संसारी जीवके जितना भी व्यवहार होता है वह पराश्रित होनेसे (परको लक्ष्य कर होने के कारण ) बन्धका हेतु है, इसलिए वह प्रतिषेध करने योग्य है और निश्चय ओत्माश्रित होनेसे मोक्षका हेतु है, इसलिए वह प्रति. पंधक है । श्री समयसार कलश १७३ में आचार्य अमृतचन्द्र लिखते हैं कि सब वस्तुओंमें जो अध्यवसान होता है उसे जिनेन्द्रदेवने छोड़ने योग्य कहा है सो उस परसे हम ऐसा मानते हैं कि जितना भी व्यवहार है वह सब छोड़ने योग्य है । तथा शुद्ध ज्ञानघनस्वरूप एक निश्चय ही आश्रय करने योग्य है । इसी अभिप्रायको ध्यानमें रखकर आचार्य कुन्दकुन्ददेवने समयसार गाथा २७२. में कहा है कि पूर्वोक्त विधिसे निश्चयनयके द्वारा व्यवहारनय प्रतिषेध करने योग्य है, क्योंकि जो ज्ञानी निश्चयनयका आश्रय लेते हैं वे निर्वाणको प्राप्त होते हैं । सविकल्पदशासे निर्विकल्प दशाको प्राप्त करनेका यही एक मार्ग है । उत्कृष्ट ध्यानकी सिद्धि भी इसी मार्गसे होती है, अन्य मार्गसे नहीं। कोंके संवर और निर्जरापूर्वक मोक्षप्राप्तिका भी यही मार्ग है, अन्य नहीं ।
A
RRMA
RAN
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
1
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
प्रवचनसार गाथा ५ की टीकामें अमृतचन्द्र आचार्य लिखते हैं कि इस जीवके कमाय are faद्यमान होने से पुण्यबन्धकी प्राप्तिका हेतुभूत सरागचरित्र क्रमसे आजाता है, परन्तु उसे पीछे छोड़कर निर्वाणकी प्राप्तिके हेतुभूत वीतराग चारित्रको प्राप्त करना चाहिए । सो इस कथनका भी वही आशय है ।
इसी तथ्यको सष्ट करते हुए पं. हेमराजजी प्रवचनसार गाथा ११के भावार्थ में लिखते हैं कि ' वीतराग सराग भावोंकर धर्म दो प्रकारका है। जब यह आत्मा वीतराग आत्मीक धर्मरूप परिणमता हुआ शुद्धोपयोग भावोंमें परिणमन करता है तब कर्मों से इसकी शक्ति रोकी नहीं जासकती। अपने कार्य करनेको समर्थ हो जाता है, इस कारण अनन्त अखंड निज सुख जो मोक्षसुख उसको स्वभाव ही से पाता है और जब यह आत्मा दान, पूजा, व्रत, संयमादिरूप सराग भावोंकर परिणमता हुआ शुभोपयोग परिणतिको धारण करता है तब इसकी शक्ति कमोंसे रोकी जाती है, इसलिए मोक्षरूपी कार्य करनेको असमर्थ हो जाता है । फिर उस शुभोपयोग परिणमनसे कर्मबन्धरूप स्वर्गो के सुखको ही पाता है । '
यद्यपि शास्त्रोंमें व्यवहारको साधन और निश्चयको साध्य कहा है सो उसका इतना ही पर्य है कि विकल्प दशा में निश्चयके साथ परको लक्ष्यकर जो व्यवहार होता है वह उस अवस्था में प्राप्त निश्चयका प्रतिबन्धक न होनेसे उसमें साधनपनेका व्यवहार किया जाता है और निर्विकल्प अवस्था में सहचर होनेसे उसे साधन कहा गया है। पर इसका यदि कोई यह अर्थ करे कि व्यवहारसे निश्चय धर्मकी उत्पत्ति होती है तो उसका ऐसा अर्थ करना इसलिए भ्रांत है, क्योंकि ऐसा मानने पर अनुभूतिरूप निर्विकल्प अवस्थाको स्वीकार करनेकी कोई आवश्यकता नहीं रहेगी। केवल व्यवहारसे ही उत्तरोत्तर आत्मीक शुद्धि में वृद्धि होकर मुक्तिकी प्राप्ति आननी पड़ेगी । उतएव सर्वत्र ऐसा ही श्रद्धान करना उचित है कि मोक्षमार्ग में सर्वत्र पराश्रित होनेसे व्यवहार प्रतिषेध्य है और आत्माश्रित होनेसे निश्चय उसका प्रतिषेधक है ।
( ४ )
अब देखना यह है कि जिससे रत्नत्रयकी उत्पत्ति होकर यह आत्मा स्वयं समयसार हो जाय इसके लिए इस आत्माके उपयोगका आलम्बन-ध्येय क्या हो ? यह कौनसा पदार्थ है जिसका आश्रय करनेसे इसमें रत्नत्रयस्वरूप धर्मकी उत्पत्ति होती है। आचार्य कुन्दकुन्द कहते हैं कि संसारी जीवने संसारकी परिपाटीवरूप और सब कुछ किया, मात्र अभी तक अपने एकत्वको नहीं प्राप्त किया— नहीं अनुभवा । आगे वे लिखते हैं कि में स्वविभवसे उस एकत्वका दर्शन कराऊँगा । वह स्वविभव क्या है इसका खुलासा करते हुए आचार्य अमृतचन्द्र लिखते हैं कि जो आगम, गुरु उपदेश और युति से पुष्ट हुआ है ऐसे स्वानुभव प्रत्यक्ष से उस एकत्व के दर्शन करानेकी यहाँ आचार्य कुन्दकुन्दने प्रतिझा की है। आगे वे ज्ञायकरवरूप एकत्वको सब प्रकार के व्यवहारसे अछूता बतलाते हुए कहते हैं कि जो ऐसे आत्माको देखता है
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
MANANDI
m
NITISHARMALSOMINGABAR
SHARA
MATHILION
अनुभवता है वह पूरे जिनशासनको अनुभवता है। यही ज्ञानानुभूति है, यही आत्मानुभूति है
और जिनशासनकी अनुभूति भी यही है। स्पष्ट है कि जिसमें किसी प्रकारके विकल्पका प्रवेश नहीं ऐसा निर्विकल्प चिचमत्कारस्वरूप विज्ञानघन आत्मा ही एकमात्र ऐसा आलम्बन, सहारा, ध्येय या आश्रय है जो इस आत्माके उपयोगका विषय होकर स्वयं समयसार हो जाता है। श्री पद्मप्रभमलधारी देव नियमसारमें इसे कारण परमात्मा कहते हैं मो उसका तात्पर्य भी यही है।
__ 'निश्चयनयसे देखा जाय तो वह चैतन्य एक ही है । उस अखण्ड एक वस्तु में विकल्पोंको अणुमात्र भी स्थान नहीं। जो कर्म, नोकर्म और विक री भावोंसे रहित एसे उत्कृष्ट एकरूप ब्रह्मको जानता है-बोधस्वरूप आत्माको अनुभवता है वह तत्म्वरूप हो जाता है । '
ये आचार्य पद्मनन्दिके वचन हैं। सो इससे भी यही ज्ञात होता है कि स्वरूपोपलब्धिके लिए अभेदस्वरूप, सब प्रकारके विशेषणोंसे रहित एकमात्र आत्मा ही आश्रय करने योग्य है। इस अखण्ड ज्ञानघनस्वरूप आत्माका आश्रय करने पर-तत्म्वरूप आत्माको अनुभवने पर आत्मानुभूतिरूप परिणत वह स्वयं सम्यग्दर्शन है, वही स्वयं सम्यग्ज्ञान है और वही स्वयं सम्यक्चारित्र है।
ये प्रकृतमें उपयोगी कुछ तथ्य हैं । आगे इनको लक्ष्यमें रख कर साध्य-साधकभावका विचार करना है । यहाँ माध्य न तो देवेन्द्रपदकी प्राप्ति है और न चक्रवर्तिपदकी प्राप्ति ही, इस आत्माका यदि कोई सच्चा साध्य है तो एकमात्र विकारी भावोंसे रहित आत्मस्वरूपकी प्राप्ति ही है। पूर्व में जिन चार प्रश्नोंका खुलासा किया है उनसे यह स्पष्ट ज्ञान होता है कि व्यवहार मोक्षमार्ग तो कहने मात्रके लिए मोक्षमार्ग है, एकमात्र निश्चय मोक्षमार्ग ही सच्चा मोक्षमार्ग है। और उसकी उत्पत्ति त्रिकाली ज्ञायकभावको लक्ष्यमें लेने पर होती है, इसलिए आत्मम्वभावकी प्राप्तिका यदि कोई यथार्थ साधन है तो वह त्रिकाली ज्ञायकभाव ही है, क्योंकि परको और पर्यायको लक्ष्य बनाकर जो अभीतक राग द्वेप और मोहकी उत्पत्ति होती आ रही थी, वह न हो, यदि इसका कोई सच्चा उपाय है तो एकमात्र त्रिकाली ज्ञायक स्वभावको लक्ष्यमें लेना ही है। यह निश्चय साधन है। इसके सिवा अन्य सब व्यवहार साधन हैं।
__ शंका साधन कहो या उपादान, इन दोनोंका एक ही अर्थ है और आगम में पूर्व पर्याय युक्त द्रव्यको उपादान कहा है। ऐसी अवस्था में केवल त्रिकाली ज्ञायकभावको स्वरूप प्राप्तिका निश्चय साधन कहना ठीक नहीं है। पंचास्तिकाय गाथा १५४ की टीकामें मोक्षमार्गके स्वरूपका व्याख्यान करते हुए लिखा है कि जीवस्वभाव में नियत चारित्रका नाम मोक्षमार्ग है और यथार्थमें जीव स्वभाव ज्ञान-दर्शन है । सो इससे भी यही विदित होता है कि न केवल सामान्य अंशसे कार्यकी उत्पत्ति होती है और न केवल विशेष अंशसे ही, अत एव सर्वत्र साधनका निर्देश करते समय विवक्षित पर्याययुक्त द्रव्यका ही निर्देश करना चाहिए, एक एक अंशका नहीं।
समाधान-यह ठीक है कि कार्यका उपादान न केवल सामान्य अंश होता है और न केवल
HARDENOMOS
HanipyERRORIANDIA
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ र
STARA
TRINAKAITary
-
विशेष अं0 ही, क्योंकि तादात्म्य रूपसे हो इनकी सत्ता परिलक्षित होती है। कहा भी है‘सामान्य-विशेषात्मा तदर्थो विषयः । ' इसलिए द्रव्यके केवल एक अंशसे कार्यकी उत्पत्ति होती है ऐसा यहाँ कहना नहीं है। किन्तु यहाँ कहना यह है कि जीवकी संसार और मुक्त ये दो अवस्थाएं हैं। उनमेंसे संसारकी उत्पत्ति निमित्त और पर्यायके लक्ष्यसे होती है और मोक्षकी उत्पत्ति स्वभावके लक्ष्यसे होती है । इसलिए मोक्षका यदि कोई मुख्य साधन है तो वह एक मात्र स्वभावको लक्ष्यमें लेना ही है। जब यह जीव स्वभावको लक्ष्यमें लेता है तब कार्य तो उपादानके अनुसार ही होता है इसमें सन्देह नहीं। परन्तु स्वभावको लक्ष्यमें लेनेसे उपादान स्वभावकी ओर ढलकर नियमसे स्वभावपर्यायको ही उत्पन्न करता है ऐसा नियम है ।।
यही कारण है कि प्रकृतमें पर्याययुक्त द्रव्यको साधन न कह कर परम पारिणामिक भावको ग्रहण करनेवाले निश्चयनयकी मुख्यतासे द्रव्यके एक अंश त्रिकाली ज्ञायकभावको यथार्थ साधन कहा है । पर्याय और निमित्तका लक्ष्य संसारका साधन है और स्वभावका लक्ष्य मोक्षका साधन हे यह उक्त कथनका तात्पर्य है । स्वभावरूप अपने त्रिकाली ज्ञायक भावका आलम्बम लेने पर यह आत्मा स्वयं स्वभावरूप परिणम जाता है। इसलिए वही एक आत्मा साध्य है और वही साधन है ।
यह जिनागमका सार है। इसे ध्यानमें रखकर विचार करने पर विदित होता है कि अन्यत्र (पंचास्तिकाय गाथा १६०-१६१ में ) जो व्यवहार रत्नत्रयको साधन ओर निश्चय रत्नत्रयको साध्य कहा है सो उस कथनका इतना ही तात्पर्य है कि जिसने अनादि अज्ञानका नाश कर शद्धिका अंश प्रगट किया है एसे जीवके सविकल्प दशामें भूमिकानुसार निःशंकित-निःकांक्षित आदि म्प, स्वाध्याय पूजादि रूप और निरतिचार व्रतादि रूप भाव होते हैं तथा तदनुरूप व्यापार भी होता है पर इससे प्राप्त आंशिक शुद्धिकी कोई क्षति नहीं होती । इसलिए व्यवहारनयसे व्यवहार मोक्षमार्गको साधन और निश्चय मोक्षमार्गको साध्य कहने में आता है । पर इसका अर्थ यदि कोई यह करे कि पूजा, स्वाध्याय और व्रतादि परिणाम करत करने आत्मा में स्वभाव पर्यायकी उत्पत्ति हो जायगी तो उसका ऐसा अर्थ करना समीचीन नहीं हैं। अज्ञान भावका अभाव होकर शुद्धिकी उत्पत्ति या वृद्धिका क्रम यह है कि जब यह जीव पृजा, स्वाध्याय, और व्रताचरणरूप विकल्पसे निवृत्त हो शुद्ध निश्चयनयके विषयभूत ज्ञायकम्वरूप एकत्वका पुनः पुनः मनन करता है तो अन्तमें यह विकल्प भी छूट कर उपयोग म्वयं ज्ञायक भावरूप परिणम जाता है । इसीका नाम नयपक्षसे अतीत निर्विकल्प समाधिरूप अवस्था है। इसे भेद दृष्टिसे देखने पर आत्मरुचिका नाम सम्यग्दर्शन है, आत्मज्ञानका नाम सम्यग्ज्ञान है और आत्मस्थितिका नाम सभ्यश्चारित्र है। किन्तु अभेददृष्टि से देखने पर उन तीनमय स्वानु: तिरूपसे परिणत एक आत्मा ही है। स्पष्ट है कि म्वरूपोपलब्धिमें आत्मा ही साधन है और आत्मा ही साध्य है, अन्य सब व्यवहार है । अतएव मोक्षमार्गकी प्रसिद्धिके लिए एकमात्र त्रिकाली ज्ञायकस्वभाव आत्मा ही उपादेय है ऐसा यहाँ श्रद्धान करना चाहिए ।
MONused
A
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रुतधर आचार्य व विद्वान्
MO
'
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
Age
n MARIVARKONVrindaviparyayva
4200/
आ
१
RANI
4) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ ने
श्रुतधर - परिचय सिद्धान्ताचार्य श्री पं. फूलचन्द्रजी सिद्धान्त शास्त्री, वाराणसी
प्रथमं करणं चरणं द्रव्यं नमः । यह शान्तिभक्तिका वचन है। इस द्वारा प्रथमानुयोग आदि चार अनुयोगों में विभक्त भुतको नमस्कार किया गा है। प्रवाहकी अपेक्षा श्रुत अनादि है। इमकी महिमाका व्याख्यान करते हुए जीवकाण्डमें श्रुतज्ञानकी मुख्यतासे कहा है कि केवलज्ञान और श्रुतज्ञानमें प्रत्यक्ष और परोक्षका ही भेद है, अन्य कोई भेद नहीं । ऐमा नियम है कि केवलज्ञानविभूतिसे सम्पन्न भगवान् तीर्थंकर परमदेव अपनी दिव्यध्वनि द्वारा अर्थरूपसे श्रुतकी प्ररूपणा करते हैं और मत्यादि चार ज्ञानके धारी गणधरदेव अपनी सातिशय प्रज्ञाके माहात्म्यवश अंग-पूर्वरूपसे अन्त मुहूर्तमें उसका संकलन करते हैं। अनादि कालसे सम्यक् श्रुत और श्रुतधरोंकी परम्पराका यह
इस नियम के अनुसार वर्तमान अवमर्पिणीके चतुर्थ कालके अन्तिम भागमें अन्तिम तीर्थकर भगवान् महावीर और उनके ग्यारह गणधरोंमें प्रमुख गणधर गौतमस्वामी हुए। भावश्रुत पर्यायसे परिणत गौतम गणधरने ग्यारह अंग और चौदह पूर्वोकी रचना कर लोहाचार्यको दिया। लोहाचार्यने जम्बुम्वामीको दिया। इसके बाद विष्णु, नन्दिमित्र, अपराजित, गोवर्धन और भद्रबाहु ये पांचों आचार्य परिपाटी क्रमसे चौदह पूर्वक धारी हुए। तदनन्तर विशाखाचार्य, प्रोष्ठिल, क्षत्रिय, जयाचार्य, नागाचार्य, सिद्धार्थदेव, धृतिसेन, विजयाचार्य, बुद्धिल, गंगदेव और. धर्मसेन ये ग्यारह आचार्य परिपाटी क्रमसे ग्यारह अंग और उत्पादपूर्व आदि दस पूर्वाक धारक तथा शेष चार पूर्वोके एकदेश धारक हुए। इसके बाद नक्षत्राचार्य, जयपाल, पाण्डुम्वामी, ध्रुवसेन
और कंसाचार्य ये पाँचों ही आचार्य परिपाटो क्रमसे सम्पूर्ण ग्यारह अंगोंके और चौदह पूर्वोक एकदेश धारक हुए। तदनन्तर सुभद्र, यशोभद्र, यशोबाहु और लोहार्य ये चारों आचार्य सम्पूर्ण आचारांगके धारक और शेप अंगों तथा पूर्वो के एकदेशके धारक हुए। आचार्य धरसेन-पुष्पदन्त-भूतबलि
तदनन्तर सब अंग-पूर्वोका एकदेश आचार्य परम्परासे आता हुआ धरसेन आचार्यको प्राप्त हुआ। ये सौराष्ट्र देशके गिरिनगर पत्तनके समीप ऊर्जयन्त पर्वतकी चन्द्रगुफामें निवास करते हुए ध्यान अध्ययनमें तल्लीन रहते थे। इनके गुणोंका ख्यापन करते हुए वीरसेन स्वामीने (धवला पु. १) लिखा है कि वे परवादीरूपी हाथियोंके समूहके मदका नाश करने के लिए भेष्ठ सिंहके समान थे और उनका मन सिद्धान्तरूपी अमृत-सागरकी तरंगोंके समूहसे धुल गया था। वे अष्टांग महानिमित्त शास्त्रमें भी पारगामी थे। वर्तमानमें उपलब्ध श्रुतकी रक्षाका सर्वाधिक श्रेय इन्हींको प्राप्त है। अपने जीवनके अन्तिम कालमें यह भय होने पर कि
KOREA
meNTraine
HypeateninatanaMANtaanaararunimatermannelkamanandslaim
LAXMammam
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
ALSHRA
PRATISHT
X
D
and
I
STEP
PRASTRAM
BARAMAgeet
ARRIA
-ms
s
m
.-
-.
:-.
2-
मेरे बाद श्रुतका विच्छेद होना सम्भव है, इन्होंने प्रवचन वात्सल्यभावसे महिमा नगरीमें सम्मिलित हुए दक्षिणापथके आचार्यों के पास पत्र भेजा। उसे पढ़कर उन आचार्यों ने ग्रहण
और धारण करने में समर्थ नाना प्रकारकी उज्वल और निर्मल विनयसे विभूषित अंगवाले, शीलरूपी मालाके धारक, देश-कुल-जातिसे शुद्ध, समस्त कलाओंमें पारंगत ऐसे दो साधुओंको आन्ध्रदेशमें वहनेवाली वेणानदीके तट से भेजा।
जब ये दोनों साधु मार्ग में थे, आचार्य धरसेनने अत्यन्त विनयवान् शुभ्र दो बैलोंको स्वप्न में अपने चरणों में विनतभावसे पड़ते हुए देखा। इससे सन्तुष्ट हो आचार्य धरसेनने 'श्रुतदेवता जयवन्त हो' यह शब्द उच्चारण किया । साथ ही उन्होंने मुझे सम्यकू श्रुतको धारण और ग्रहण करने में समर्थ एसे दो शिष्योंका लाभ होनेवाला है' यह जान लिया । .
____ जिस दिन आचार्य धरसेनने यह स्वप्न देखा था उसी दिन वे दोनों साधु आचार्य धरसेनको प्राप्त हुए । पादवन्दना आदि कृतिकर्मसे निवृत्त हो और दो दिन विश्रामकर तीसरे दिन वे दोनों साधु पुनः आचार्य धरसेनके पादमूलमें उपस्थित हुए। इष्ट कार्यके विषयमें जिज्ञासा प्रगट करने पर आचार्य धरसेनने आशीर्वादपूर्वक दोनोंको सिद्ध करने केलिए एकको अधिक अक्षरवाली और दूसरेको हीन अक्षरवाली दो विद्याएं दी और कहा कि इन्हें षष्ठभक्त उपवासको धारणकर सिद्ध करो। विद्याएं सिद्ध होने पर उन दोनों साधओंने देखा कि एक विद्याकी अधिष्ठात्री देवीके दाँत बाहर निकले हुए हैं और दूसरी विद्याकी अधिष्ठात्री देवी कानी है। यह देखकर उन्होंने मन्त्रोंको शुद्ध कर पुनः दोनों विद्याओंको सिद्ध किया। इससे वे दोनों विद्यादेवनाएं अपने स्वभाव और अपने सुन्दररूपमें दृष्टिगोचर हुई। तदनन्तर उन दोनों साधुआंने विद्यासिद्धिका सब वृत्तान्त आचार्य धरसेनके समक्ष निवेदन किया। इससे उन दोनों साधुओं पर अन्यन्त प्रसन्न हो उन्होंने योग्य तिथि आदिका विचार कर उन्हें प्रन्थ पढ़ाना प्रारम्भ किया । आपाढ़ शुक्ला ११के दिन पूर्वाद्वकालमें ग्रन्थ समाप्त हुआ।
जब इन दोनों साधुओंने विनयपूर्वक ग्रन्थ समाप्त किया तब भूतजातिके व्यन्तर देवोंने उनकी पूजा की। यह देख आचार्य धरसेनने एकका नाम पुष्पदत्त और दूसरेका नाम भूतबलि रखा।
बादमें वे दोनों साधु गुरुकी आज्ञासे वहाँसे रवाना होकर अंकलेश्वर आये। और वहां वर्षाकाल तक रहे । धर्पयोग समाप्त होने पर पुष्पदन्त आचार्य वनवास देशको चले गये और भूतबलि भट्टारक द्रमिल देशको गये।
बादमें पुष्पदन्त आचार्यने जिनपालितको दीक्षा देकर तथा वीसदि सूत्रोंकी रचना कर और जिनपालितको पढ़ाकर भूतबलि आचार्यके पास भेज दिया । भूतबलि आचार्यने जिनपालितके पास वीसदि सूत्रोंको देखकर और पुष्पदन्त आचार्य अल्पाय है ऐसा जिनपालितसे
Keyunic
-
SESASTE
TARA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
10- NAVB
H 711Y
GLAMICHYi
SAHEN
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
HONEY
जानकर महाकर्मप्रकृतिप्राभृतका विच्छेद होनेके भयसे द्रव्यप्रमाणानुगमसे लेकर शेष ग्रन्थकी रचना की।
यह आचार्य धरसेन प्रभृति तीन प्रमुख आचार्यों का संक्षिप्त परिचय है। इस समय नन परम्परामें पुस्तकारूढ़ जो भी श्रुत उपलब्ध है उसमें षट्खण्डागम और कषायप्राभृतकी रचना प्रथम है। षट्खंडागमके मूल श्रोतके व्याख्याता हैं आचार्य धरसेन तथा रचयिता हैं आचार्य पुष्पदन्त और भूतबलि । आचार्य गुणधर-यतिवृषभ
जैन परम्परामें षदखण्डागमका जो स्थान है वही स्थान कषायप्राभृतका भी है। इन आगमग्रन्थोंका मूल स्रोत क्या है यह तो श्रुत परिचयके समय बतलावेंगे। यहाँ तो मात्र कषायप्राभृतके रचयिता आचार्य गुणधर और उसपर वृत्तिसूत्रोंकी रचना करनेवाले आचार्य यतिवषमके बारेमें लिखना है। कषायप्राभतकी प्रथम गाथासे सम्पष्ट विदित होता है कि आचार्य धरसेनके समान आचार्य गुणधर भी अंग-पूर्वो के एकदेशके ज्ञाता थे। उन्होंने कपायप्राभृत की रचना पांचवें पूर्वकी दशवी वस्तुके तीसरे प्राभृतके आधारसे की है । इससे विदित होता है कि जिस समय पाँचवें पूर्वकी अविच्छिन्न परम्परा चल रही थी तब आचार्य गुणधर इस पृथिवीतलको अपने वास्तव्यसे सशोभित कर रहे थे। ये अपने काल के श्रुतधर आचायों में प्रमुख थे।
आचार्य यतिवृषभ उनके बाद आचार्य नागहस्तीके कालमें हुए हैं, क्योंकि आचार्य वीर. सेनने इन्हें आचार्य आर्यमंक्षुका शिष्य और आचार्य नागहरतीका अन्तवासी लिखा है। ये प्रतिभाशाली महान् आचार्य थे यह इनके कषायप्राभृत पर लिखे गये वृत्तिसूत्रों (चूर्णिसूत्रों से ही ज्ञात होता है। वर्तमानमें उपलब्ध त्रिलोकप्रज्ञप्ति इनकी अविकल रचना है यह कहना तो कठिन है। इतना अवश्य है कि इसके सिवा एक त्रिलोकप्रज्ञप्ति और होनी चाहिए । सम्भव है उसकी रचना इन्होंने की है।
यह तो हम पहले ही लिख आये हैं कि सम्यक् श्रुतके अर्थकर्ता तीर्थकर केवली होते हैं और ग्रन्थकर्ता गणधरदेव होते हैं। इस तथ्यको ध्यानमें रख कर आनुपूर्वी क्रमसे विचार करने पर विदित होता है कि सिद्धान्त ग्रन्थों और तदनुवर्ती श्रुतके सिवा अन्य जो भी श्रुत वर्तमानकालमें उपलब्ध होता है उसके रचयिता आचार्यों ने परिपाटी क्रमसे प्राप्त हुए श्रुतके आधारसे ही उसकी रचना की है। इसलिए यहाँ पर कुछ प्रमुख श्रुतधर आचार्यों का नाम निर्देश कर देना भी इष्ट है जिन्होंने अन्य अनुयोगोंकी रचना कर सर्व प्रथम श्रुतके भंडारको भरा है । द्रव्यानुयोगको सर्व प्रथम पुस्तकारूढ़ करनेवाले प्रमुख आचार्य भगवान् कुन्दकुन्द हैं । इनकी
और इनके द्वारा रचित श्रुतकी महिमा इसीसे जानी जा सकती है कि भगवान् महावीर और गौतम गणधरके बाद इनको स्मरण किया जाता है। उत्तर कालमें आचार्य गृद्धपिच्छ; वट्टकेर,
Histen
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
REMESH
BRE
G
ARDIRETRIES
ER
-
..
-
शिवकोटि समन्तभद्र, पूज्यपाद, भट्टाकलंकदेव, विद्यानन्दि और योगीन्द्रदेव प्रभृति सभी आचार्यों ने तथा राजमलजी, बनारसीदासजी आदि विद्वानोंने इनका अनुसरण किया है। आचार्य अमृतचन्द्रके विषयमें तो इतना ही लिखना पर्याप्त है कि मानो इन्होंने भगवान् कुन्दकुन्दके पादमूल में बैठकर ही समयसार आदि श्रुतकी टीकाएं लिखी हैं।
चरणानुयोगको पुस्तकारूढ़ करनेवाले प्रथम आचार्य वट्टकेरस्वामी हैं । इनके द्वारा निबद्ध मूलाचार इतना सांगोपांग है कि आचार्य वीरसेन इमका आचारांग नाम द्वारा उल्लेख करते हैं। उत्तर काल में जिन आचार्यों और विद्वानोंने मुनि आचार पर जो भी श्रुत निबद्ध किया है उसका मूल श्रोत मूलाचार ही है। आचार्य वसुनन्दिने इस पर एक टीका लिखी है। भट्टारफ सकल कीर्तिने भी मूलाचारप्रदीप नामक एक ग्रन्थकी रचना की है । उसका मूल श्रोत भी मूलाचार ही है। इसीप्रकार चार आराधनाओंको लक्ष्य कर आचार्य शिवकोटिने आगधनासार नामक श्रुतकी रचना की है। श्रुतके क्षेत्रमें मूल श्रुतके समान इसकी भी प्रतिष्ठा है।
श्रावकाचारका प्रतिपादन करनेवाला प्रथम श्रुतग्रन्थ रत्नकरण्डश्रावकाचार है। यह आचार्य समन्तभद्रकी कृति है, जिसका मूल आधार उपासकाध्ययनांग है। इसके बाद अनेक अन्य आचार्यों और विद्वानोंने गृहस्थधर्मके ऊपर अनेक ग्रन्थोंकी रचनाएँ की हैं।
प्रथमानुयोगमें महापुराण, पद्मपुराण और हरिवंशपुराण प्रसिद्ध हैं। इनकी रचना भी यथासम्भव परिपाटी क्रमसे आये हुए अंग-पूर्व श्रुतके आधारसे की गई है। जिन आचार्यों ने इस श्रुतको सम्यक् प्रकारसे अवधारण कर निवद्ध किया है उनमें आचार्य जिनसेन (महापुरागके कर्ता) आचार्य रविपेण और आचार्य जिनसेन (हरिवंशपुगणके कर्ता) मुख्य हैं।
इस तरह चारों अनुयोगों में विभक्त समग्र मूल श्रुतकी रचना आनुपूर्वीसे प्राप्त अंगपूर्वश्रुतके आधारसे ही इन श्रुतधर आचार्यों ने की है ऐसा यहाँ समझना चाहिए । जैन परम्परामें पूर्व-पूर्व श्रुतकी अपेक्षा ही उत्तर-उत्तर श्रुतको प्रमाण माना गया है सो मर्वत्र इस तथ्यको ध्यान में रखकर श्रुतकी प्रमाणता स्वीकार करनी चाहिए ।
___ कुछ प्रसिद्ध दि० जैनाचार्य
सि. र., सिद्धान्ताचार्य श्री पं. कैलाशचन्द्रजी सि० शास्त्री, वाराणसी आचार्य कुन्दकुन्द
___ आचार्य कुन्दकुन्दके सम्बन्धमें एक हिन्दी कविने ठीक ही लिखा है-हुए न हैं न होयगे मुनीन्द्र कुन्दकुन्दसे । कुन्दकुन्द जैसे मुनीन्द्र न हुए, न हैं और न इस कालमें होवेंगे । श्रवणबेलगोला (मैसूर)के शिलालेखोंमें उनका गुणगान बड़ी श्रद्धासे किया गया है। शिलालेख नं. ५४ में लिखा है
MESSPAP
mau
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
INTERNER
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथम
२NHAPATANINGAPahsneursestarthurasRAANTanhaikundalinraamanartTHANKathmandutail
K
HANRA
R
ANASI
वन्यो विभुर्भुवि न कैरिह कौण्डकुन्दः कुन्दप्रभाप्रणयिकीर्तिविभूषिताशः ।
यश्चारुचारणकराम्बुजचश्चरीकश्चके श्रुतस्य भरते प्रयतः प्रतिष्ठाम् ।। __ जिनकी कुन्दकुसुमकी प्रभाके समान शुभ्र एवं प्रियकीर्तिसे दिशाएं विभूषित है अर्थात् सब दिशाओं में जिनका उज्ज्वल और मनोमोहक यश फैला हुआ है, जो प्रशस्त चारण ऋद्धिधारक मुनियोंके करकमलोंके भ्रमर हैं और जिन्होंने भरतक्षेत्र में श्रुतकी प्रतिष्ठा की है, वे स्वामी कुन्दकुन्द इस पृथ्वी पर किनसे वन्दनीय नहीं हैं ? अर्थात सभीके द्वारा वन्दना किये जाने के योग्य हैं। शिलालेख नं. ४०में उनका परिचय देते हुए लिखा है
तस्यान्वये भूविरित बभूव यः पद्मनन्दिप्रथमाभिधानः ।
श्रीकोण्डकुन्दादिमुनीश्वराख्यरसत्संयमादुद्गतचारणद्धिः ॥ उन (श्री चन्द्रगुप्त मुनिराज ) के प्रसिद्ध वंशमें वे श्री कुन्दकुन्द मुनीश्वर हुए हैं, जिनका पहला नाम पद्मनन्दि था और जिन्हें सत्संयमके प्रसादसे चारणऋद्धि प्राप्त हुई थी। शिलालेख नं. १०५में भी उनकी इस ऋद्धिका विवेचन करते हुए लिखा है
रजोभिरम्पष्टतमत्वमन्तर्बाह्येऽपि संव्यञ्जयितुं यतीशः ।
रजःपदं भूमितलं विहाय चचार मन्ये चतुरंगुलं सः ॥ योगिराज श्री कुन्दकुन्द रजःस्थान पृथ्वीतलको छोड़कर जो चार अंगुल ऊपर आकाशमें गमन करते, उसके द्वारा, मैं समझता हूँ, वे इस बातको व्यक्त करते थे कि वे अन्तरंगके साथ बाह्यमें भी रजसे अत्यन्त अस्पृष्ट हैं।
कुन्दकुन्द स्वामीने अपने ग्रन्थोंमें अपने सम्बन्धमें कुछ भी नहीं लिखा । केवल बोधपाहुडके अन्त में श्रुतकेवली भद्रबाहुका जयकार करते हुए उन्हें अपना गमक गुरु बतलाया है। और ऊपर शिलालेख नं. ४० में कुन्दकुन्दको भद्रबाहुके ही वंशमें हुआ बतलाया है। श्रुतकेवली भद्रबाहु उत्तरभारतमें बारह वर्षका भयकंर दुर्भिक्ष पड़ने पर अपने संघके साथ दक्षिण भारतकी ओर चले गये थे और श्रवणबेलगोलाके चन्द्रगिरि पर उनका स्वर्गवास हुआ था । मौर्यसम्राट चन्द्रगुप्त भी राज्य छोड़कर उनके साथ गये थे। उन्होंके नामसे उस गिरिका नाम चन्द्रगिरि पड़ा था। यह सब वहांके शिलालेखोंमें अंकित है। अतः श्रुतकेवली भद्रबाहुने दक्षिण भारतमें नो ज्ञानकी परम्परा प्रवर्तित की वही गुरुपरम्परासे कुन्दकुन्दको प्राप्त हुई, जिसका एक प्रमाण समयसारकी प्रथम गाथामें श्रुतकेवलीका निर्देश पाया जाना है । उन्होंने समयमाभृतको श्रुतकेवली कथित कहा है। अतः श्रुतकेवली भद्रबाहु भगवान् कुन्दकुन्दके परम्परा गुरु थे, इसमें सन्देह नहीं है।
शिलालेखमें कुन्दकुन्दको धारणऋद्धिका धारक कहा है। और देवसेनने अपने दर्शनसारमें
ANSAANSISTORR
C
AMA
HEAsles
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
(CMOMENTS
NISHAD
उन्हें सी मन्धरस्वामीके समवसरणमें जाकर साक्षात् दिव्याध्वनि श्रवण करनेका उल्लेख किया है। कुन्दकुन्दके सम्बन्धमें जो कथाएं प्राप्त हैं उनमें भी यह बात कही गई है। आगे एक कथा दी जाती है
'मालवा देशके वारापुर नगरमें कुन्दश्रेणीके पुत्रका नाम कुन्दकुन्द था। एक दिन उस बालकने उद्यानमें बैठे एक मुनिराजको देखा। मुनिराज उपदेश दे रहे थे। बालकने उनका उपदेश बड़े ध्यानसे सुना और वह उनका शिष्य हो गया। उस समय उसकी अवस्था केवल ग्यारह वर्षकी थी। मुनिराजका नाम जिनचन्द्र था। उन्होंने तेबोस वर्षकी उम्रमें कुन्दकुन्दको आचार्यपद प्रदान किया।
एकबार आचार्य कुन्दकुन्दको जैन तत्त्वज्ञानके सम्बन्धमें कोई शंका उत्पन्न हुई। उन्होंने ध्यान करते समय सुन्दर मन वचन कायसे श्रीमन्दिर स्वामीको नमस्कार किया। उन्हें सुनाई दिया की समवसरण में विराजमान श्रीमन्दिर स्वामीने उन्हें आशीर्वाद दिया ‘सद्धर्मवृद्धिरस्तु' । समवसरणमें उपस्थित श्रोताओंको बड़ा अचरज हुआ कि इन्होंने किसको आशीर्वाद दिया है, क्यों कि वहाँ उन्हें नमस्कार करनेवाला कोई दिखाई नहीं दिया। तब श्रीमन्दिर स्वामीने बत लाया कि उन्होंने भारतवर्षके कुन्दकुन्द मुनिको आशीर्वाद दिया है। दो चारण मुनि जो पूर्व जन्ममें कुन्दकुन्दके मित्र थे। कुन्दकुन्दको श्रीमन्दिर स्वामीके समवसरण में ले गये। जब वे उन्हें आकाश मागसे ले जाते थे तो कुन्दकुन्दकी मयूरपिच्छिका गिर गई । तब कुन्दकुन्दने गृद्धके पंग्योंसे काम चलाया । कुन्दकुन्द वहाँ एक सप्ताह रहे और उनकी शंकाएं दूर होगई। लौटते समय वह अपने साथ एक पुस्तक लाये थे, वह समुद्रमें गिर गई। बहुतसे तीर्थों की यात्रा करते हुए वे भारतवर्प लौट आये और उन्होंने धर्मोपदेश देना प्रारम्भ किया । सातसौ स्त्री-पुरुषोंने उनसे दीक्षा ली।
कुछ समय पश्चात गिरिनार पर्वत पर श्वेताम्बरोंसे उनका विवाद हुआ। तब ब्राह्मी देवीने मध्यस्थ बन कर यह स्वीकार किया कि दिगम्बर निर्मन्थमार्ग ही सच्चा है। अन्तमें अपने शिष्य उमास्वामी (गृद्धपिच्छ) को आचार्यपद प्रदान करके वे स्वर्गवासी हुए।
इन्हीं उमास्वामी महाराजने तत्त्वार्थसूत्रकी रचना की और उसके दस अध्यायोंमें जीवादि सात तत्त्वोंका विवेचन किया। प्रत्येक मुमुक्षु भाईको इस तत्त्वार्थसूत्रको भी, जिसका दूसरा नाम मोक्षशास्त्र है, अवश्य पढ़ना चाहिये। क्योंकि जैसे समयसारको जाने बिना सात तत्त्वोंका यथार्थ बोध नहीं होता वैसे ही तत्त्वार्थसूत्रको जाने बिना तत्त्वज्ञानकी पूर्ति नहीं होती। इसी तत्त्वार्थसूत्र पर पूज्यपाद स्वामीने सर्वार्थसिद्धि नामकी व्याख्या, अकलंकदेवने तत्त्वार्थराजवार्तिक और विद्यानन्दि स्वामीने तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक जैसे जैनदर्शनके महान् ग्रन्थोंकी रचना की है। उसीके 'प्रमाणनयैरधिगमः' सूत्र पर समस्त दिगम्बर जैन दर्शनशास्त्र और न्यायशास्त्रकी रचना हुई है।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
। कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
आवार्य समन्तभद्र
___ दिगम्बर जैन परम्परामें आचार्य कुन्दकुन्दके पश्चात् यदि किसी आचार्यको बहु मान मिला तो समन्तभद्रको ही मिला । जैसे आचार्य कुन्दकुन्दको जैन अध्यात्मका प्रवक्ता होनेका गौरव प्राप्त है वैसे ही आचार्य समन्तभद्रको स्याद्वाद मार्गके संरक्षक और जैन शासनके प्रणेता होने का गौरव प्राप्त है। उत्तरकालोन ऐसे विरल ही दिगम्बर जैन ग्रन्थकार हुए हैं, जिन्होंने अपने ग्रन्थके प्रारम्भमें समन्तभद्रका स्मरण न किया हो, कवि नागराजने तो समन्तभद्र भारती की स्तुतिमें एक स्तात्र ही रच दिया है। प्रत्येक स्मरणमें समन्तभद्रकी गुणगरिमाका अपूर्व गान प्रतिध्वनित है। कविवर नागराजने समन्तभद्रभारतीका स्तवन करते हुए लिखा है--
मातृ-मान-मे यसिद्धिवस्तुगोचरां स्तुवे सप्तभङ्ग-सप्तनीति-गम्यतत्त्वगोचराम् । मोक्षमार्गतद्विपक्ष-भूरिधर्मगोचरामाप्ततत्त्वगोचरां समन्तभद्रभारतीम् ।।
प्रमाताको सिद्धि और प्रेमयकी सिद्धि जिसकी विषय है, जो सप्त भंग और सप्त नयोंसे जानने योग्य तत्त्वोंको अपना विषय किये हुए है. जो मोक्षमार्ग और उसके विपरीत संसारमार्ग सम्बन्धी प्रचुर धर्मों के विवेचनको लिये हुए है और आप्ततत्त्वका विवेचन-आप्तमीमांसा जिसका विषय है उस समन्तभद्रभारतीका मैं स्तवन करता हूं।
+ समन्तभद्रने अपने आप्तमीमांसा नामक ग्रन्थ के द्वारा आप्तकी मीमांसा करते हुए समस्त एकान्तवादोंका निरसन करके अनेकान्तवादकी प्रतिष्ठा की है। उनके इस प्रकरण पर ही अकलंकदेवने अष्टशती और आचार्य विद्यानन्दिने अष्टसहस्रीकी रचना की है।
आचार्य समन्तभद्रके न तो पितृकुलका ही कोई स्पष्ट उल्लेख मिलता है और न गुरुकुलका ही। स्वयं उनके ग्रन्थों में उनकी कोई प्रशस्तियां उपलब्ध नहीं होती। आप दक्षिणके निवासी थे। अतः आपकी शिक्षा या तो उरैयूरमें हुई थी, या कांची अथवा मदुरामें । ये तीनों ही स्थान उस समय विद्याके खास केन्द्र थे।
मुनिदीक्षा लेने के पश्चात् आपको भम्मकव्याधि होगई और इस लिये आपने अपने गुरुस सल्लेखना धारण करनेकी प्रार्थना की। किन्तु गुम्ने जिनशासनकी सुरक्षाकी भावनासे समन्तभद्रको सल्लेखना धारण करनेकी आज्ञा नहीं दी। तब समन्तभद्रने अपने रोगके शमन के लिय दिगम्बर मुनिवेषको छोड़कर अन्य वेष धारण किया। राजावलिकथेके अनुसार समन्तभद्र मणुवकहल्लीसे चलकर कांची पहुंचे और वहां शिवकोटि राजाके शिवालयमें जाकर उसे आशीर्वाद दिया और कहा कि मैं तुम्हारे इस नैवेद्यको शिवार्पण करूंगा। यह कहकर उस नवेद्यक साथ मन्दिर में चले गये और द्वार वन्द कर लिया, और सब भोजन स्वयं कर गये। यह देखकर राजाको बड़ा आश्चर्य हुआ ! अगले दिन उसने और भी अधिक उत्तम भोजन भेट किया। धीरे धीरे जठराग्निके उपशान्त होते जानेसे भोजन शेप बचने लगा। इससे राजाको सन्देह हुआ। राजाने एक दिन मन्दिरको अपनी सेनासे घिरवाकर दरवाजेको खोल डालनेकी
Barouliteracinhindin
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
आज्ञा दी। तब समन्तभद्रने उपसर्ग आया जानकर चतुर्विशति तीर्थङ्करोंकी स्तुति करना प्रारम्भ किया। जब आठवें तीर्थकर श्रीचन्द्रप्रभ स्वामीका स्तवन करते हुए समन्तभद्रने उन्हें नमस्कार किया तो तत्काल शिवपिण्डीमेंसे चन्द्रप्रभ स्वामीकी मूर्ति प्रकट होगई । इस माहात्म्यको देखकर शिवकोटि राजा बहुत ही आश्चर्यचकित हआ और समन्तभद्र के चरणोमें लोट गया। समन्त भद्रने चौवीसों तीर्थङ्कगेकी स्तुति समाप्त करनेके पश्वात् राजाको आशीर्वाद दिया । और राजाने जिनदीक्षा धारण कर ली। समन्तभद्रने भी देहके नीरोग हो जाने पर पुनः मुनिदीक्षा ग्रहण कर ली।
ब्रह्मनेमिदत्तने अपने कथाकोषमें शिबकोटिको वाराणसीका राजा बतलाया है और वाराणसीमें आज भी एक शिवालय में बीचसे फटा हुआ शिवलिंग पाया जाता है तथा उनके नाम पर एक मुहल्लेका नाम भदैनी (भद्रवनी) आज भी प्रचलित है । यहाँ पहले जंगल था ।
समन्तभद्र बड़े वादी थे। अजितसेनाचार्यके अलंकारचिन्तामणि ग्रन्थमें और कवि हस्तिमालके विक्रान्तकौरव नाटककी प्रशस्तिमें एक पद्य पाया जाता है
अबदुतटमटिति झटिति स्फुटपटुवाचाटधूर्जटेर्जिहा।।
वादिनि समन्तभद्रे स्थितवति सति का कथान्येषाम् ।। इसमें बतलाया है कि वादी समन्तभद्र की उपस्थितिमें चतुराईके साथ स्पष्ट, शीघ्र और बहुत बोलनेवाले धूटिकी जिह्वा भी जब विलमें घुस जाती है तो फिर दूसरे विद्वानोंका तो कहना ही क्या है ?
समन्तभद्रने सारे भारतवर्पमें वादकी दुन्दुभि बजाई थी । श्रवणबेलगोलाके शिलालेख नं. ५४में एक इलोक इसप्रकारसे संग्रहीत है.--. पूर्व पाटलीपुत्रमध्यनगरे भेरी मया ताडिता, पश्चान्मालवसिन्धुठक्कविषये कांचीपुरे वैदिशे । प्राप्तोऽहं करहाटकं बहुभदं विद्योत्कटं संकटं वादार्थी विचराम्यहं नरपते शार्दूलविक्रीडितम् ।
___इसमें बतलाया है कि एकबार समन्तभद्र घूमते हुए करहाटक नगरमें पहुंचे थे । उस समय वह नगर बहुतसे भटोंसे युक्त था, विद्याका उत्कट स्थान था और साथ ही जनाकीर्ण था । (उस वक्त आपने वहांके राजा पर अपने आनेका प्रयोजन प्रकट करते हुए अपना परिचय इस प्रकार दिया था ) हे राजन् ! सबसे प्रथम मैंने पाटलीपुत्र (पटना) नगरके मध्यमें बादकी घोषणा की, पीछे मैं मालवा, सिन्धु, टक्कदेश (पंजाब), कांचीपुर और वैदिश (विदिशा) गया । अब मैं करहाटक देशमें आया हूं। राजन् ! मैं वादके लिये सिंहकी तरह विचरण करता डोलता हूं।
समन्तभद्रके आप्तमीमांसा, युत्क्यनुशासन, स्वय स्तोत्र, जिनशतक तथा रत्नकरण्ड ग्रन्थ प्रकाशित हो चुके हैं । जीवासिद्धि नामक ग्रन्थ अनुपलब्ध है।
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
आचार्य पूज्यपाद देवनन्दि
श्रवणबेलगोलाके शिलालेख नं. ४०में पूज्यपाद आचार्यका स्मरण करते हुए बतलाया है कि उनका प्रथम नाम देवनन्दि था, वादको बद्धिकी प्रकर्षताके कारण वे जिनेन्द्रबद्धि कहलाये और उनके चरणोंकी देवताओंने पूजा की, इसलिये वे पूज्यपाद नामसे प्रसिद्ध हुए।
देवनन्दिका संक्षिप्त नाम 'देव' भी था। जिनसेन और वादिराज आचार्यने इमी संक्षिप्त नामसे उनका स्मरण किया है। इनके सम्बन्धमें भी विदेहक्षेत्रमें जाकर श्रीमन्दिरम्वामीके दर्शन करनेकी अनुश्रुति पाई जाती है । श्रवणबेलगोलाके लेख नं. १०५में इनका स्मरण करते हुए लिखा है
श्रीपूज्यपादमुनिरप्रतिमौषधर्द्धिर्जीयाद्विदेहजिनदर्शनपूनगात्रः ।
यत्पादधौतजलसंस्पर्शप्रभावात् कालायसं किल तदा कनकी चकार ।। ___ जो अद्वितीय औषध ऋद्धि के धारक थे, विदेहक्षेत्रके जिन भगवान के दर्शनसे जिनका शरीर पवित्र हो गया था और जिनके चरण धोए जलके म्पर्शसे एक समय लोहा भी मोना बन गया था, वे पूज्यपाद मुनि जयवन्न हो । ज्ञानार्णवके रचयिता शुभचन्द्राचार्यने देवनन्दिका म्मरण करते हुए लिग्या है---
अपाकुर्वन्ति यद्वाचः कायवाचित्तसंभवम् ।
कलङ्कमहिनां सोऽयं देवनन्दी नमम्यते ।। जिनके वचन प्राणियोंके काय, वाक् और चित्तसम्बन्धी दोषोंको दूर कर देते हैं उन्न देवनन्दी आचार्यको नमस्कार है ।
__यह कथन उनकी कुछ रचनाओंकी ओर संकेत करता है। पूज्यपाद बैदाकशास्त्रमें निष्णात थे और उन्होंने उस पर भी ग्रन्थ रचना की थी अतः उसके प्रयोगसे शारीरिक दोप दूर होते हैं। उन्होंने जैनेन्द्र व्याकरणकी रचना की थी. अतः आठ वैयाकरणों में उनकी गणना की गई है । इससे उनके व्याकरण शास्त्रसे वचनके दोष दूर होते हैं । इनके सिवाय उन्होंने तत्त्वार्थसूत्र पर सर्वार्थसिद्धि नामकी टीका रची थी तथा समाधितंत्र और इप्टोपदेश जैसे
आत्मप्रबोधक प्रकरण रचे थे। इनके अध्ययनसे चित्तवृत्तिके दोषोंका शमन होता है। मुमुक्षओंको उनके ये तीनों ग्रन्थ अवश्य पढ़ने चाहिये । उन पर कुन्दकुन्दाचार्यकी वाणीका प्रभाव स्पष्ट रूपसे झलकता है । उनकी लेखनी बड़ी परिमार्जित और उद्बोधक थी । भट्ट अकलंकदेव
अकलंकदेव नामके अनेक विद्वान हो गये हैं। यहां प्रसिद्ध जैन दार्शनिक भट्टाकलंकदेवसे प्रयोजन है । जैसे समन्तभद्र स्याद्वादविद्या के प्रतिष्ठाता थे वैसे अकलंकदेव जैन न्यायशास्त्रके
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
प्रतिष्ठाता थे। वह भो बड़े वादी और प्रकाण्ड पण्डित थे । कथा कोपोंमें और कनड़ीभाषाकी गजावलिकथेमें उनकी जीवन कथा मिलती है । कथाकोषके अनुसार अकलंककी जन्मभूमि मान्यखेट थी और वहाँके राजा शुभतुंगके मंत्री पुरुषोत्तमके वे बड़े पुत्र थे। उनके छोटे भाईका नाम निष्कलंक था । राजावलिकथेके अनुसार उनका जन्मस्थान कांची था । उसमें लिखा है । कि जिस समय कांचीमें बौद्धोंने जैनधर्मकी प्रगतिको रोक दिया था उस समय जिनदास नामक ब्राह्मणके यहां अकलंक और निकलंक नामके दो पुत्र हुए । वहां उनके सम्प्रदायका कोई पढ़ानेवाला न होनेसे इन दोनों बालकोंने गुप्तरीतिसे बौद्धगुरुसे पढ़ना प्रारम्भ किया। जब गरु अपने बौद्ध शिष्योंको बौद्ध शास्त्र पढाते थे तो दोनों भाई छिप कर सब सुनते रहते थे। एक दिन गुरुजी दिङ्नागके किसी ग्रन्थको पढ़ाते थे । दिङ्नागने अनेकान्तका खण्डन करने लिये पूर्वपक्षके रूपमें सप्तभंगीका निरूपण किया था। पाठ अशुद्ध होने के कारण बौद्ध गुरु उसे समझ नहीं सके और पढ़ाना बन्द करके चले गये। अकलंकदेवने पाठ शुद्ध कर दिया । पुस्तक खोलने पर गुमने शुद्ध पाठ लिखा देखा और उस परसे जाना कि बौद्धमठमें जैन शास्त्रोंका ज्ञाता कोई जैन बौद्ध बनकर अध्ययन करता है । उन्होंने उसकी खोज करने के लिये एक दिन एक जैन मूर्ति मंगाकर सब छात्रोंको उसे लांघनेकी आज्ञा दी। अकलंक मूर्ति पर धागा डालकर उसे लांघ गये । दूसरे दिन गुरुने रात्रिके समय प्रत्येक छात्रकी शय्याके पास एक एक मनुष्यको खड़ा करके ऊपर से वर्तनोंसे भरी बोरी जमीन पर पटक दी । भयंकर शब्द सुनकर सत्र छात्र जाग पड़े और अपने २ इष्टदेवका म्मरण करने लगे । अकलक निकलंकने पश्च नमस्कार मंत्रको पढ़ा और पकड़ लिये गये । दोनोंको एक विहारकी माती मंजिल पर कैद कर दिया गया। एक छातेकी सहायतासे विहारसे कृढ़कर दोनों भाई भाग लिय । उन्हें पकड़ने के लिये घुड़सवार दौड़ाये गये । घोड़ोंकी टापोंका शब्द मुनकर छोटे भाईने बड़े भाईसे तालाब में छिपकर जान बचाने का अनुरोध किया, और छोटाभाई निकलंक भागता गया । उसे भागता देखकर और पीछेसे धूल उड़ती देखकर एक धोबीका लड़का भी उसके साथ भागने लगा। सवारोंन दोनों को मार डाला ।
छोटे भाईके बलिदान के बाद अकलंकने जगह जगह राजसभाओंमें जाकर बौद्धोंसे शास्त्रार्थ किया । इसके विषयमें यह 'लोक मिलता है
विक्रमार्कशताब्दीयशतसप्तप्रमाजुपि । ___ कालेऽकलङ्कयनिनो बौद्धैर्वादो महानभून ।। अर्थात-विक्रम सम्बत् ७०० में अकलंक स्वामीका बौद्धोंके साथ महान् शास्त्रार्थ हुआ।
अकलंकदेवने तत्त्वार्थसूत्र पर तत्त्वार्थराजवार्तिक नामक वार्तिक ग्रन्थ रचा और जैनन्याय पर न्यायविनिश्चय, सिद्धिविनिश्चय, प्रमाणसंग्रह और लघीयत्रय नामक महान् ग्रन्थ भाष्यसहित रचे । तथा समन्तभद्रके आप्तमीमांसा पर अष्टशती नामक भाष्य रचा। इनकी रचनाएं बड़ी दुरूह और विद्वत्तापूर्ण हैं । जैन न्यायशास्त्र के अनेक मंतव्य इन्हींकी देन हैं।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
9
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
आचार्थ पात्रकेसरी और विद्यानन्दि
पहले इन दोनों आचार्यों को एक ही व्यक्ति समझ लिया गया था । पीछे पं. जुगल किशोरजी मुख्तारकी खोजोंके फलस्वरूप ज्ञात हुआ कि पात्रकेसरी अकलंकदे वसे पूर्व में हुए हैं और विद्यानन्द अकलंकदेव के पश्चात् हुए हैं । पात्रकेसरीने त्रिलक्षणकदर्थन नामक प्रन्थ रचा था, जिसका केवल नामोल्लेख मिलता है । बौद्धदर्शनमें हेतुके तीन लक्षण माने गये हैं- पक्षसत्त्व, सपक्षसत्त्व और विपक्ष-असत्त्व । इन्हीं के खण्डन के लिये पात्रकेसरीने त्रिलक्षण कदर्थन' नामक शास्त्र रचा था। उनका एक श्लोक प्रसिद्ध है जिसे अकलंकदेवने भी अपनाया है
•
नान्यथानुपपन्नत्वं यत्र तत्र त्रयेण किम् । अन्यथानुपपन्नत्वं यत्र तत्र त्रयेण किम् ॥
अर्थात् हेतुका एक ही लक्षण है- अन्यथानुग्पत्ति-साध्य के अभाव में हेतुका अभाव | जहां पर अन्यथानुपपत्ति नहीं है वहां तीनों रहें भी तो व्यर्थ है और जहां अन्यथानुपपत्ति हैं वहां तीनों भी रहें तो व्यर्थ है ।
विद्यानन्दस्वामी जन्मसे जैन नहीं थे । स्वामी समन्तभद्रकृत आप्तमीमांसाको सुनकर उनका जैनधर्म पर श्रद्धान हो गया था और तब उन्होंने उस पर अष्टसहस्रो नामक पाण्डित्यपूर्ण दर्शन ग्रंथ रचा था । उसकी महत्ताको ख्यापन करते हुए स्वयं उन्होंने लिखा हैश्रोतव्याण्टसहस्री श्रुतैः किमन्यैः सहस्रसंख्यानैः । विज्ञायेत ययैव स्वसमयपरसमय सद्भावः ॥
हजारों शास्त्रोंके श्रवणसे क्या लाभ ? केवल एक अष्टसहस्री सुनना चाहिये, उसी से स्वसमय और परसमयका सद्भाव ज्ञात होजाता है ।
अष्टसहस्रीके प्रारम्भमें इन्होंने मीमांसक कुमारिल और प्रभाकर भट्टके मन्तव्यांका कसकर खण्डन किया है। सभी दर्शनों के यह प्रखर विद्वान् थे । आप्तपरीक्षा नामक प्रकरण में fraredaar सयुक्तिक खण्डन बड़े विस्तारसे किया है। कुमारिलके मीमांसाश्लोकवा तिकसे प्रभावित होकर इन्होंने तत्त्वार्थसूत्र पर तत्वार्थश्लोकवार्तिक नामक ग्रन्थ रचा था। वह भी दक्षिण के निवासी थे। इन्होंने अपने ग्रन्थोंके अन्त में गंगनरेश शिवमार द्वितीयका तथा उसके उत्तराधिकारी राचमल सत्यवाक्यका उल्लेख किया है । अतः इनका समय ईसाकी आठवीं-नौवीं शताब्दी है । इनके पश्चात् जैन परम्परामें इनकी कोटिका कोई दार्शनिक नहीं हुआ । आचार्य वीरसेन - जिनसेन - गुणभद्र
ये तीनों महान् ग्रन्थकार मूलसंघके पंचस्तूप नामके अन्वयमें हुए थे । वीरसेन के शिष्य जिनसेन थे और जिनसेनके गुणभद्र । वीरसेन स्वामीने चित्रकूट में जाकर एलाचार्यके समीप
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
सिद्धान्तप्रन्थोंका अध्ययन किया था और तब जयधवला टीका लिखी थी। जयधवलामें उन्होंने अपने को अनेक जगह एलाचार्यका शिष्य कहा है। वीरसेन अपने समयके महान् जैनाचार्य थे। जिनसेनने उन्हें बादिमुख्य, लोकबित्, वाग्मी और कविके सिवाय श्रुतकेवली तुल्य लिखा है और कहा है कि उनकी सर्वार्थगामिनी प्रज्ञाको देखकर बुद्धिमानोंको सर्वज्ञकी सत्ता में कोई शंका नहीं रही । गुणभद्रने उन्हें समस्त वादियोंको त्रस्त करनेवाला और उनके शरीरको ज्ञान और चारित्रकी सामग्रीसे बना हुआ कहा है।
arrer arata samा और जयधवला टीकाकी रचना की थी । इन्हें ही धवल और जयधवल सिद्धान्त ग्रन्थ कहा जाता है । जयधवला टीकाका एक तिहाई भाग तो वीरसेनकृत है, शेष भाग जिनसेनकृत है । जिनसेन के सम्बन्ध में गुणभद्रने कहा है कि जिसतरह हिमालय से गंगाका, सर्वज्ञके मुखसे दिव्यध्वनिका और उदयाचल से भास्करका उदय होता है उसी तरह वीरसेनसे जिनसेनका उदय हुआ । जिनसेन सिद्धान्तके तो ज्ञाता थे ही, उच्चकोटि के कवि भी थे | जयवलाके शेष भागके सिवाय उनके दो ग्रन्थ और भी उपलब्ध हैं, एक पाश्वभ्युदय काव्य और दूसरा आदिपुराण | आदिपुराण में ४७ पर्व हैं। उनमें से ४२ पर्व जिनसेनके शेष उनके शिष्य गुणभद्रके हैं। गुणभद्र भी बहुत बड़े ग्रन्थकार थे । उन्होंने आदिपुराण की पूर्ति करने के बाद उत्तरपुराणकी रचना की । उत्तरपुराण संक्षिप्त है । उसमें शेष तेईस तीर्थकरों और महापुरुषों का चरित वर्णित है । गुणभद्रकी दूसरी रचना आत्मानुशासन है । यह छोटासा ग्रन्थ आत्मा पर अनुशासन प्राप्त करनेके लिये बहुत ही उत्तम साधन है। इसकी रचनाशैली भर्तृहरि वैराग्यशतक ढंगकी है। एक एक पद्य अनमोल है ।
इन तीन महान ग्रन्थकर्ताओं के समय में राष्ट्रकूटवंशके तीन महान् राजाओंका राज्य रहा, जगतुंगदेव, अमोघवर्ष और अकालवर्ष । अमोघवर्षकी जैनधर्मके प्रति बहुत सहानुभूति थी । शाकटायनने अपने व्याकरणकी टीकाका नाम अमोघवृत्ति रखा और उन्होंके नामसे वीरसेनजिनसेनने अपनी टीकाओंके नाम धवला जयधवला रक्खे। जिनसेनने उनकी प्रशंसा करते हुए लिखा है कि अमोघवर्षकी कीर्तिक सामने गुप्तनरेशकी कीर्ति गुप्त और शककी कीर्ति मच्छरके तुल्य है । अमोघवर्ष जिनसेनका महान् भक्त था ।
आचार्य अमृतचन्द्र
आध्यात्मिक विद्वानोंमें कुन्दकुन्द के बाद यदि किसीका नाम लिया जा सकता है तो अमृतचन्द्र हैं। उनकी गुरु-शिष्य परम्परा अज्ञात है। अपने प्रन्थोंके अन्तमें वे कहते हैंवर्णों से पढ़ वन गये, पदोंसे वाक्य बन गये और वाक्योंसे पवित्र शास्त्र बन गये। मैंने कुछ भी नहीं किया। इससे अधिक परिचय देनेकी उन्होंने आवशकता नहीं समझी। उनके बनाये हुए पांच ग्रन्थ उपलब्ध हैं- पुरुषार्थसिद्धयुपाय, तस्वार्थसार और समयसार, प्रवचनसार तथा पश्चास्तिकायकी टीकाएं। पहला श्रावकाचार है जो उपलब्ध तमाम भाषकाचारोंसे निराला और
फ्र
이
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ दिल
अपने ढंगका अनूठा है। उसके कुछ लोक वर्तमान विवादको सुलझाने में सहायक हो सकते हैं। दूसरा ग्रन्थ तत्त्वार्थसूत्रका पद्यानुवाद है। उसके भी अन्तमें जो उपसंहार श्लोक हैं वे बड़े महत्त्व के हैं। शेष तीन कुन्दकुन्दके प्रसिद्ध ग्रन्थोंकी टीकाएं हैं। समयसारकी आत्मख्याति टीकामें आगत पद्य समयसार कलशके नामसे उनका छठा ग्रन्थ है। उसका महत्व कुन्दकुन्द के समयसारसे किञ्चित् भी न्यून नहीं है। यथार्थमें वह कुन्दकुन्दके समयसारके कलशरूप ही है।
यह कतिपय दिगम्बर जैनाचार्यों का संक्षिप्त परिचय है।
शिलालेखोंमें कुन्दकुन्दस्तवन श्री डा. ज्योतिप्रसादजी जैन, एम. ए., एल. एल बी , पी. एच. डी., लग्वनऊ
धर्मतीर्थक प्रवर्तन द्वारा आत्माकल्याणके साथ रोकका कल्याण करनेवाले तीर्थङ्कर महाप्रभुओंमें अन्तिम श्रमणोत्तम भगवान महावीर थे । उनकी दिव्यध्वनिको द्वादशांग श्रुतके रूपमें गूंथनेवाले उनके प्रधान शिष्य महाप्राज्ञ गणेश इन्द्रभूति गौतम थे । और द्वादशांग श्रुतमें प्रतिपादित धर्मतत्त्वका सर्वाधिक उद्योत एवं प्रसार करनेवाले, गुरुओंमें सर्वप्रमुख थे निग्रन्थाचार्य महर्षि कुन्दकुन्द । गत साधिक दो सहस्र वर्पसे प्रत्येक शुभ कार्यका प्रारंभ करते समय मंगलरूपमें इस जीवोद्धारक त्रिमूर्तिका मरण होता आ रहा है ।
भगवान कुन्दकुन्दके जन्मसे धन्य होने का सौभाग्य दक्षिण भारत के संभवतया कोण्डकुन्दपुर नामक स्थानको प्राम हुआ था, इसीसे दक्षिण भारतके कर्णाटक आदि प्रदेशोंमें उपलब्ध अनेकों शिलालेखांमें इन आचार्यका नाम 'कोण्डकुन्द ' रूपमें पाया जाता है। इसी प्रकार इनके नामसे कालान्तर में प्रसिद्ध होनेवाले अन्यय या आम्नायका नाम भी बहुधा 'कोण्डकुन्दान्वय' रूपमें प्राप्त होता है । कोण्डकुन्द ' का ही श्रुतिमधुर संस्कृत रूप 'कुन्दकुन्द ' है। स्वयं उनके द्वारा रचित 'बारलअणुवेक्खा में भी उनका कुन्दकुन्द' नाम ही मिलता है और उस नामसे वे उत्तरवर्ती साहित्यम तथा लोकमें प्रसिद्ध हुए। यद्यपि कतिपय शिलालेखादिमें उनके दूसरे नाम पद्मनन्दि, वक्रग्रीव, गृद्धपिच्छ, पलाचार्य, महामात आदि भी पाये जाते हैं ।
जिस समय दूतवेगसे हासको प्राप्त होते जानेवाले अंग- पूर्वज्ञान के सर्वथा लुप्त हो जानेका भय संघमें व्यापने लगा था उस समय श्रुतागमके पुस्तकारूढ़ करने के लिये जो सरस्वती आन्दोलन चलाया गया था, कुन्दकुन्दाचार्य उसके प्रमुख नेता थे और उन्होंने म्वयं चौरासी प्राभृत ग्रन्थोंकी रचना करके आगमसारका उद्धार एवं संरक्षण किया तथा अपने उदाहरण द्वारा अन्य समर्थ आचार्यों को आगमोंके पुस्तकारूढ़ करने वा आगामोंका उद्धार करने अथवा आगमानुसारी स्वतन्त्र प्रन्थ रचनाके लिए प्रेरणा एवं प्रोत्साहन प्रदान किया।
Romanmment
SANORAM
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
अनेक उत्तरवर्ती ग्रन्थकार भगवान कुन्दकुन्दके साहित्यके ऋणी रहे हैं और टीका साहित्य के प्रणेताओंको उपयुक्त उद्धरण प्रदान करनेमें तो उनके अनेक ग्रन्थ साक्षात् कामधेनु सिद्ध हुए हैं। उनकी समग्र रचना मतवाद तथा सम्प्रदायवादसे अस्पृष्ट है । समयसारप्राभूतका तो दिगम्बर, श्वेताम्बर, स्थानकवासी आदि विभिन्न सम्प्रदायी जैनी जन ही नहीं वरन् अनेक अजैन भी भक्तिपूर्वक स्वाध्याय करते हैं । मात्र इस एक क्रूतेसे ही प्रत्यक्ष है कि योगीश्वर कुन्दकुन्द प्राचीन भारतके सर्व महान आध्यात्मिक सन्त थे ।
इन आचार्यप्रवरकी महानतासे प्रभावित होकर अनेक जैन साधुसंघाने सातवीं, आठवीं शताब्दीसे ही, जब वे गण-गच्छ अन्वयादि रूपसे भले प्रकार सुसंगठित होना प्रारंभ हुए, स्वयंको कुन्दकुन्दकी अम्नाय या अन्वयका घोषित करके गौरवान्वित अनुभव किया। अनेक शिलालेखों में अपनी परम्पराका उल्लेख करते हुए उक्त परम्पराके सर्वमहान् एवं प्राचीनतम गुरुओंने स्तुतिपूर्वक भगवान् कुन्दकुन्दका स्मरण किया। उन्हें तीर्थंकर महावीर प्रभुके मूल संघका अप्रणी, मुनिनायक या गणी, उनके धर्मशासनको वर्धमान करनेवाला, जिनवाणीकी सर्वापेक्षिक श्रेष्ठताको प्रमाणित करनेवाला, सम्पूर्ण भरतक्षेत्र में उसे प्रतिष्ठान्वित करने एवं लोकप्रिय बनानेवाला, अनेक चमत्कारी शक्तियोंसे युक्त, चारणऋद्धि प्राप्त साक्षात् केवलिभगवान के से धर्मश्रण करनेवाला महाभाग; इत्यादि बताया गया है ।
उपलब्ध शिलालेखों में आचार्य कुन्दकुन्दसम्बंधी प्रमुख उद्धरण इसप्रकार श्रीमतां वर्द्धमानस्य वर्द्धमानस्य शासने ।
श्री कोण्डकुन्दनामाभून्मूलघाणी गणी ॥
श्र. वे. गो. शिलालेख ५९-६९, ४८२
विभुर्भुवि fre कौण्डकुन्दः कुन्दप्रभा -प्रणयिकीर्ति-विभूषिताशः । यश्चारुचारण-कराम्बुजचञ्चरीकश्चक्रे श्रुतस्य भरते प्रयतः प्रतिष्ठाम् ॥
are शि. ले. ५४-६७
नस्य अन्वये भूविदिते बभूव यः पद्मनन्दिप्रथमाभिधानः । श्रीकण्डकुन्दादि मुनीश्वराख्यस्सत्संयमादुद्गत - चारणद्धिः ॥
श्रवणबेलगोल शि. ले ४०-६४
श्रीपद्मनन्दीत्यनवद्यनामा ह्याचाय्र्यशब्दोत्तर कोण्डकुन्दः । द्वितीयामासीदभिधानमुद्यच्चरित्रसज्जा तसुचारणर्द्धिः ॥
बद्दी. नं. ४२ ४३ ४७, ५०
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ ने
24-hindustan
तदीय (चन्द्रगुप्तस्य)-वंशाकरतः प्रसिद्धादभूददोषा यतिरत्नमाला। बभौ यदन्तर्मणिवन्मुनीन्द्रम्स कुण्डकुन्दोदित-चण्डदण्डः ।।
वही, नं. १०८
श्रीमान्कुम्भो विनीतो हलधरवसुदेवाचला मेरुधीरः सर्वशः सर्वगुप्तो महिधर-धनपालौ महावीर-वीरौ । इत्यद्यानेकमरिष्वथ सुपदमुपेतेषु दीव्यत्तपस्याशास्त्राधारेषु पुण्यादजनि सजगतां कोण्डकुन्दो यतीन्द्रः ।। रजोभिरस्पृष्टतमत्वमन्तर्बाह्यऽपि संत्र्यचयितुं यतीशः । रजःपदं भूमितलं विहाय चचार मन्ये चतुरगुलं सः॥
वहीं. न. १५
स्वस्ति श्रीवर्द्धमानग्य वईमानस्य शासने ।। श्रीकोण्डकुन्दनामाभूकचतुरङ्गलचारणः ।।
वही, न. १३९.-३५१
श्रुतपारगरनवघर चतुरङ्लचारणद्धि सम्पन्नर । ग्संहत-कुमत-तत्त्वरेनिसिदर अतर्यगुणजलधि-कुण्डकुन्दाचार्य्यर ।।
जे. शि. सं, भाग २. न २०५
श्रीमूलसंघजनि नदिसंघः तस्मिन् बलात्कारगणोतिरम्यः । तत्रापि सारस्वतनाम्नि गच्छे स्वच्छाशयोऽभूदिह पद्मनंदी ॥ आचार्यकुंडकुंदाख्यो वक्रग्रीवो महामतिः ।। एलाचार्यो गृध्रपिच्छ इति तन्नाम पंचधा ।
__(जे. शि. सं, भाग ३ न ५८५) इस सम्बंधमें यह उल्लेखनीय है कि प्रतिमालेखों, यन्त्रलेखा आदिको छोड़कर अबतक प्राप्त जन शिलालेखोंमें से लगभग सवासी अभिलेखोंमें आचार्य कुन्दकुन्द अथवा उनके अन्वय या अम्नायका नामोल्लेख पाया गया है।
Vedaisa
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
ANANAMESH
OMEDExu
हिन्दीके आध्यात्मिक जैन कवि श्री डा. कस्तूरचंदजी काशलीवाल शास्त्री, एम. ए., पी. एच. डी., जयपुर
हिन्दी भाषामें आध्यात्मिक साहित्यके लेखनका खूब प्रचार रहा। १० वीं शताब्दीसे लेकर व ५९ वीं शताब्दी तक पचासों सन्त एवं कवि हुए जिन्होंने आत्मा, परमात्मा, जगत् एवं उसकी स्थितिके विषय में अपार साहित्य लिखा और भव्य प्राणियोंको सन्मार्ग पर लगाने का पूरा प्रयास किया। उन्होंने पहिले ज्ञानियोंके मार्गका अनुसरण कर आत्मचिंतन एवं मनन किया और फिर उन अनुभूतियोंको साहित्यिक भाषामें निबद्ध करके उसे अमर बना दिया। उनमें संकीर्णता, कट्टरता तथा अन्य धर्मों के प्रति विद्वेषकी जरा भी भावना नहीं थी। वस्तु स्वरूपका वर्णन उनका प्रमुख उदेश्य रहा है। वे उदारचेता थे तथा अध्यात्म साहित्यका पठन-पाठन तथा लेखन उनकी प्रतिदिनकी ग्वुर क थी, इसलिये तविषयक रचनाऐं निबद्ध करना उनक स्वभावसा बन गया था। वे आत्मा एवं उसके अन्य गुणों का कहीं कहीं रूपक काव्योंमें वर्णन करते हैं और वह वर्णन इतना अनूठा एवं हृदयस्पर्शी है कि जिसका कुछ वर्णन नहीं। किया जा सकता। प्रस्तुत लेखमें हम ऐसे ही कुछ प्रसिद्ध कवियों एवं विद्वानोंका परिचय दनेका प्रयास कर रहे हैं जिन्होंने अपनी अनूठी रचनाओंसे हिन्दीके आध्यात्मिक साहित्यके मान एवं प्रतिष्ठामें अभिवृद्धि की है। १) छोहल
ये ५६ वी शताब्दीके कवि थे। राजस्थानी विद्वान् थे और अपने साहित्य जगतमें ही मस्त रहा करते थे । आत्मचिंतन एवं मनन ही उनका प्रमुख उद्देश्य था । कविता करना एवं फिर उसे जनताको सनाना उन्हें प्रिय था। अबतक उपलब्ध तथ्योंके आधार पर मालूम होता है कि ये अग्रवाल जैन थे और उनके पिताका नाम नाथू था। इसके अतिरिक्त कविका अन्य कोई परिचय नहीं मिलता।
छोहल कविने यद्यपि अधिक रचनाएं नहीं की होंगी, लेकिन जो भी लिखा उसे समाजमें अत्यधिक आदर प्राप्त था। कविका पसहेली गीत राजस्थानके अधिकांश शास्त्रभंडारों में मिलता है जो उसकी लोकप्रियताका परिचायक है । यह संवत् १५७५ फाल्गुण शुक्ल पूर्णिमाके दिनकी रचना है। रचना अच्छी है। उसकी भाषा एवं शैलीकी आचार्य रामचन्द्र शुक्ल एवं डा. रामकुमार वर्माने भी प्रशंसा की है। कविकी अन्य रचनाओंमें बावनी, पंथीगीत, उदरगीत, मनगीत एवं अन्य हैं। बावनी दूसरी बड़ी रचना है। इसे कविने संवत् १५८१ में समाप्त करके कविताके क्षेत्रमें यशोपार्जन किया था। कविकी कोई बड़ी रचना भी अवश्य मिलनी चाहिए और उसकी अभी खोज की जारही है। बावनीका एक पद यहाँ पाठकोंके अवलोकनार्थ दिया जा रहा है
HTA
saramra
)
RahaEP-RS
-SL
HrudurNaviwww
-
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
0 €
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
SARAL CHAKAN
भ्रमर
पंकज कइ संपुटि । महि जाइ घटि ||
एक निसि भये, पडयउ मन महि मंडइ आस, रयणि खिणि करि है जलज विकास, सूर परभात उ जब । मधुकर मनि चितवइ, मुकत हो है बन्ध तब ॥ छील कर दह कहि वसइ, सर संपत्त उदैव वसि । अलि कमल युत्त पडयणि सहित तानि....सब गयो कसि ॥ (२) पांडे राजमल
पांडे राजमल अध्यात्मशास्त्र के प्रमुख प्रवक्ता थे। ये भी राजस्थानी विद्वान् थे और ढूंढाड तथा मारवाड़ में घूम घूम कर अध्यात्मका प्रचार किया करते थे। समयसार, प्रवचनसार आदि कृतियाँ उन्हें कंठस्थ थीं और वे उन्हें श्रावकों को सुनाया करते थे। विद्वत्समाजमें उनकी धाक जमी हुई थी, इसलिये जहाँ भी वे चले जाते वहीं विद्वान् एवं श्रावक गण दोनों ही इनसे नयी नयी कृतियां लिखनेकी प्रार्थना किया करते थे । कविवर बनारसीदासने अपने समयसार नाटक एवं अर्धकथानक दोनों में इनकी खूब प्रशंसा की है और उन्हें समयमार नाटक जैसे गृढ़ ग्रन्थका मरमी लिखा है
पांडे राजमल जिन धरमी, तिन गरेकी टीका कीनी,
समयसार नाटकके मरमी । बालावबोध सुगम कर दीनी ॥
राजमल्लका जन्मस्थान कौनसा था, तथा उनका साहित्यिक जीवनके अतिरिक्त अन्य जीवन कैसा रहा इसके सम्बन्ध में अभी खोज होना शेष है, लेकिन 'पाँडे' शब्दका इनके लिए जो बनारसीदासने प्रयोग किया है उससे ज्ञात होता है कि उन्होंने उदासीन जीवन अपना लिया था। और भट्टारकोंकी छत्रछाया में रहा करते थे । वे काष्ठासंघके मट्टारक हेमचन्द्रकी आम्नायके विद्वान् थे ।
राजमल्ल बहुत विद्वान् थे। प्राकृत, हिन्दी और संस्कृत पर उनका समान अधिकार था। वे संस्कृत में एवं हिन्दी में समान रूपसे रचना कर सकते थे। प्राकृत ग्रन्थोंके वे अपने समयके अधिकारी विद्वान् माने जाते थे । समयसार कलशकी उन्होंने जो टीका की है वह पूर्णतः विषयको स्पर्श करनेवाली होकर भी सुगम एवं राजमलकी अवतक जो कृतियां उपलब्ध हुई हैं वे ये हैं
हिन्दी बालावबोध मनोहर है । पाण्डे
(१) जम्बूस्वामीचरित्र (२) लाटीसंहिता (३) अध्यात्मकमलमार्त्तण्ड (४) छन्दोविद्या, (५) पञ्चाध्यायी ( ६ ) तत्त्वार्थसूत्र वचनिका ( ७ ) समयसार कलश वचनिका ।
उक्त सात रचनाओंके अतिरिक्त अभी और भी रचनाऐं विद्वानोंकी खोजकी बाट जो
रही हैं।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
समयसार कलशकी बालावबोध टीका इनकी भावभरी कृति है। अध्यात्मरहस्यको इस टीकामें उन्होंने विशद व्याख्या की है। १७ वीं शताब्दी एवं उसके पश्चात् जो जैन कवियोंने अध्यात्मसाहित्य पर विशेष जोर दिया एवं उसके स्वाध्याय तथा पठन-पाठनकी जो प्रवृत्ति चली उसमें समयसार कलशकी इस बालावबोध टीकाका प्रमुख हाथ है।
___ यह टीका भाषाकी दृष्टिसे भी महत्त्वपूर्ण है। कविकी भाषा यद्यपि ढूंढारी है, किन्तु उसमें बोलचालके शब्दोंकी व्यापकता होने के कारण उसे समझने में अधिक कठिनाई नहीं होती। भाषाका एक उदाहरण यहाँ दिया जा रहा है
यथा कोई जीव मदिरा पिवाह करि विकल कीजै छै । सर्वम्व छिनाइ लीजै छ। पद नैं भ्रष्ट कीजै छै तथा अनादि नाई लेई करि सर्व जीवराशि राग द्वेष मोह अशुद्ध परिणाम करि मतवालो हुओ छ तिहि ते ज्ञानावरणादि कर्मको बंध होइ छ ।
इनका मुख्य स्थान संभवतः वैराट था और ये माहित्य प्रचार एवं आध्यात्मिक उपदेशके लिय आगग. आमेर, सांगानेर, नागौर, अजमेर आदि स्थानों में प्रायः जाया करते थे। वहाँके धनी श्रावकोंसे इनका विशेष सम्बन्ध था। इसलिये ये जहाँ भी जाते वहीं विशेष सत्कार पाते थे। (३) रूपचन्द
पं. रूपचन्द ७ वीं शताब्दीके आध्यात्मिक विद्वान् थे। कविवर बनारसीदासने अर्ध कथानक में इनका अपने गुरुके रूपमें उल्लेख किया है। ये बनासीदासके समकालीन विद्वान् थे। १७ वीं शतादी में आध्यात्मिक साहित्यका जो अत्यधिक प्रचार हुआ उसमें इनका प्रमुख हाथ था। ये अंचे कवि थे। इनकी कवितामें अध्यात्मसरिता बहती है। जो भी उसे पढ़ता है उसे मानो अध्यात्मसरितामें गोते लगानेका आनन्द आता है।
__ परमार्थ दोहाशतक, परमार्थगीत, अध्यात्मदोहा, अध्यात्मसवैया, परमार्थहिंडोलना, खटोलना गीत आदि इनकी कितनी ही रचनाएँ अभ्यात्मरससे इतनी ओत-प्रोत हैं कि पाठक उन्हें पढ़कर आत्माके वास्तविक स्वभावको जानने लगता है। संसार, देह एवं भोगोंके यथार्थ स्वरूपका बोध होने के पश्चात् वह अपने आपको सुधारनेका प्रवास करता है। एक उदाहरण देखिये
जीवतकी आस करै काल देख हाल डरै; डोले च्याम गति पै न आवै मोक्ष मगमें । माया सौं मेरी कहै मोहनी सौं सीठा रहै; तापै जीव लागै जैसा डांक दिया नगमे । घरकी न जाने रीति, पर सेती मांडे प्रीति; बाटके बटोई जैसे आइ मिलै वगमें । पुग्गल सौ कहै मेरा जीव जानै यह डेरा; कर्मकी कुलफ दीयै फिरै जीव अगमें ॥३॥
अध्यात्मसबैया
SPure
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
|
Relaamparp
RENIArknehi-GRAHARAJaisit-
varatahkalkudE.AIRS
अध्यात्मसवैय्या हिन्दी भाषाकी एक ऐसी रचना है जिसके मननसे मनुष्यका भटकता हुआ मन शुद्धोपयोगकी ओर ढल सकता है। यथा
अनुभौ अभ्यासमें निवास सुध चेतन को, अनुभौ सरूप सुध बोधको प्रकास है। अनुभौ अनूप उपरहत अनंत ज्ञान, अनुभौ अनीत त्याग ग्यान सुख रास है ॥ अनुभौ अपार सार आप ही को आप जाने, आप ही में व्याप्त दीस जामै जड नास है । अनुभौ अरूप है सरूप चिदानन्द 'चन्द ' अनुभौ अतीत आठ कर्म म्यौं अफास है ।।
रूपचन्द्रकी रचनाओंके अतिरिक्त कितने ही पद भी मिलते हैं जो समाजमें अत्यधिक प्रिय हैं। तथा बहुतसे श्रावकोंको कंठस्थ हैं। इनके पदोंमें भक्ति एवं अध्यात्म दोनोंकी धारा बही है। एक ओर जब वे "प्रभु तेरी महिमा जानि न जाई" कहते हैं तो दूसरी ओर " चेतन सौ चेतन लौ लाई ' के गीत भी गाते हैं । 'प्रभु मुखको उपमा किससे दी जावे ।' चद्रमा और कमल दोनों ही दूषित हैं तब फिर उनसे मुख की उपमा किस प्रकार दी जा सकती है, इसलिये प्रभु मुख तो उपमा रहित है जिसके दर्शन-मात्रसे ही मुख उत्पन्न होता है । इन्हीं भावोंको कविने अपनी कविताओं में निबद्ध किया है।
इस प्रकार कविवर रूपचन्द अध्यात्मसाहित्यके प्रमुख उपासक थे। आत्मा और परमात्माका गुणानुवाद ही उन्हें भाता था। इनका ममय संवत् १६३० से १६९३ तक अनुमानित किया जा सकता है। बनारसीदासके अर्धकथानककी समामि तक संभवतः ये जीवित थे। आगरा इनका प्रमुख केन्द्र था और यहीं पर ये अध्यात्मका रसपान कराया करते थे। अभी एक हस्तलिखित ग्रंथमें इनका चित्र मिला है. जिसमें इन्हें स्थल शरीरवाले व्यक्तिके रूपमें प्रदर्शित किया गया है। लेकिन चित्रसे मालूम पड़ता है कि कवि अच्छी वेषभूषामें रहते थे। (४) बनारसीदास
बनारसीदास १७वीं शताब्दीके प्रसिद्ध हिन्दी कवि हैं। काव्य प्रतिभा उन्हें सहज ही में मिली थी, इसलिये इन्होंने बचपनसे ही कविताएं निबद्ध करना प्रारम्भ कर दिया था।
बनारसीदासका जन्म एक मध्यमश्रेणी परिवार में संवत् १९४३ में हुआ था। इनके माता पिता और स्वयं कविके समक्ष सदा ही अर्थसंकट रहा । फिर भी इन्होंने अपने जीवनका जो सदुपयोग किया वह हमारे लिय अनुकरणीय है। आठ वर्षकी अवस्थामें इन्हें पढ़ने भेजा गया। लेकिन एक ही वर्ष तक अध्ययन किया होगा कि इनकी सगाई कर दी गई
और ११ वर्षके होते होते तो इनका विवाह ही कर दिया गया। जब अपनी वधुके साथ घरमें प्रवेश किया तो उसी दिन नानीका स्वर्गवास, बहिनका जन्म हुआ और इस प्रकार कविने एक साथ एक दिनमें ही जन्म, मरण एवं विवाह ये तीन घटनाऐं देखीं
ENTE
TET
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
HRIRA
M
AILER
14./
-
नानीमरण, सुताजन्म, पुत्रवधु आगौन ।
तीनों कारण एक दिन, भए एक ही भौन ॥ विवाह के पश्चात इन्होंने फिर पढ़ना प्रारम्भ किया और व्याकरण, छन्द, ज्योतिप, अलंकार आदि विषयों का अध्ययन किया । कविका सम्पूर्ण जीवन एक साधारण गृहस्थके जीवनके समान रहा । व्यापारमें उन्हें कभी सफलता नहीं मिली और जो भी कार्य किया उसीमें घाटा लगा। कभी कभी तो उन्हें खानेको भी नहीं मिला । लेकिन वे विपत्तियोंसे कभी नहीं घबराये और जीवनमें आगे बढ़ते रहे । कविने जीवन में तीन विवाह किये । इनके ९ सन्तान हुई लेकिन दुर्भाग्य वश एक भी जीवित नहीं रही।
कही पचावन बरस लो, बनारसी की बात । तानि विवाही भारजा, सुता दोइ सुत सात ॥ नौ बालक हुए मुए, रहे नारि नर दोइ ।
ज्यौं तरवर पतझार , रहै ह्रठ से होइ ॥ कविका गाहस्थ जीवन पूर्ण असफल होनेके वावजूद भी इनका साहित्यिक जीवन इतना सुन्दर, सफल एवं शान्त रहा कि जो भी कविके सम्पर्क में एक बार आया वही पूरी तरह से उनका हो गया । कविके धीरे धीरे प्रशंसक बढ़ने लगे और अन्तिम वर्षों में नो वे राष्ट्र एवं समाजके प्रमुख व्यक्ति बन गये । इनकी प्रथम रचना 'नवरस रचना' १४ च वर्षमें ही समाप्त हो गयो थी । यह शृगारकी एक अच्छी कृति थी। लेकिन कविने विवेक जाग्रत होने पर इसे सदाके लिये गोमती नदीको भेंट कर दिया, जिससे न बचे वांस
और न बने बासुरी । ' इस घटनाके पश्चात् इनका जीवन ही बदल गया । संवत् १६७० में जब ये २५ वर्षक थे, इन्होंने नाममालाके नामसे छोटा सा पद्य शब्दकोश लिखा । हिन्दी में इस तरहकी इनी गिनी रचनाये हैं। समयसार नाटक इनका सर्वाधिक प्रसिद्ध ग्रंथ है। इसके प्रत्येक छन्दसे अध्यात्मरस टपकता है । इसमें ७२७ पद्य हैं। इसे कविने संवत् १६९३ में समाप्त किया था । समयसार पूर्णतः आध्यात्मिक रचना है । यद्यपि यह कृति आचार्य अमृतचन्द्र के कलशोंका भाषान्तर है, लेकिन कविकी मौलिक सूझ-बूझ एवं काव्य. प्रतिभाके कारण यह स्वतंत्र कृतिके रूपमें मानी जाने लगी है । समयसार नाटकका प्रचार इतना शीघ्र हुआ कि. ९-१० वर्षमें ही इस कृतिकी प्रति लिपियां सारे भारतमें पहुँच गई और आज उत्तर भारतका ऐसा कोई शास्त्रभण्डार नहीं होगा जहां इसकी एक दो हस्त लिखित प्रतियां न हों। किसी किसी प्रथसंग्रहालयमें तो इसकी १५-२० तक प्रतियां मिलती हैं जो इसकी लोकप्रियताकी घोतक हैं।
कविकी तीसरी रचना बनारसीविलास है । इसमें इनकी स्फुट रचनाओंका संग्रह है । संग्रहकर्ता कविके परम मित्र जगजीवन थे। उन्होंने इसे संवत १७०१ में संग्रह करके
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
merowseeviews
BAFRICA
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
FFICIA.
S
ALALAMharma
i
IAddreanthalatak- *-M.
..
..
.
बनारसीविलास नाम दिया था । इममें लगभग ४६ रचनाओंका संग्रह है। इसमें संग्रहीत अध्यात्मगीत, नवरत्न कवित्त, ज्ञानपचीसी. अध्यात्मबत्तीसी, कर्मछत्तीसी, अध्यात्महिंडोलना, मोक्षपैडी, शिवपच्चीसी, भवसिन्धुचतुर्दशी, अध्यात्मफाग, गोरखनाथके वचन आदि ऐसी रचनाएँ है जो अध्यात्मरससे ओत-प्रोत हैं।
कविका 'अर्धकथानक' हिन्दी भाषाका प्रथम आत्मचरित है। कविने इसमें अपने ५५ वर्षों का जीवनचरित प्रस्तुत किया है जो किसी प्रकार के दुराव अथवा ढोंगके लिखा गया है। अपने जीवनमें जो भी उन्हें त्रुटियां दिग्बाई दी उन्हें कविने खोलकर रख दिया है । अर्ध. कथानक साहित्यिक होने के साथ २ एतिहासिक भी है और इसमें तत्कालीन शासनव्यवस्था और जनजीवनका वास्तविक चित्र उपस्थित किया गया है। कविन बादशाह अकबर, जहांगीर और शाहजहांका शासन काल देखा था। एक शासनके देहावसान पर उस समय राज्य एवं जनताकी कैसी दशा होती थी इसका उसमें सजीव वर्णन हुआ है।
इस प्रकार कविवर बनारसीदास १७ वीं शताब्दीके प्रतिनिधि कवि थे। आध्यात्मके वे सच्चे उपासक एवं प्रचारक थे। जो आत्मा-अनात्माकं वास्तविक रहम्यको जानना चाहता है उसे कविकी रचनाओंका सम्यक् परिशीलन करना चाहिये। बनारसोमाहित्यका जितना अधिक प्रचार होगा उतना ही मनुष्यको निजतन्वके समझने में आमानी रहेगी। तथा संपारी प्राणी निजस्वरूपको प्राप्त कर सकेगा जो कि जीवनका परम लक्ष्य है। (५) जगजीवन
जगजीवन आगरेके रहनेवाले थे। ये अग्रवाल जैन थे और इनका गर्ग गोत्र था । इनके पिताका नाम अभयराज एवं माताका नाम मोहनदे था। अभयराज जाफरखांक दीवान थे
और बादशाह शाहजहाँके पांच हजारी उमगव थे । ये बड़े कुशल शासक थे। इनके पिता अभयराज सर्वाधिक मुम्बी व्यक्ति थे। इनके कितने ही पनियां थीं। उनमें सबसे छोटो मोहनदेसे जगजीवनका जन्म हुआ था।
जगजीवन स्वयं विद्वान् थे और अध्यात्मक कट्टर समर्थक थे। इनकी एक शैली थी जो अध्यात्मशैलीके नामसे प्रसिद्ध थी। पं. श्री हमराज, रामचन्द संघी, संघी मथुरादास, भवालदास, भगवतीदास एवं स्वयं कवि जगजीवन इसके प्रमुग्न सदस्य थे। ये प्रतिदिन गोष्ठी करते तथा उसमें आत्मिक चर्चाएं होतीं। इन्होंने वन १७.१में बनारसीविलासका संपादन किया और बनारसीदासकी छोटी २ रचनाओंको एकत्रित करके नष्ट होनेसे बचा लिया। ये म्वयं भी कवि थे और कविताएं किया करते थे । अब तक इनक ४५ पद उपलब्ध हो चुके हैं। इनके पदोंमें काव्यत्वकी झलक मिलती है। इनके अधिकांश पद स्तुतिपरक हैं। 'जगत मब दीसत घनकी छाया' इनका अत्यधिक सुन्दर पद है जिसे अच्छेसे अच्छे पदके समक्ष रखा जा सकता है। यहाँ पूरा पद पाठकोंके अवलोकनार्थ दिया जारहा है
ARTHDRApotha
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
जगत सब दीसत घनकी छाया ।
पुत्र कलत्र मित्र तन संपति, उदय पुद्गल जुरि आया । भव परनति वरषागम मोहे: आस्रव पवन बहाया || १ ||
इन्द्रिय विषय लहरि तड़ता है, देखत जाय विलाया । राग-द्वेष वकुपंकति दीरघ, मोह गहल घरराया ||२|| सुमति विरहनी दुःख दायक है, कुमति संजोगत भाया । निज संपति रतनत्रय गहिकर, मुनिजन नर मन भाया ||३|| सहज अनंत चतुष्टय मन्दिर, जगजीवन सुख पाया । जगत सब दीसत धनकी छाया ||४||
श्री पं. हीरानन्दने समवसरण विधान ( संवत १७०१ ) में कवि जगजीवनका परिचय
दिया है ।
(६) धाननराय
afaar araar हिन्दीके उन प्रसिद्ध कवियों में से हैं जिनके पद, भजन, पूजा, स्तोत्र तथा जो मैकडों हजारों स्त्री-पुरुषोंको कंठस्थ गृढ़से गृढ़ भावोंको सरल शब्दों में छन्दोबद्ध उनकी कविताओंका जैन समाज में अत्यधिक
एवं रचनाएँ जन साधारण में अत्यधिक प्रिय हैं। हैं । कविता करना उनका स्वाभाविक गुण था करना उन्हें अच्छी तरह आता था. इसलिये प्रचार है ।
।
रायका जन्म संवत् १७३३ में आगरे में हुआ था । इनके बाबाका नाम बीरदास एवं पिताका नाम श्यामदास था । पहिले ये आगरे रहे और बाद में देहली आकर रहने लगे थे। आगरा एवं देहली में जो विभिन्न आध्यात्मिक शैलियां थीं उनसे कविका foto सम्बन्ध था । वे बनासीदास के समान विशुद्ध आध्यात्मिक विद्वान् थे तथा इसी चर्चा में अपने जीवनको लगा रखा था । धनोपार्जन के अतिरिक्त उन्हें जो भी समय मिलता उसे काव्यरचना एवं आध्यात्मिक चर्चा में व्यतीत करते । धर्मविलास में इनकी प्रायः सभी रचनाओंका संग्रह है । यही कविकी साहित्यिक संपत्ति थी जिसे उन्होंने अपने स्वर्णिम ३०
में समाप्त किया था । इसमें उनके ३०० पद, विभिन्न पूजापाठ एवं ४५ अन्य रचनाएँ है । सभी रचनाऐं सुन्दर एवं उत्तम भावोंके साथ गुम्फित हैं ।
छोटी
इनके पद आध्यात्मिक रससे ओत-प्रोत है । कविने संभवत आत्मको पहिचान लिया था, इसीलिये उन्होंने एक पदमें इस सम्बन्ध में यह भाव प्रगट किया हैअब हम आतमको पहिचाना | जैसा सिद्धक्षेत्रमें राजे, तैसा घटमें जाना ॥ १ ॥
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ना
A
) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रथ
BAC
..
pariyankaiaticbalad.winAmidhatanishidateAMAJastLASAA.Ctumhaat-Karatefun.
-
देहादिक पर द्रव्य न मेरे, मेरा चेतन बाना ।
'द्यानत' जो जानै सो सयाना, नहिं जानै सो अयाना ||२|| इनकी सभी रचनाएँ शिक्षाप्रद हैं।
(७) भूधरदास
भूधरदासका हिन्दी जैन कवियोंमें गौरवपूर्ण स्थान है। ये आगरे के रहनेवाले थे। इनका जन्म संवत १७५० के आसपास आगरेमें हुआ था । ये खण्डलवाल जातिके श्रावक थे । हिन्दी संस्कृतके अच्छे विद्वान् थे । कविका अध्यात्मकी ओर अधिक झुकाव था । संसारकी असारता, जीवनकी क्षणभंगुरता और भोगोंकी निरमारता पर इन्होंने खब लिखा है । इनकी कलममें जोश था, इसलिये इनका पूरा साहित्य प्रभावोत्पादक है । अब तक इनकी तीन रचनाएं उपलब्ध हो चुकी हैं । जैन शतक बहुत ही सुन्दर काव्य है और उसका प्रत्येक छंद याद रखने योग्य है । इममें १०० से अधिक छन्द हैं। उनमें मनुष्यको गलत मार्गसे हटानेवाले विविध विषयोंका बड़ा मुन्दर एवं हृदयग्राहो वर्णन किया गया है । पाश्र्वपुराण हिन्दीके महाकाव्योंकी कोटि में आता है। इसमें २३ वें तीर्थंकर भगवान् पाश्र्वनाथके जीवनका विशद एवं रोचक वर्णन है। पुराण मुंदर काव्य है तथा प्रसाद गुणसे युक्त है। कविने इसे संवत् १७.४ में आगरेमें ही समाम किया था।
कवि भूधरदासके अबतक ६८ पद प्राप्त हो चुके हैं । कविने इन पदोंमें अध्यात्मकी रसगंगा बहाई है। अपने हृदयको उज्वल रखना प्रत्येकके लिये आवश्यक है। जब तक कपटकी कृपाणको नहीं छोड़ा जाता तब तक सारे धर्म-कर्म वेकार हैं । कविका यह पद देखिये
अन्तर उचल करना रे भाई । कपट क्रपान तर्ज नहीं तब लौं. करनी काज ना सरना रे ।। जप तप तीरथ जाप व्रता दिक, आगम अर्थ उचरना रे ।।
विपै कषाय कीच नहीं धोयो, यों ही पचि पचि मरना रे ।। (८) हेमराज
हेमराज १७-५८ वीं शताब्दीके प्रसिद्ध विद्वान थे । हिन्दी गद्य साहित्यकारों में हेमराजका नाम सर्वोपरि आना चाहिये। ये स्वयं अच्छे कवि भी थे, लेकिन इन्होंने प्राकृत एवं संस्कृत ग्रंथोंका हिन्दी गद्यानुवाद ही करना उचित समझा । बनारसीदासके अन्तिम वर्षोंमें संभवतः आगरेमें इनका काफी अच्छा सम्पर्क था और वहाँकी अध्यात्मगोष्ठीके ये प्रमुख सदस्य थे । बनासीदासके साहित्यिक सहयोगी कौरपाल के लिये इन्होंने 'सितपर-चौरासी बोल 'की रचना की जिसका उल्लेख इन्होंने इस प्रकार किया है
JINCARE
SOC
INCEstatuuNIKANTHSHANTanata SSUNAK S HARATI
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
- Homeani
INTAGIRIT
H
MIN
नगर आगरेमें बस, कौरपाल सग्यान ।
तिस निमित्त कवि हेम कियउ कवित्त परवान ।। प्रवचनसारकी भाषा लिखानेमें भी कौरपालका सक्रिय हाथ था। हेमराजने कौरपालको अपने हितकारीके रूपमें स्मरण किया है।
बालबोध यह कीनी जैसे, सो तुम सुणउ कहूँ मैं तैसे । नगर आगरेमें हितकारी, कौरपाल ग्याता अधिकारी । तिनि विचार जियमें यह कीनी, जो भाषा यह होइ नवोनी । अलपवुधी भी अरथ वखान, अगम अगोचर पद पहिचाने । यह विचार मनमें तिनि राखी, पांड हेमराजसौं भाखी ।। आगै राजमल्लने कीनी, समयसार भापा रस लीनी ।
अब जो प्रवचनकी लै भाखा, तो जिनधर्म वदै सो साखा ।। अबतक इनकी ये रचनाएँ प्रकाशमें आ चुकी हैं
१. सितपर चौरासी बोल (पद्य), २ प्रवचनसार भाषा (गद्य) ३ गोम्मटसार कर्मकाण्ड (गद्य), ४. पंचास्तिकाय भाषा (ग), ५. परमात्मप्रकाश भापा (ग.), ६. नयचक्र भाषा (ग.), ७. द्रव्यसंग्रह भाषा (ग.), ८. गणितसार (पद्य), ९. बावनी (प.) १० भक्तामरस्तोत्र (प.), ११. साधुकी आरती (प.) १२. सुगन्धदशमी कथा (प.) १३ दोहाशतक (प.) और जीवसमास (प.)।
उक्त रचनाओंके अतिरिक्त हेमराजकी अभी एक और रचना प्राप्त हुई है और वह है समयसार वनिका । यह सम्भवतः उनकी अब तक उपलब्ध रचनाओंमें सबसे बड़ी रचना है। यह कविकी अन्तिम रचना है।
दोहाशतकके अनुसार हेमराज सांगानेरमें उत्पन्न हुये और फिर कामां जाकर रहने लगे थे। आगरे में इनका विशेष आना जाना रहता था । और यह भी संभव है कि कुछ समय पश्चात वे आगर जाकर रहने लगे हों। कविवर बुलाकीदासकी माता जैउलदे बड़ी विदुषी थीं और वह हेमराजकी पुत्री थी। बुलाकीदासके अनुसार हेमराज गगंगोत्रीय श्रावक थे ।
हेमराज पंडित बसै, तिसी आगरे ठांइ ।
गणगोत गुन आगरी सव पूजै जिस पांइ ॥ (९) बुधजन
कविवर बुधजनका पूरा नाम विरधीचन्द था। ये जयपुर (राजस्थान) के रहनेवाले थे। खण्डेलवाल जातिमें इनका जन्म हुआ था तथा बज इनका गोत्र था। इनके समयमें महापंडित टोडरमलकी अपूर्व साहित्यिक सेवाओं एवं मूल परम्परा के अनुरूप क्रांतिकारी परिवर्तनोंके कारण जयपुर भारतका साहित्यिक एवं सांस्कृतिक केन्द्र बन चुका था। टोडरमलजीके प्रभावसे बुधजन अछूते न रह सके और वे उनके अवशिष्ट कार्यको आगे बढ़ाने लगे।
(OSTEPAN
hai
.
SyediaNAVIGAR
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
CEREAANT
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
इनका साहित्यिक जीवन संवत् १८५४से प्रारम्भ होता है। इसी संवतमें सबसे प्रथम उन्होंने छहढालाकी रचना की। इसमें इन्होंने मानों गागरमें सागर भर दिया । यह कृति इनकी बहुत सुन्दर एवं इनकी काव्यशक्तिकी परिचायक है। अब तक इनकी १७ रचनाएँ प्राप्त हो चुकी हैं। उनका रचनाकाल मंबन १८५४से संवन् १८९५ तक रहा। तत्त्वार्थबोध (सं. १८७६) सतसई (१८९१) अधजनविलास (१८९२) तथा योगसार इनकी प्रमुख कृतियां हैं। सतसई इनकी उच्चकोटिकी सुभापित एवं आध्यात्मिक रचना है । बुधजनविलास में इनकी म्फुट रचनाओं एवं पदोंका संग्रह है। इनके पदोंका समाजमें अत्यधिक प्रचार रहा है। अबतक इनके २६५ पद प्राप्त होचुके हैं । अनेक पद ऊँची श्रेणीके हैं। उनसे पाठक कविकी काव्यत्वशक्तिका अनुमान लगा सकता है। वे आगमचिंतन वर्षों तक करते रहे और उस चिंतनाका परिणाम कहीं कहीं इनके पदोंमें स्पष्ट दिखलाई देता है । उन्होंने संभवतः आत्मदर्शनके लिये और उसके आधार पर इस पदकी रचना की
अब हम देखा आतमरामा । रूप फरस रस गंध न जामें ज्ञान दरश रस साना ॥१॥ भूख प्यास सुख दुःख नहिं जाके, नाहीं वन पुर ग्रामा । नहिं चाकर नहिं ठाकर भाई, नहीं तात नहिं मामा ||२|| भूल अनादि थकी बहु भटक्यो ले पुद्गलका जामा ।
बुधजन सत्गुरुकी संगतिसे मैं पाया मुझ ठामा ॥३॥ इनके पद एकसे एक बढ़कर हैं। संसारका यदि वास्तविक चित्र देखना हो, आत्मा, माया एवं मनके विषयमें यदि जानकारी प्राप्त करनी हो तो इनके पदोंको पढ़ जाइये, आपको आत्मतृप्त मिलेगी । कहीं कहीं इनके पदोंमें रूपक काव्यके भी दर्शन होते हैं। “निजपुरमें आज मची होली।' इनका एक ऐसा ही पद है जिसे पाठकोंके अवलोकनार्थ यहाँ दिया जारहा है
निजपुरमें आज मची होली । उमंगि चिदानंदजी इत आये, इत आई सुमती गोरी ||१|| लोक लाज कुलका णि गमाई, ज्ञान गुलाल भरी झोरी । समकित केसर रंग बनायो, चारित्रकी पिकि छोरी ॥२॥ गावत अजपा गान मनोहर, अनहद झरसौं वरस्योरी ।
देखन आये बुधजन भीगे, निरख्यौ ख्याल अनोखारी ॥३॥ (१०) छत्रपति
छत्रपति अथवा छत्रदास १९-२० वीं शताब्दीके कवि थे। ये आवांगढ़के निवासी थे।
vanamatar
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
Si
AAAY
RANI
(ख) अष्टसहनी
यह आप्तमीमांसाकी द्वितीय टीका है। इसमें अष्टशती सहित देवागमकी कारिकाओं और उनके प्रत्येक पद-वाक्यों का सुबोध; प्रौढ़ और विस्तृत व्याख्यान किया गया है । विद्यानन्दने अपनी सूक्ष्म प्रतिभासे व्याख्यानके अलावा उन-उन सन्दर्भो में कितना ही नया विचार और विस्तृत चर्चाऐं भी इसमें प्रस्तुत की हैं। टीकाके महत्त्वकी घोषणा करते हुए विद्यानन्दने लिखा है कि 'हजार शास्त्रोंको सुननेको अपेक्षा केवल इस अष्टसहस्रीको सुन लीजिए, उसीसे ग्वसमय और परसमयका बोध हो जायगा । " विद्यानन्दका यह लिखना अतिशयोक्ति या गर्वोक्ति नहीं है, क्योंकि वास्तव में उनके इस कथनमें अष्टसहस्री स्वयं साक्षी है । देवागमकी तरह इसमें भी दश परिच्छेद है और प्रत्येक परिच्छेदका आरम्भ तथा समाप्ति एक-एक सुन्दर पद्य द्वारा की गई है । इस पर भी दो टीकाएँ पाई जाती हैं। एक लघु समन्तभद्र (वि. की १३ वीं शती)की अष्टसहस्री विषमपदतात्यर्य, टीका और दूसरी श्री यशोविजय (वि. की १७ वीं शती )की अष्टसहस्री तात्पर्य विवरण । (ग) देवागमत्ति
यह आममीमांसा पर लिखी गई तीसरी टोका है । इसके रचयिता आचार्य बसुनन्दि हैं । वसुनन्दिने आममीमामाकी कारिकाओं और उनके पद-वाक्योंका इसमें सामान्य अर्थ तथा भावार्थ दिया है । विद्यानन्दकी तरह विस्तृत व्याख्यान एवं नयी चर्चाएँ इसमें नहीं दी हैं । फिर भी समन्तभद्रक हादेको व्यक्त करनेका प्रयत्न किया गया है । (ब) देवागमवचनिका
पण्डित जयचन्दजीने पूर्ववर्ती संस्कृत-टीकाओंके आधारसे इसमें आप्तमीमांसाके अर्थ तथा भावार्थको ढूंढारी हिन्दीमें प्रस्तुत किया है । जो संस्कृत कम जानते हैं और जैनन्यायमें विशेष रुचि रखते हैं उनके लिए यह हिन्दी वचनिका उपयोगी है । २, युक्त्यनुशासन
आचार्य समन्तभद्रकी दूसरी महत्त्वपूर्ण रचना युक्त्यनुशासन है ! आप्तमीमांसामें वीरजिनकी मीमांसा करने के उपरान्त प्रस्तुत कृतिमें समन्तभद्रने उनकी स्तुति की है । जब वीर-जिन आचार्यकी परीक्षा-कसौटी पर खरे उतरे और उनमें उन्होंने 'महानता' (आमता) के गुण पाये तो उनके स्तवनस्वरूप उन्होंने इस युक्त्यनुशासनकी रचना की है । ६४ कारिकाओं द्वारा आचार्यने म्याद्वाददर्शन क्या है ? इसे युक्ति तथा प्रमाणों द्वारा सिद्ध करके उस उपदेशक वीर-जिनमें अपनी श्रद्धा एवं भक्तिको स्थिर किया है । स्तोत्र बड़ा सुन्दर, प्रौद और गम्भीर है । इस पर आ. विद्यानन्दकी मध्यम परिमाणवाली टीका है, इसका नाम 'युक्त्यनुशासनालंकार' हे ।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
स
कानजी स्वामि- अभिनन्दन ग्रंथ
पं. जुगल किशोरजी मुख्तार ने मूल ग्रन्थको उसके हिन्दी अनुवाद तथा परिचय के साथ प्रस्तुत करके सर्वसाधारण के लिए इसे सुगम बना दिया है ।
३. स्वयम्भूस्तोत्र
यह आचार्यकी महत्त्वपूर्ण तीसरी रचना है । इसमें आदि जिन श्री ऋषभदेवसे लेकर अन्तिम तीर्थंकर महावीर पर्यन्त चतुर्विंशति तीर्थंकरोंका बड़ा ही हृदयग्राही और तत्त्वज्ञानपूर्ण स्तवन किया है । इसमें कुल पद्य-संख्या १४३ है। एक-एक प इतना गम्भीर, जटिल और प्रौढ़ है कि एक-एक स्वतंत्र ग्रन्थका वह विषय बन सकता है । इस पर आचार्य प्रभाचन्द्रकी एक संस्कृत - टीका उपलब्ध है जो मध्यम परिमाण तथा साधारण है ।
४. रत्नकरण्डक श्रावकाचार
यह श्रावकाचार पर लिखा गया आचार्यका चौथा ग्रन्थ है । उपलब्ध श्रावकाचा मे यह सबसे प्राचीन प्रधान उत्तम और सुप्रसिद्ध ग्रन्थ है । वादिराज सूरिने (पार्श्वनाथ चरितश्लोक १७में) इसे 'अक्षय्यसुखावह' और प्रभाचन्दने 'अखिलसागर मार्गको प्रकाशित करनेवाला सूर्य' लिखा है । इस पर भी प्रभाचन्द्रकी संस्कृत टीका है, जो ग्रन्थके हार्दको सामान्य रूप से स्पष्ट करती है । हिन्दी में भी इस पर अनेक व्याख्याएं लिखी गई हैं ।
५. जिनस्तुतिशतक
यह समन्तभद्रकी उपलब्ध पांचवीं रचना है। इसे 'स्तुतिविद्या' और 'जिनशतकालंकार' भी कहते हैं । यह भक्तिपूर्ण उच्चकोटिकी रचना है । यह बहुत दुरूह और दुर्गम है । बिना संस्कृत - टीकाकी सहायता के इसके हार्दको समझ सकना सम्भव नहीं है । इसके पयोंकी संख्या ११६ है और उन पर एक संस्कृत टीका उपलब्ध है । संस्कृत टीका श्री नरसिंह भट्ट की है । ग्रन्थ में afra और आध्यात्मिक तत्त्व खूब भरा हुआ है ।
पांचों कृतियाँ जैन वाङमयकी अद्वितीय निधि हैं। इनमें आदिकी नीन रचनाएँ जैननयाय चौथी श्रावकाचार और पांचवीं भक्ति विषय पर हैं ।
भट्ट अकलङ्कदेवका अमर वाङ्मय
श्री पं. दरबारीलालजी कोठिया, न्यायार्चार्य, एम. ए., प्राध्यापक हिन्दू वि. वि., वाराणसी कलङ्कदेवका व्यक्तित्व और कृतित्व
तार्किक चूडामणि भट्ट अकलङ्कदेव ( वि. की ७ वीं शती) दि. जैन परम्पराके प्रमुख एवं महान् आचार्य हैं । जैन दर्शन में इनका वही महनीय स्थान है जो न्यायदर्शन में न्यायवार्तिककार saptan, मीमांसादर्शनमें मीमांसा श्लोकवार्तिककार कुमारिल भट्ट और बौद्धदर्शन में प्रमाणबार्तिकादिकर धर्मकीर्तिका है। जैन परम्परा में ये 'जैन न्यायके प्रस्थापक' के रूपमें स्मृत
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
BALO
कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ
MAMATKARINAannenesshirANAMANMMCAMMEHAALIMIREY
२. अष्टशती
इसका परिचय इसी प्रन्थमें स्वामी समन्तभद्रकी महत्त्वपूर्ण कृतियाँ' शीर्षक लेखमें दिया जा चुका है। ३. प्रमाणसग्रह सविकृति
इसमें प्रमाणों-युक्तियोंका संग्रह होनेसे इसे प्रमाणसंग्रह कहा गया है। इसकी भाषा और विषय दोनों अत्यन्त जटिल तथा दुरूह है। अकलङ्ककी दार्शनिक कृतियों में यही ग्रन्थ म बसे अधिक प्रमेयरहुल है। इसमें ९ प्रस्ताव और ८.१२ कारिकाएँ हैं। सबमें प्रत्यक्ष नथा उनके उपभेदोंका निरूपण किया गया है। सहचर, उत्तरचर, पूर्वचर आदि हेतुओंका भी बिलकुल नया चिन्तन किया गया है। इस पर स्वयं अकलङ्ककी म्वोपज्ञ विवृत्ति है और विभद्रोपजीवी अनन्तवीर्यकी विस्तृत टीका है. जिसका नाम प्रमाणसंग्रहभाप्य अथवा प्रमाणमंग्रहालंकार है । परन्तु यह टीका उपलब्ध नहीं है। ४ मिद्धिविनिश्चय सविकृति
___ इसमें १२ प्रस्ताव हैं और उन सबमें प्रमाण, नय और निक्षेपका विवेचन है । वे १२ प्रस्ताव इस प्रकार है
१ प्रत्यक्षसिद्धि, २ सविकल्पकसिद्धि, ३ प्रमाणान्तरसिद्धि ४ जीवसिद्धि, ५ जल्पसिद्धि, ६ हेतलक्षणसिद्भि, ७ शास्त्रसिद्धि, ८ सर्वज्ञसिद्धि, ९ शब्दसिद्धि, १० अर्थनयसिद्धि ११ शब्दनय सिद्धि और १२ निक्षेपसिद्धि । इन प्रस्तावोंमें विषय-वर्णन उनके नामोंसे ही विदिन हो जाता है । इसमें प्रत्यक्षादिकांकी सिद्धि होनेसे इसका नाम 'सिद्धिविनिश्चय ' रखा गया है। इस पर विभद्रोपजीवी अनन्तवीर्यद्वारा विशाल टीका लिखी गई है। अवलंब देवक पदवाक्यादि कितने दुरूह और अर्थगर्भ होते हैं इसका अनुभव उनके सभी टीकाकागेन किया है। अनन्तवीर्य लिखते हैं कि अनन्तवीर्य होकर भी मैं अकलंकदेवके पदोंका व्यक्त अर्थ जानने में
प्रभाचन्द्र अकलंकदेवकी सरणिको पुण्योदयका फल मानते हा अनातवीर्यक कथन द्वारा उसका निरन्तर अभ्यास करने पर समझ पाते तथा विवेचन कर पाते हैं। सिद्धिविनिश्चय ऐसा ही जटिल ग्रन्थ है। ५ न्यायविनिश्चय सविवृति
इसमें तीन प्रस्ताव हैं और तीनों प्रस्तावोंकी मिलाकर कुल ४८० कारिकाएँ हैं । पहला प्रत्यक्ष प्रस्ताव है, जिसमें दर्शनान्तरीय प्रत्यक्षलक्षणोंकी आलोचनाके साथ जैन सम्मत प्रत्यक्ष मक्षणका निरूपण किया गया है और प्रासनिक कतिपय दूसरे विषयोंका भी विवेचन किया गया है। दूसरे अनुमान प्रस्तावमें, अनुमानका: लक्षण, साधन, साध्य, साधनाभास, साध्याभास आदि अनुमानके अलकनका विवेचन है और तीसरे प्रस्ताव में प्रवचन (आगम )का स्वरूप
EKAMSeio
AND
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
mema
MassasuTIME
ANTARN
PARIKSHA
MARATHI
आदिका विशिष्ट निश्चय किया गश है । इस तरह इस न्यायविनिश्चयमें जैन न्यायकी रूपरेखा बांधकर उसकी प्रस्थापना की गई है । यह अन्य भी अकलंकदेवके दूसरे ग्रन्थोंकी तरह दुर्बोध और गम्भीर है। इस पर भी अकलंकदेवकी स्वोपज्ञ विकृति होनेकी संभावना की जाती है, पर वर्तमानमें वह उपलब्ध नही है। न्यायविनिधयकी मूल कारिकाओंपर स्याद्वाद विद्यापति आ. वादिगज की विस्तृत टीका है, जिसका नाम न्यायविनिश्चय विवरण अथवा न्यायविनिश्चयालंकार है। वादिराजने इसमें मूल कारिकाओंके प्रत्येक पदका विशद और विस्तृत व्याख्यान किया है । वृत्तिपर उनका व्याख्यान नहीं है, इसीसे सम्भवतः वह चिन्तन अनुशीलनमें छूट जानेसे आज उपलब्ध नहीं है। ६ लघोयस्त्रय सश्वृिति
इस ग्रन्थमें तोन प्रवेश हैं और प्रवेशका अर्थ प्रकरण लिया गया है । इस लिए इसमें तीन प्रकरण होनेसे इसे लधीयत्रय (लघु तीन प्रकरणोंका समुच्चय ) कहा जाता है। वे तीन प्रवेश इस प्रकार हैं १ प्रमाणप्रवेश, २ जयप्रवेश और ३ प्रवचनप्रवेश । प्रवचनप्रवेशमें चार परिच्छेद है- १ प्रत्यक्ष परिच्छेद, २ विषय परिच्छेद, ३ परोक्ष परिच्छेद और ४ आगम परिच्छेद । इन चार परिच्छेदोंके साथ नयप्रवेश और प्रवचन प्रवेशको एक-एक परिच्छेद मानकर कुल छह परिच्छेदों पर अकलंकदेवकी स्वोपज्ञ विवृति उपलब्ध है। हाँ, लघीयस्त्रयके व्याख्याकार आ. प्रभाचन्द्रने प्रवचनप्रवेशके भी दो परिच्छेद करके कुल सात परिच्छेदोंपर अपनी 'न्यायकुमुदचन्द्र 'टीका लिखीं है । प्रवचनप्रवेशमें जहाँ तक प्रमाण तथा नय का वर्णन है यहाँ तक प्रभाचन्द्रने छठवाँ परिच्छेद और निक्षेपके वर्णनको सातवाँ परिच्छेद माना है । इस पूरे प्रकरण प्रन्थमें कुल कारिकाओंकी संख्या ७८ है। इन पर अकलंकदेवकी म्योपज्ञ विति है, जो कारिकाओंका व्याख्यान न होकर कितने ही नये विषयोंकी वह संसूचिका है । आ० प्रभाचन्द्रकी इस पर लघीयस्त्रयालंकार अथवा 'न्यायकुमुदचन्द्र ' नामकी अति विस्तृत प्रमेयबहुल व्याख्या है जो माणिकचन्द्र ग्रन्थमालासे प्रकाशित हो चुकी है । इस लधीयलय पर आ० अभयचन्द्रकी भी लधीयत्रयतात्पर्यवृत्ति ( स्याद्वादभूषण) नामकी एक लघु किन्तु विशद और प्राञ्जल व्याख्या उपलब्ध है । यह भी माणिकचन्द्र ग्रन्थमालासे कई वर्ष पूर्व प्रकट हो चुकी है । इस प्रन्थके विषयका निरूपण, प्रवेशों तथा परिच्छेदोंके नामसे ही अवगत हो जाता है।
ये प्रायः सभी कृतियाँ दार्शनिक एवं न्यायविषयक हैं। और तत्त्वार्थवार्तिक भाष्यको छोड़कर सभी गूढ एवं दुरवगाह है । अनन्तवीर्यादि टीकाकारोंने इनके पदोंकी व्याख्या करने में अपनेको असमर्थ बतलाया है। वस्तुतः अकलंकका सगप्र वाङ्मय दुर्गम और दुर्वाध है। यही उसकी अमरता, विद्वग्राह्यता और असाधारणता है।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ A) कानजीस्वामि-अभिनन्दन ग्रंथ का - आचार्य विद्यानन्द और उनकी जैनदर्शनको अपूर्व देन श्री पं. दरबारीलालजी कोठिया न्यायाचार्य, एम. ए., प्राध्यापक जनदर्शन काशी हिन्दू विश्वविद्यालय वाराणसी जन दार्शनिकोंमें आचार्य विद्यानन्दका मूर्धन्य स्थान है। जैनदर्शनको उनकी अभूतपूर्व देन है। प्रस्तुत निबन्धद्वारा हम उसीके सम्बन्धमें कुछ प्रकाश डालेंगे। - आचार्य विद्यानन्द आचार्य विद्यानन्द और उनके ग्रन्थ-वाक्योंका अपने ग्रन्थों में उद्धरणादिरूपसे उल्लेख करनेवाले उत्तरवर्ती ग्रन्थकारोंके समुल्लेखों तथा विद्यानन्दकी स्वयंकी रचनाओं परसे जो उनका संक्षिप्त किन्तु अत्यन्त प्रामाणिक परिचय उपलब्ध होता है और जिसे हम अन्यत्र दे चुके हैं असपरसे विदित है कि विद्यानन्द दो गंगवंशी राजाओं-शिवमार द्वितीय (ई. 810) और उसके उत्तराधिकारी राचमल्ल सत्यवाक्य प्रथम (ई. ८१६)के समकालीन विद्वान् हैं तथा उनका कार्यक्षेत्र मुख्यतया इन्हीं गंगराजाओंका राज्य मैसूर प्रान्तका वह बहुभाग था, जिसे गंगवाडि' प्रदेश कहा जाता था। यह राज्य लगभग ईसाकी चौथी शताब्दीसे ग्यारहवीं शताब्दी तक रहा और आठवीं शतीमें श्रीपुरुष (शिवमार द्वितीयके पूर्वाधिकारी)के राज्य कालमें वह चरम उन्नतिको प्राप्त था। शिलालेखों तथा दानपत्रोंसे ज्ञात होता है कि इस राज्यके साथ जैन. धर्मका घनिष्ठ सम्बन्ध रहा है। जैनाचार्य सिंहनन्दिने, कहते हैं इसकी स्थापनामें भारी सहा यता की थी और आचार्य पूज्यपाद-देवनन्दि इसी राज्यके गंग-नरेश दुविनीत (लगभग ई. ५००,के राजगुरु थे। अतः आश्चर्य नहीं कि ऐसे जिनशासन और जैनाचार्यभक्त राज्यमें विद्यानन्दने बहु वास किया हो और वहाँ रह कर अपने बहु-समय-साध्य विशाल तार्किक अन्थोंका प्रणयन किया हो / कार्यक्षेत्रकी तरह यही प्रदेश उनकी जन्मभूमि भी रहा हो तो कोई असम्भव नहीं है, क्योंकि अपनी ग्रन्थ प्रशस्तियोंमें उल्लिखित इस प्रदेशके राजाओंकी उन्होंने खूब प्रशंसा एवं यशोगान किया है। इन्हीं तथा दूसरे अन्य प्रमाणोंसे विद्यानन्दका समय इन्हीं राजाओंका काल स्पष्ट ज्ञात होता है। अर्थात् विद्यानन्द ई. ७७५से ई. 840 के विद्वान् हैं। विद्यानन्दके विशाल पाण्डित्य, सूक्ष्म प्रज्ञा, विलक्षण प्रतिभा, गम्भीर विचारणा, अद्भुत अध्ययनशीलता, अपूर्व तर्कणा आदिके सुन्दर और आश्चर्यजनक उदाहरण उनकी रचनाओं में पद-पदपर मिलते हैं। उनके अन्थोंमें प्रचुर ज्याकरणके सिद्धिप्रयोग, अनूठी पद्यात्मक काव्यरचना, तर्कगर्मा यादव, प्रमाणपूर्ण सैद्धान्तिक विवेचन और हृदयस्पर्शी जिनशासनभक्ति उन्हें निःसन्देह उत्कृष्ट वैवाकरण, श्रेष्ठकवि, अद्वितीय वादी, महान् सैद्धान्ती और सच्चा जिनशासन भक सिद्ध करने में अपना समर्थ है। पखवः विद्यानन्द जैसा सर्वतोमुखी प्रतिभावान् PARINEE...