Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArzvanAtha vidyApITha granthamAlA : 99 pradhAna sampAdaka DaoN0sAgaramala jaina ajJAtapUrvadhara AcArya dvArA viracita jIvanamAna anuvAdikA sAdhvI zrI vidyutaprabhAzrI jI sampAdana evaM bhUmikA DaoN0 sAgaramala jaina pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI-5 1998
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya jIvasamAsa jainadharma-darzana kA prAcInatama grantha hai| isake racayitA koI ajJAta pUrvadhara AcArya haiM, jinakA samaya pA~cavIM-chaThI zatAbdI ke lagabhaga rahA hogaa| prastuta kRti kI vizeSatA yaha hai ki isameM jaina khagola, bhUgola, sRSTi-vijJAna ke sAtha-sAtha tatkAlIna pracalita vividha prakAra ke taula-mApa, jIvoM kI vibhinna prajAtiyA~ Adi kA vistRta vivecana upalabdha hotA hai| vivecya vizvaya ko dekhate hue isakI prAcInatA aura mahattA ko nakArA nahIM jA sktaa| mUlata: yaha grantha prAkRta bhASA meM nibaddha hai| vartamAna meM yadyapi yaha kRti prAkRta aura usakI saMskRta TIkA sahita upalabdha thI, kintu hindI bhASA-bhASI pAThakoM ke lie isa mahAn grantha kA upayoga kara pAnA kaThina thaa| isa dRSTi ko dhyAna meM rakhate hue pArzvanAtha vidyApITha ne isa grantha ko hindI anuvAda ke sAtha prakAzita kiyA hai| isa anupama grantha ke hindI anuvAda kA mahanIya kArya sAdhvIvaryA zrImaNiprabhAzrI jI ma.sA. kI suziSyA sAdhvI zrI vidyutprabhAzrI jI ne kiyA hai, ata: hama vaMdanIyA sAdhvIzrI jI ke kRtajJa haiN| vistRta bhUmikA ke sAtha-sAtha grantha kA sampAdana jainadharma-darzaH, marmajJa manISI evaM pArzvanAtha vidyApITha ke nidezaka (imeriTasa) DaoN0 sAgaramala jI jaina ne kiyA hai, ata: hama unake hRdaya se AbhArI haiN| sAdhvIzrI evaM DaoN0 sAgaramala jI jaina ke athaka parizrama kA hI pariNAma hai ki yaha grantha sudhIjanoM ke sammukha upasthita hai| prantha kA prapha saMzodhana DaoN. zivaprasAda, DaoN. vijaya kumAra jaina evaM DaoN0 sudhA jaina ne kiyA hai, ata: ve dhanyavAda ke pAtra haiN| prakAzana vyavasthA kA pUrNa dAyitva DaoN. vijaya kumAra jaina ne vahana kiyA hai, etadartha ve punaH dhanyavAda ke pAtra haiN| uttama akSara-saMyojana ke lie zrI ajaya kumAra cauhAna, saritA kampyUTarsa sundara mudraNa ke lie varddhamAna mudraNAlaya, vArANasI ke bhI hama AbhArI hai| bhUpendranAtha jaina mAnada saciva pArzvanAtha vidyApITha vArANasI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ svakathya sAhaba "vicakSaNa-vyAkhyAnamAlA, rAyapura cAtumAMsa 1994 ke antargata jaba AgamajJa evaM AcaraNa sampanna DaoN. sAgaramala jI sAhaba kA Agamana huA, taba paramapUjyA guruvaryA zrI maNiprabhAzrI jI mahArAja sA. ne carcA ke daurAna DaoN. ke sammukha sAdhvI varga ko unase adhyayana hetu pArzvanAtha vidyApITha, vArANasI bhejane kI bhAvanA abhivyakta kii| DaoN. sAhaba kI svIkRti tathA pUjyA guruvaryA zrI kI preraNAsvarUpa hama tIna sAdhviyA~ maiM mRdulAzrI jI evaM atulaprabhAzrI jI ne baitUla (ma.pra.) se padayAtrA karate hue banArasa kI ora prasthAna kiyA / + 25 maI 1995 ko banArasa, pArzvanAtha vidyApITha meM praveza huaa| do dina bhelUpura, rAmaghATa Adi mandiroM ke darzana kara punaH 28 maI ko saMsthAna meM A gye| maiMne lekhana kArya hetu apanI abhiruci DaoN. sAgaramala jI sAhaba ke sammukha vyakta kii| sammAnanIya DaoN. sAhaba ne atiprAcIna evaM pUrvadhara ajJAta AcArya dvArA viracita jIvasamAsa kI pratAkAra prati mujhe anuvAda hetu dii| do-tIna dina meM hI isake prathama satprarUpaNAdvAra kI gAthAoM kA artha karane ke pazcAt anuvAda meM kaThinAI pratIta hone lagI, parantu DaoN. sAhaba kI sahAyatA se yaha kArya Age bar3hatA rhaa| saMyoga se isI bIca DaoN. sAhaba ke mAdhyama se jIvasamAsa, munipravara zrI amitayaza vijaya kI gujarAtI anuvAda kI pustaka mujhe prApta ho gyii| zabdAnuvAda kAphI hada taka sarala ho gyaa| yaha grantha isa hindI anuvAda meM vizeSa upayogI rahA hai, ataH maiM gujarAtI anuvAdakartA muni zrI amitayazavijaya jI ke prati vizeSa AbhAra vyakta karatI hU~ / bhASAnuvAda kI kaThinAI kA bhI kisI somA taka samAdhAna isase huA, kintu kucha viSayoM ko lekara kAphI asamaMjasa kI sthiti banI rahI, phira bhI maiM aura DaoN. sAhaba jisa sImA taka viSaya ko samajha sake, usa AdhAra para yaha kArya pUrNa kiyA / truTiyA~ ho sakatI haiM, vidvAnoM ke nirdeza milane para agrima saMskaraNa meM sudhArane kA dhyAna rkheNge| jIvasamAsa zabda jo pA~cavIM zatI meM guNasthAna ke lie prayoga kiyA jAtA thA, usakA isameM vistAra se varNana hai| isameM satprarUpaNA Adi ATha dvAroM aura caudaha mArgaNAoM kA caudaha guNasthAnoM meM saha-sambandha ghaTita kiyA gayA hai| guNasthAnoM kI viziSTa jAnakArI ke lie yaha vistRta grantha kAphI santoSaprada hai| isake racayitA ke prati mana kRtajJatA se bhara jAtA hai, jaba unakI nispRha udAratA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa kA anubhava hotA hai| ve AcArya bhagavana bhavya jIvA ke prati upakAra kI bhAvanA rakhate hue svayaM kI nAmaspRhA ke prati pUrNata: virakta rhe| yahI kAraNa hai ki Ajataka isa granthakartA ke sambandha meM kucha bhI jAnakArI nahIM hai, phira bhI una ajJAta AcArya bhagavan ke caraNoM meM mana ahobhAva se namana karatA hai| svalpamati hone para bhI isa kArya ko maiMne sampanna kiyaa| isameM vizvaprema pracArikA, samanvaya sAdhikA, adhyAtma rasa nimagnA, jaina kokilA, svargIyA pUjyA pravartinIdhI vicakSaNa zrI jI mahArAja sA. kI parokSa kRpA, marUdhara-jyoti, prakhara ojaguNa vyAkhyAtR sarasvatI svarUpA, jinazAsanaratnA pUjyA zrI maNiprabhAzrI jI mahArAja sA. kI preraNA va pratyakSa kRpA evaM samAjaratna DaoN, sAgaramala jI sAhaba kA AtmIya nirdeza evaM sahayoga hai, maiM ina sabake prati apanI kRtajJatA jJApita karatI huuN| banArasa Agamana ke vicAra-vimarza meM suyogyA laghugurubhaginI zrI hamaprajJAzrI jI kA bhI sahayoga rahA, ata: unheM bhI dhanyavAda detI huuN| vArANasI meM sAtha meM adhyanarata sakhisvarUpA. mRdubhASiNI paramapUjyA zrI priyadarzanAzrI jI ma.sA.. sevAbhAvI zrI mRdulAzrI jI. pI-eca. DI. hetu kAryarata suyogyA zrI saumyaguNNAzrI jI, adhyayanapriyAzrI atulaprabhAjI, zrI sthitaprajJAzrI jI evaM zrI siddhaprajJAzrI jI ke AtmIya sambandhoM, snehila sahayoga evaM sadbhAvamaya pariveza meM yaha kArya sampUrita huA, ata: ve sabhI dhanyavAda ke pAtra haiN| punaH isa kArya meM pratyakSa-parokSa rUpa se jo bhI sahayogI rahe haiM, una sabhI ke prati AbhAra vyakta karatI huuN| kharataragacchIyA sAdhvI zrI vicakSaNamaNipada reNu vidhutaprabhA zrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA viSaya pRSTha saMkhyA bhUmikA mAlAcaraNa jIvasamAsa nikSepa chaha anuyogadvAra ATha anuyogadvAra mArgaNAsthAna jIvasthAna (jIva ke caudaha bheda) guNasthAna bhAga 1 satprarUpaNA-dvAra 1. gati-mArgaNA cAragatiyoM kA sAmAnya ullekha narakagati tiryaJcagati manuSyagati devagati cAroM gatiyoM meM guNasthAna 2. indriya-mArgaNA aindrika vikAsa evaM guNasthAna paryAptiyA~ .. kAya-mArgaNA kAya-mArgaNA evaM guNasthAna pRthvIkAya ke bheda apakAya ke bheda tejasakAya ke bheda vAyukAya ke bheda danaspatikAya ke bheda
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthA pRSTha saMkhyA 50 45 37 48 38 43 viSaya trasakAya ke bheTa kula (jIvoM kI upajAtiyA~) yoni (jIvoM kI jAtiyA~) saMghanana saMsthAna zarIra 4. yoga-mArgaNA yogadvAra evaM guNasthAna 5. veda-mArgaNA veda (kAmavAsanA} kaSAya-mArgaNA kaSAya evaM guNasthAna 7. mAna-mArgaNA paJcajJAna jJAna-mArgaNA evaM guNasthAna 8. saMyama-mArgaNA saMyama mArgaNA evaM guNasthAna zramaNoM ke prakAra 9. darzana-mArgamA darzana-mArgaNA evaM gUNasthAna 61 53 70 4E 71 60 72 10. lezyA-mArgaNA lezyA evaM guNasthAna pRthvIkAya Adi meM lezyA sAtoM narakoM meM lezyA vaimAnika devoM meM lezyA deva evaM nArakI jIvoM meM lezyA 11. bhavyatva-mArgaNA bhavyatva-mArgaNA tathA guNasthAna 74 61 75 62
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA viSaya gAthA pRSTha saMkhyA 77 12. samyaktva-mArgaNA samyagdarzana samyagdarzana evaM guNasthAna 13. sAhI-mArgamA saMjI-mArgaNA va guNasthAna 14. AhAra-mArgaNA AhAra-mArgaNA aura guNasthAna upayoga ke prakAra ajIvadravya ke prakAra 82 72 74 75 7 / 9 81 2 bhAga 2 parimANa-dvAra 1. dravya-parimANa 2. kSetra-parimANa bhetra-parimANa ke bheda utsedhAMgula-pramANAMgula evaM AtmAMgula sUcyAMgula pratarAMgula va ghanAMgula utsedhAMgula kA svarUpa paramANu ke prakAra vyAvahArika paramANu pramANAMgula AtmAMgula 3. kAla-parimANa zvAsocchavAsa-parimANa lava kA parimANa dina kA parimANa muhUrta kA parimANa pUrva kA parimANa pUrvAMga kA parimANa asaMkhyAta kAla kA parimANa patyopama ke prakAra bAhara uddhAra palyopama kA parimANa 84 101 103 105 106 87 87 88 88 107 108 105 110 113 116 117 120 88
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthA pRSTha saMkhyA 122 123 125 126 viSaya sukSma uddhAra palyopama kA parimANa sAgaropama kA parimANa bAdara addhA palyopama kA parimANa sUkSma addhA palyopama parimANa addhA sAgaropama parimANa utsarpiNI-avasarpiNI kAla pudgala parAvartana kA kAla karmasthiti, kAyasthiti, bhavasthiti kSetra palyopama kA parimANa kSetra sAgaropaga kA parimANa 17 128 125 130 131 132 134 135 136 100 100 137 4. bhAva-parimANa zruta evaM gaNitIya saMkhyA gaNitIya saMkhyA asaMkhyAta ke prakAra ananta ke prakAra saMkhyAtta kA nirUpaNa asaMkhyAta kA nirUpaNa ananta kA nirUpaNa jJAna darzana evaM cAritra nayoM ke prakAra 138 139 100 104 135 135 105 107 145 105 143 143 113 144 120 145 120 jIvadravya-parimANa sAsvAdana evaM mizra guNasthAnavI jIvoM kA parimANa avirati, samyagdRSTi, dezavirati, pramatta saMyata va apramattasaMyata jIvoM kA parimANa upazAmaka jIvoM kA parimANa kSapaka jIvoM kA parimANa naraka meM mithyAdRSTi jIvoM kA parimANa tiryaJca paJcendriya meM mithyAdRSTi jIvoM kA parimANa vaikriyalabdhidhArI mithyAdRSTi jIvoM kA parimANa 146 147 148 145 121 121 123 124 150 126 151 127
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA viSaya paJcendriya tiryaJca kA parimANa paryApta aparyApta manuSya parimANa manuSya kA anya prakAra se nirUpaNa bhuvanapati vyantara evaM jyotiSka devoM kA parimANa bAdara tejas evaM vAyukAya ke jIvoM kA parimANa sAta rAziyoM kA parimANa vAyukAya meM uttara vaikriyavAlo kA parimANa dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paJcendriya paryAptaparyApta kA parinA gyAraha rAziyoM kA parimANa upasaMhAra ajIva dravya kA parimANa 156 vaimAnika devoM kA parimANa 156 bhuvanapati Adi devoM kI zreNiyoM kA parimANa 157 158 nArakoM va sanatkumArAdi devoM kA parimANa bAdara pRthvI, ap evaM vanaspatikAya ke jIvoM ke parimANa bhAga 3 kSetra dvAra cAroM gatiyoM ke jIvoM kA dehamAna nArakI jIvoM kI U~cAI dvIndriya, zrIndriya caturindriya tathA vanaspatikAya kA dehamAna tiryagvoM kA dehamAna ekendriya kA dehamAna, manuSya kA dehamAna devoM kA dehamAna caudaha guNasthAnoM meM avagAhanA kA kSetraparimANa gAthA ekendriya kSetra parimANa bAdara paryApta vAyukAya kA kSetra parimANa 152 153 154 169 160-161 162 16.3 160 165 166 167 168 169 170 171 176 177 178 179 180 vii pRSTha saMkhyA 128 129 129 130 131 132 134 135 136 137 138 138 139 141 141 142 142 143 144 147 147 148 149 149
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ vili jIvasamAsa gAthA pRSTha saMkhyA viSaya bAdara paryApta vAyukAya kI kSetra sparzanA ajIva dravyoM kA kSetra-parimANa 181 150 150 182 184 185 186 bhAga 4 sparzana-dvAra loka kA saMsthAna (AkAra) tiryaka loka vivecana jambUdvIpa pAtakI khaNDa puSkarA asaMkhyAtadvIpa samudra adholoka vivecana Urdhvaloka vivecana manuSyoM meM sAta samudghAta anya jIvoM meM samudayAta kevalI samudghAta mithyAtvI, sAsAdanI, mizra samyagdRSTi tathA dezavirati guNasthAnavartI kI sparzanA pramattasaMyata kI sparzanA guNasthAna kI apekSA devoM kI sparzanA guNasthAnoM kI apekSA manuSya, tithaMca tathA vikalendriya jIvoM kI sparzanA ajIva dravyoM kI sparzanA 151 152 153 154 154 155 156 187 188 189 150 192 153 194 157 161 161 195 196 197 161 163 163 198 164 165 200 201 166 166 bhAga 5 kAla-dvAra 1. mavAyukAla nArakI jIvoM kA bhavAyu kAla nAraka evaM deva kI jaghanyAyu devoM kA bhadAyu kAla ekendriya kI bhavAyu kAla dvIndriya kA bhavAyu kAla paJcendriya tiryaJca kA bhavAyu kAla sarva tiryaJcoM kA jaghanya Ayu kAla 203 204 207 208 205 215 167 167 170 170 170 171
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA ____ix pRSTha saMkhyA 171 172 174 175 176 177 177 179 viSaya gAthA sarva jIvoM evaM manuSyoM kA jaghanya Ayu kAla 212 2. kAyasthiti kAla sarvapaJcendriya jIvoM kI kAyasina 147 ekendriya jIvoM kI sthiti 214 vikalendriyAdi jIvoM kI kAyasthiti 216 paJcendriya, tiryaJca va manuSya kI kAyasthiti 217 3. guNavibhAga kAla guNasthAnoM kA kAla 219 sAsAdana evaM mizra guNasthAna kA kAla 220 mithyAtva guNasthAna kAla 222 avirata sampagdRSTi evaM dezavirata guNasthAna kA kAla 223 kSapakAdi kA kAla 224 pramattApramatta, upazama, upazAntamoha guNasthAna kAla 225 nArakI meM mithyAtva guNasthAnakAla 226 tiryaJca evaM manuSya kA mithyAtvakAla 227 manuSya meM sAsAdana evaM mina guNasthAna kAla 228 kAyayoga strIveda evaM puruSaveda kA utkRSTakAla 230 yoga, upayoga, kaSAya tathA lezyA kA utkRSTa kAla 231 jJAna, cAritra kA kAla 232 vibhaMgajJAna, cakSudarzana, acakSudarzana kA kAla 233 bhavyAdi kA kAla 234 kAyayogAdi tIna yogoM kA kAla 235 vedAdi kA kAla 236 cAritra kA jaghanya kAla 237 cAritra kA utkRSTa kAla (aneka jIvAzrayI) 238 vaikriya, AhAraka evaM mizrakAyayogakAla 239 ajIvoM kA sthitikAla 180 180 182 183 184 221 185 185 186 187 185 190 191 193 193 115 196 242
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa siSaya gAthA pRSTha saMkhyA 117 199 202 204 205 205 bhAga antara-dvAra upapAta sthAna antara yA virahakAla naraka evaM manuSya kA antarakAla asa evaM ekendriya kA antarakAla vanaspatikAya kA antarakAla tiryaJca evaM napuMsaka vedAdi kA antarakAla IzAnAdi devoM kA antarakAla devagati kA virahakAla mithyAtva kA viraha-antarakAla sAsAdanAAMde kA virahakAla AhAraka, vaikriyamitra kI antarakAla cAritra kA virahakAla samyaktvAdi kA virahakAla ajIva dravya kA virahakAla 244 247 250 251 252 253 254 255 257 258 260 261 207 207 208 202 211 212 213 264 214 265 270 216 221 bhAva-dvAra jIva ke bhAva ajIva ke bhAva bhAga 8 alpabahutva-dvAra cAragati meM alpabahutva naraka evaM tiryata gati kA alpabahutva devagati meM alpabahutva guNasthAnoM meM alpabahutva ajIva dravyoM meM alpabahutva upasaMhAra 223 271 273 274 277 224 225 226 282 286 232
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA jIvasamAsa racayitA evaM racanAkAla jIvasamAsa nAma se hI spaSTa ho jAtA hai ki yaha jIvoM kI vibhinna avasthAoM kI vivecanA karane vAlA grantha hai| yaha kisI pUrvadhara AcArya dvArA racita evaM jaina darzana kA eka mahattvapUrNa grantha hai| isake vAstavika racayitA kauna haiM, yaha tathya mUlagrantha ke AdhAra para kahIM bhI spaSTa nahIM hotA hai| isakI antima prazasti meM ise pUrva sAhitya ke AdhAra para racita mAnA gayA hai| isase itanA to avazya spaSTa ho jAtA hai ki isake racayitA pUrvo ke jJAtA the| yaha manya kisane aura kaba banAyA isakA jJAna haribhadra (8vIM zatI) jaise prAcIna AcArya ko bhI nahIM thA / nandIsUtra evaM pAkSikasUtra meM usa kAla taka racita Agama granthoM ke ullekha milate haiM, kintu unameM kahIM bhI jIvasamAsa kA ullekha nahIM hai| isase yahI siddha hotA hai ki jIvasamAsa kI racanA nandIsUtra ke pazcAt hI huI hogI / nandIsUtra kI racanA lagabhaga vikrama kI pAMcavIM zatI meM huI. ataH jIvasamAsa pAMcavIM zatI ke pazcAt nirmita huaa| sAtavIM zatAbdI meM yA usake pazcAt racita granthoM meM jIvasamAsa kA ullekha pAyA jAtA hai, ataH jIvasamAsa kI racanA vikrama saMvat kI pAMcavIM zatI ke pazcAt aura sAtavIM zatI ke pUrva arthAt lagabhaga chaTI zatAbdI meM huI hogii| prastuta kRti lagabhaga chaThIM zatI kI racanA hai, isake kucha anya AdhAra bhI haiM, sarvaprathama isameM nayoM kI carcA ke prasaMga meM sAta mUla nayoM kI pracalita avadhAraNA ke sthAna para naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda- ye pA~ca hI mUlanaya mAne gaye haiM, yaha avadhAraNA hameM tattvArthasUtra meM bhI milatI hai| jIvasamAsa meM samabhirUr3ha aura evaMbhUta- ina do nayoM kA koI ullekha nahIM haiM, jabaki upAsvAti samabhirUr3ha evaM evaMbhUta- ina do nayoM kA zabda naya ke do bhedoM ke rUpa meM ullekha karate haiN| siddhasenadivAkara ne naigama ko to svIkAra nahIM kiyA, kintu samabhirUr3ha evaM evaMbhUta ko mUlanaya mAnakara chaha naya mAna haiN| aisA lagatA hai ki sapta nayoM kI spaSTa avadhAraNA lagabhaga chaThI zatI ke uttarArddha meM vikasita huI hai, kyoMki tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi TIkA (chaThI zatI) ke mUlapATha meM sarvaprathama bhASyamAna pATha ke pA~ca mUla nayoM ke sthAna para sAta mUlanayoM kA nirdeza haiN| jIvasamAsa meM pA~ca nayoM kA yaha ullekha itanA
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa to avazya siddha karatA hai ki prastuta kRti saptanayoM kI avadhAraNA ke vikasita evaM susthApita hone ke pUrva arthAt chaThI zatI ke pUrvArddha ko racanA honI caahie| yadyapi guNasthAnoM hI sarvadhAraNA kI sthiti ke AdhAra para yaha kati tatvArthasUtra se paravartI hai phira bhI nayoM ke sandarbha meM yaha usa dhArA kA pratinidhitva karatI hai, jo prAcIna rahI hai| jJAtavya hai ki SaDaNDAgama mUla meM bhI sarvatra inhIM pA~coM nayoM kA nirdeza haiM (5/6/3, pR0 718, 4/1/48-50, 4/1/56-59. 4/2 / 2-4, 4/3/1-4) / jIvasamAsa kI prAcInatA kA dusarA AdhAra usakA jJAna-siddhAnta hai| isameM jJAna ke pA~ca prakAroM kI carcA ke prasaMga meM tattvArthasUtra ke samAna hI matijJAna aura zrutajJAna ko parokSajJAna hI mAnA gayA hai| yaha avadhAraNA bhI tattvArthasUtra ke samAna hI hai, kintu matijJAna ke antargata indriyapratyakSa ko svIkAra kara lene se yaha spaSTa ho jAtA hai ki jJAna carcA ke prasaMga meM jIvasamAsa kI sthiti tattvArthasUtra se paravartI hai aura nandIsUtra ke samAna hI hai-- nandIsUtra kA kAla lagabhaga pA~cavI zato haiN| nandIsUtra meM hI sarvaprathama matijJAna ke ekabheda ke rUpa meM indriyapratyakSa ko vyAvahArika pratyakSa ke rUpa meM mAnya kiyA gayA hai| punaH pramANoM kI carcA ke prasaMga meM bhI isameM - pratyakSa, anumAna, zabda aura upamAna ina cAra pramANoM kI hI carcA huI hai| jaina darzana meM cAra pramANoM kI yaha carcA bhI Agamika yuga (5vIM zatI) kI dena hai aura nyAyadarzana se prabhAvita hai, samavAyAMga aura nandIsUtra meM bhI inhIM cAra pramANoM kI carcA milatI hai| isameM smRti, pratyabhijJA aura tarka ina tIna pramANoM kI carcA kA, jo tArkika yuga kI dena hai, pUrNa abhAva hai| jainadarzana meM ina tInoM ko pramANoM ke rUpa meM svIkRti sarvaprathama akalaMka ke kAla (lagabhaga 8vIM zatI) se prArambha hotI hai| ata: isase bhI itanA to sunizrita hotA hai ki jIvasamAsa 5vIM zatI ke pazcAt aura 8vIM zatI ke pUrva arthAt chaThI-sAtavIM zatI meM kamI nirmita haA hogaa| kintu sAtavIM zatI se jIvasamAsa ke nirdeza upalabdha hote haiM, ataH yaha chaThI zatI meM nirmita huA hogA, isa tathya ko mAnya kiyA jA sakatA hai| tIsare jIvasamAsa meM caudaha guNasthAnoM kA bhI spaSTa ullekha milatA hai isase bhI yahI spaSTa hotA hai ki yaha grantha 5vIM zatAbdI ke bAda kI hI racanA hai| tatvArthasUtra aura usake svopajJabhASya (lagabhaga tIsarI-cautho zatI) meM guNasthAna 'siddhAnta kA koI ullekha nahIM hai| ata: itanA to nizcita hai ki yaha grantha tabhI astitva meM AyA, jaba caudaha guNasthAnoM kI avadhAraNA astitva meM A cukI thii| caudaha guNasthAnoM kA ullekha Agama sAhitya meM sarvaprathama samavAyAMga aura Avazyakaniyukti kI do prakSipta gAthAoM meM pAyA jAtA hai| kintu unameM ye gAthAe~
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA sambhavata: vallabhIvAcanA ke samaya yA usake bhI pazcAt kabhI saMgrahaNIsUtra se prakSipta kI gaI hoMgI, kyoki Avazyakaniyukti kI TIkA meM AcArya haribhadra ne ina donoM gAthAoM ko niyukti kI gAthA na mAnakara saMgrahaNIsUtra kI gAthA kahA hai| Aja saMgrahaNIsUtra kI aneka gAthAe~ AgamoM evaM niyuktiyoM meM upalabdha hoto haiN| yaha nizcita hai ki guNasthAna kI avadhAraNA lagabhaga pA~cavoM zato ke uttarArddha aura chaThI zatI ke pUrvAddha meM kabhI astitva meM AyI hai| ata: guNasthAnoM ke AdhAra para jIva kI caudaha mArgaNAoM aura ATha anuyogadvAroM kI carcA karane vAlA yaha grantha usake pazcAt hI lagabhaga chaThI zatI ke uttarArddha meM nirmita huA hogaa| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki prastuta grantha ke prArambha meM caudaha guNasthAnoM ko jIvasamAsa ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| caudaha guNasthAnoM ko samavAyAMgasUtra meM mAtra jIvasthAna ke nAma se tathA SaTUkhaNDAgama ke prArambha meM jIvasamAsa ke nAma se aura bAda meM guNasthAna ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| SadakhaNDAgama ke samAna hI prastuta kRti meM bhI guNasthAna ko pahale jIvasamAsa aura bAda meM guNasthAna ke nAma se abhihita kiyA gayA hai| punaH prastuta kRti kI ghaTakhaNDAgama ke satpadaprarUpanA nAmaka prathama khaNDa se bhI aneka arthoM meM samAnatA hai jisakI carcA hama Age kreNge| isase aisA lagatA hai ki yaha kRti SaTkhaNDAgama kI samakAlika yA usase kiJcita pUrvavartI yA paravartI hI rahI hogii| phira bhI itanA nizcita haiM ki prastuta kRti usI prArambhika kAla kI racanA hai, jaba guNasthAnoM kI avadhAraNA jIvasamAsa ke nAma se prArambha hokara guNasthAna siddhAnta ke rUpa meM apanA svarUpa le rahI thii| isameM guNasthAnoM aura mArgaNAoM ke saha-sambandha kI carcA se yaha bhI phalita hotA hai ki yaha lagabhaga chaThI zatAbdI ke uttarArddha kI racanA hai, kyoMki chaThI zatAbdo ke uttarArddha se na kevala jIvasamAsa yA jIvasthAna, guNasthAna ke nAma se abhihita hone lage the, apitu jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna ke eka-dUsare se pArasparika saha-sambandha bhI nizcita ho cuke the| jIvasamAsa nAmaka prastuta kRti meM jIvasthAnoM, mArgaNAsthAnoM aura guNasthAnoM ke pArasparika sambandha kI jo spaSTa carcA hai, usase yahI phalita hotA hai ki yaha kRti lagabhaga chaThI zatI ke uttarArddha kI racanA hokara SaTakhaNDAgama ke samakAlika honI caahie| isa prasaMga meM guNasthAna siddhAnta ke udbhava aura vikAsa kI yAtrA ko samajha lenA Avazyaka hai, kyoMki jIvasamAsa nAmaka isa kRti meM 'jIvasamAsa' ke nAma se guNasthAnoM kI hI carcA kI gaI hai aura ina guNasthAnoM ke sandarbha meM mArgaNAoM Adi kA saha-sambandha spaSTa karanA hI isakA pratipAdya hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa vyakti kI AdhyAtmika zuddhi ke vibhinna staroM kA nirdhAraNa karane ke lie sara meM guganA kI ammA se prastuta gira gayA hai| yadyapi guNasthAna kI avadhAraNA jaina dharma kI eka pramukha avadhAraNA hai. tathApi prAcIna stara ke jaina-AgamoM yathA- AcArAMga, sUtrakRttAMga, uttarAdhyayana, RSibhASita, dazavekAlika, bhagavatI Adi meM isa siddhAnta kA koI nirdeza upalabdha nahIM hai| sarvaprathama samavAyAMga meM jIvasthAna ke nAma se ina guNasthAnoM kA ullekha huA hai| samavAyAMga meM yadyapi caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA nirdeza huA hai, kintu unheM guNasthAna na kahakara jIvasthAna (jIvaThANa) kahA gayA haiN| (samavAyAMga, sampAdaka- madhukaramuni, 14/95) samavAryAga ke pazcAt zvetAmbara paramparA meM guNasthAnoM ke ina caudaha nAmoM kA nirdeza Avazyakaniyukti meM upalabdha hai, kintu usameM bhI unheM guNasthAna na kahakara jIvasthAna hI kahA gayA hai| jJAtavya hai ki niyukti meM bhI ye gAthAe~ prakSipta haiN| AcArya haribhadra (AThavIM zatI) ne apanI Avazyakaniyukti kI TIkA meM inheM saMgrahaNIsUtra se uddhRta batAyA hai| AgamoM ke samAna prakIrNako meM bhI guNasthAna kI avadhAraNA kA abhAva hai| zvetAmbara paramparAM meM ina caudaha avasthAoM ke lie "gaNasthAna" zabda kA sarvaprathama prayoga hameM AvazyakacUrNi (7vIM zatI) meM milatA hai, usameM lagabhaga tIna pRSThoM meM isakA vivaraNa diyA gayA hai| jahA~ taka acela paramparA kA prazna hai usame kasAyapAhuDa ko chor3akara SaTkhaNDAgama, mUlAcAra aura bhagavatI ArAdhanA jaise tatvajJAna evaM AcArapradhAna anthoM meM tathA tattvArthasUtra kI pUjyapAda devanandI ko sarvArthasiddhi TIkA, bhaTTa akalaMka ke rAjavArtika, vidyAnandI ke zlokavArttika Adi digambara AcAryoM ke TIkA granthoM meM isa siddhAnta kA vistRta vivecana huA hai| jJAtavya hai ki mAtra SaTkhaNDAgama meM inheM jIvasamAsa kahA gayA hai| zeSa sabhI anyoM meM inheM guNasthAna ke nAma se hI abhihita kiyA gayA hai| hamAre lie Azcarya kA viSaya to yaha hai ki AcArya umAsvAti (lagabhaga tIsarI-cauthI zatI) ne jahA~ apane tattvArthasUtra meM jaina dharma evaM darzana ke lagabhaga sabhI pakSoM para prakAza DAlA hai| vahAM unhoMne caudaha guNasthAnoM kA spaSTa rUpa se kahIM bhI nirdeza nahIM kiyA hai| ata: yaha prazna svAbhAvika rUpa se upasthita hotA hai ki kyA tattvArthasUtra ke racanAkAla taka jaina dharma meM guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM huA thA? aura yadi usakA vikAsa ho cukA thA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA to umAsvAti ne apane mUla grantha tatvArthasatra meM yA usako svopajJa TIkA tattvArthabhASya meM usakA ullekha kyoM nahI kiyA? jabaki unhoMne tattvArthasatra ke naveM adhyAya meM AdhyAtmika vizuddhi (karma-nirjarA) kI dasa avasthAoM ko sUcita karate hue eka lambA sUtra banAyA hai| yadi unake sAmane guNasthAna kI avadhAraNA hotI to nizcaya hI ve usa sUtra ke sthAna para usakA pratipAdana karate. kyoMki prastuta sUtra meM jina dasa avasthAoM kA nirdeza hai uname aura guNasthAnoM ke nAmakaraNa evaM krama meM bahuta kucha samAnatA hai| merI dRSTi meM to inhIM dasa avasthAo ke AdhAra para hI guNasthAna siddhAnta kA vikAsa huA hai| isa sUtra meM guNasthAna kI avadhAraNA se sambandhita kucha pAribhASika zabda-- jaise darzana-moha-upazamaka, darzana-moha-kSapaka (cAritra-moha) upazamaka, (cAritra-moha) kSapaka, upazAntamoha, kSINamoha, kevalI (jina) Adi upalabdha hote haiN| isase aisA lagatA hai ki tattvArthasUtra aura usake svIpajJabhASya ke racanAkAla taka jaina paramparA meM guNasthAna kI avadhAraNA kA vikAsa nahIM ho pAyA thA, yadyapi isa avadhAraNA ke mUla bIja upasthita the, tihAsika dRSTi se yaha bAta bhI mahattvapUrNa haiM ki samavAyAMga aura SaTkhaNDAgama ke prArambha meM 14 guNasthAnoM ke nAmo kA spaSTa nirdeza hokara bhI unheM guNasthAna nAma se abhihita nahIM kiyA gayA hai| jahA~ samavAAMga unheM jIvasthAna kahatA hai vahA~ prastuta jIvasamAsa evaM SaTkhaNDAgama meM unheM jIvasamAsa kahA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai ki jIvasamAsa aura SaTkhaNDAgama- ye donoM grantha prAcIna stara ke zvetAmbara AgamoM, kasAyapAhuDasutta, tattvArthasUtra aura tattvArthabhASya se paravartI haiM aura ina avasthAoM ke lie guNasthAna zabda kA spaSTa ullekha karane vAlo zvetAmbara-digambara racanAoM se pUrvavartI haiN| sAtha hI ye donoM grantha samakAlIna bhI haiM, kyoMki hama dekhate haiM ki chaThI zatAbdI uttarArddha aura usake pazcAt ke zvetAmbara-digambara granthoM meM vizeSa rUpa se karma-siddhAnta sambandhI granthoM tathA tattvArthasUtra ko TIkAoM meM ina avasthAoM ke lie guNasthAna zabda kA prayoga spaSTatayA kiyA jAne lagA thaa| isase yaha bhI phalita hotA hai ki jaina paramparA me lagabhaga tIsarI-cauthI zatAbdI taka guNasthAna kI avadhAraNA anupasthita thii| lagabhaga pA~cavIM zatAbdI meM yaha siddhAnta astitva meM AyA, kintu taba ise guNasthAna na kahakara jIvasthAna yA jIvasamAsa kahA gyaa| lagabhaga chaThI zatAbdI se isake lie guNasthAna zabda rUr3ha ho gyaa| jisa prakAra jIvasamAsa kI prathama gAthA meM gaNasthAna ke lie 'guNa' kA prayoga huA hai, usI prakAra mUlAcAra meM bhI inake lie 'guNa' zabda kA prayoga huA hai| usameM caudaha guNasthAnoM kA ullekha bhI hai| bhagavatI ArAdhanA meM yadyapi
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ vi jIvasamAsa * eka sAtha caudaha guNasthAnoM kA ullekha nahIM hai, kintu dhyAna ke prasaMga meM 7 veM se 14veM guNasthAna taka kI mUlAcAra kI apekSA vistRta vivecanA huI haiN| usake pazcAt devanandI kI sarvArthasiddhi TIkA meM guNasthAna ( guNadvANa ) kA vistRta varNana milatA hai| pUjyapAda devanandI ne to sarvArthasiddhi TIkA meM satprarUpaNA Adi dvAroM kI carcA meM mArgaNAoM kI carcA karate hue pratyeka mArgaNA ke sandarbha meM guNasthAnoM kA vistRta vivaraNa diyA hai, yaha vivaraNa AMzika rUpa se jIvasamAsa evaM SaTkhaNDAgama se samAnatA rakhatA hai| AcArya kundakunda kI hI yaha vizeSatA hai ki unhoMne sarvaprathama niyamasAra, samayasAra Adi meM maggaNAThANa, guNaThANa aura jIvaThANa kA unake bhinna-bhinna arthoM meM prayoga kiyA hai| isa prakAra jIvaThANa yA jIvasamAsa zabda jo samavAyAMga evaM SaTkhaNDAgama ke kAla taka guNasthAna ke paryAyavAcI ke rUpa meM prayukta hote the, ve aba jIva kI vibhinna yoniyoM ke sandarbha meM prayukta hone lage / kundakunda ke pranthoM meM jIvasthAna kA tAtparya jIvoM ke janma grahaNa karane kI vividha yoniyoM se hai| isakA eka phalitArtha yaha hai ki bhagavatI ArAdhanA, mUlAcAra tathA kundakunda ke kAla taka jIvasthAna aura guNasthAna donoM kI alaga-alaga spaSTa dhAraNAe~ bana cukI thI aura ina donoM ke vivecya viSaya bhI alaga ho gaye the| jIvasthAna yA jIvasamAsa kA sambandha jIvayA niyo / jIvajAtiyoM se aura guNasthAna kA sambandha Atmavizuddhi / karmavizuddhi se mAnA jAne lagA thaa| jJAtavya hai ki AcArAMga Adi prAcIna granthoM meM jahA~ guNa zabda kA prayoga bandhaka tattva ke rUpa meM ho rahA thA, vahA~ guNa zabda kA prayoga guNasthAna meM Atmavizuddhi kA vAcaka bana gyaa| isa prakAra yadi guNasthAna siddhAnta ke aitihAsika vikAsakrama kI dRSTi se vicAra kareM to mUlAcAra, bhagavatI ArAdhanA, sarvArthasiddhi TIkA evaM kundakunda ke samayasAra niyamasAra Adi sabhI grantha lagabhaga chaThI zatI uttarArddha yA usase bhI paravartI hI siddha hote haiN| nizcaya hI prastuta jIvasabhAsa aura SaTkhaNDAgama unase kucha pUrvavartI hai| ina samasta carcA se aisA lagatA hai ki lagabhaga pA~cavIM zatAbdI ke anta meM jaba sarvaprathama guNasthAna kI avadhAraNA suvyavasthita huI, taba use jIvasthAna yA jIvasamAsa ke nAma se abhihita kiyA jAtA thA---- guNasthAna zabda kA prayoga abhI pracalita nahIM huA thA / lagabhaga chaThI zatI se isake lie guNasthAna zabda rUr3ha huA aura chaThI zatI ke uttarArddha meM jIvasthAnoM, mArgaNAsthAnoM aura guNasthAnoM ke saha-sambandha nizcita hue| guNasthAna ke isa aitihAsika vikAsakrama ko samajhane ke lie nIce hama do sAraNiyA~ prastuta kara rahe haiM
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 bhUmikA guNasthAna siddhAnta kA udbhava evaM vikAsa sAriNI kramAMka tatvArtha evaM tasvArtha kasAyamAhuhasutta bhASya " urI-4thI zatI 2 4thI zatI guNasthAna, jIva- guNasthAna, jIvasthA samAsa, jIvasthAna, na jIvasamAsa Adi mArgaNA Adi zabdoM zabdoM kA abhAva, kA pUrNa abhAva | kintu mArgaNA zabda pAyA jAtA hai| samavAyAMga / SaT khaNDAgama / jIva samAsa 3 5vIM-chaThI zatI samavAyAMga meM guNa thAna zabda kA abhAva kintu jIvaThANa kA ullekha hai, jabaki jIvasamAsa evaM SaT khaNDAgama meM prArambha meM jIvasamAsa aura bAda maiM guNasthAna ke nAma se 14 avasthA. oM kA citraNa | karmavizuddhi yA karmavizuddhi yA A. AdhyAtmika vikAsa dhyAtmika vikAsa kI kI dasa avasthAoM dRSTi se midhyAdRSTi kA citraNa, mithyAtva kI gaNanA karane para kA antarbhAva karane prakAra bheda se kula.. para 11 avasthAoM 13 avasthAoM kA kA ullekha ullekh| vii zvetAmbara - vigambara tatvArtha kI TIkAe~ evaM ArAdhanA, mUlAdhAra, samayasAra, niyamasAra aadi| 4 chaThI zatI yA usake pazcAt guNasthAna zabda kI spaSTa upasthiti / 14 avasthAoM kA 14 avasthAoM kA ullekha hai| ullekha hai| sAsvAdana, samyak sAsvAdana (sAsAdana) sAsvAdana samyak ullekha hai| midhyAdRSTi aura aura ayogI kevalI mithyAdRSTi (mizraayogI kevalI dazA avasthA kA pUrNa dRSTi aura ayogI kA pUrNa abhAva / abhAva, kintu samya- kevalI Adi kA mithyAdRSTi kI ullekha hai| upsthiti|
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ viji apramatasaMyata apUrva apramattasaMyata, apUrva ullekha haiM karaNa (nivRttibAdara) karaNa (nivRttibAdara) anivRttikaraNa (a anivRttikaraNa (anivRttibAdara) jaise nivRttibAdara) jaise nAmoM kA abhaav| nAmoM kA abhAva hai| upazama aura kSaya kA vicAra hai, kintu 8veM guNasthAna se upazama aura kSAyika zreNI se alaga-alaga ArohaNa hotA hai ! aisA vicAra nahIM hai| patana kI avasthA kA koI citraNa nahIM hai| tasyArthasUtra (tIsarI cauthI zatI) jIvasamAsa mithyAtva (isa sandarbha meM ise parigaNita nahIM kiyA, upazama aura kSapaka alaga-alaga zreNI kA vicAra hai, kintu vicAra upasthita | 8veM guNasthAna se upazama zreNI aura kSapaka zreNI se alaga alaga ArohaNa hotA hai| aisA vicAra nahIM hai| patana kI avasthA kA koI citraNa nahIM hai| jIvasthAna, mArgaNA jIvasthAna mArgaNAH samAdhAM dhUpa sthAna aura guNasthAna sthAna aura guNasthAna meM jIvasthAna aura hai| ke saha-sambandha kI ke saha-sambandhoM kI carcA kA abhAva hai| koI kharcA nahIM hai| guNasthAna donoM ko jIvasthAna hI kahA gayA hai| isameM inake saha-sambandha kI koI carcA nahIM hai. kintu jIvasamAsa evaM SaT kasAyapAhUka (4thI galI uttarArdha) micchAdiTTi (midhyAdRSTi) sAriNI saMkhyA : 2 palana Adi kA mUla ina vyAkhyA granthoM meM pATha meM citraNa nahIM patana Adi kA hai | citraNa hai| khaNDAgama mUla meM inake saha-sambandhoM kI carcA hai| ullekha hai samavAyAMga/ SaTyANDAgama (lagabhaga 5vIM zatI) alaga-alaga zreNIvicAra upasthita | micchAviTTha ( mithyAdRSTi) sahaja bandhakI carcA tatvArtha kI TIkAe~ (lagabhaga chaThI zatI) mithyAdRSTi
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdRSTi 2. zrAvaka 3. virasa 4. anantaviyojaka 6. ( cAritramoha) upazamaka 7. upazAnta cAritramoha 8. cAritramoha kSapaka 5. darzanamoha kSapaka daMsaNamoha 9. kSINamoha 10. jina sammA-micchAiko (missagaM) bhUmikA sammAiTThI ( samyak- aviraya sammAdiDI dRSTi) aviradIe | sAsvAdana samyakadRSTi (sAsAyaNa-sammadinI) (darzanamoha kSapaka) sammA-micchAdiTThI (samyakRmithyAdRSTi) khavageniaTTibAyare viradAviraddha virata virayAvirae (virata dezavirata avirata ) desaviradhI avirata ) (sAgAra)saMjamAsaMjama virada (saMjama) pamattasaMjae daMsaNamoha uvasAgame apamattasaMjaya (darzanamoha upazAmaka) caritamohassa upasA ani aTTibAyare mage (uvasAmaNNA) suDumarAgo suhuma- saMparAe uvasaMta kasAya khaDage uvasaMta mohe khINamoha (chadumattho khINamore vedago hai ki cUrNi meM 'sajogijiNo' zabda hai, mUla meM nahIM hai| | jiNa kevalI savvaNDU sajogI kevalI savyadarisI (jJAtavya sAsvAdana samya mithyAdRSTi (mizra dRSTi) samyagdRSTi pramattasaMyata apramattasaMyata apUrvakaraNa anivRttikaraNa sUkSma- sampArAya upazAnta- moha kSINamoha ix sayogI kevalI
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa cUrNi meM yoganirodha | ayogI keTalI ayogI kevalI kA ullekha hai, kintu mUla meM nahIM haiM anya kI bhASA evaM zailI jahA~ taka jIvasamAsa kI bhASA kA prazna hai, vaha spaSTatayA mahArASTrI prAkRta hai| isase isake sambandha meM do bAteM nizcita hotI haiM- eka to yaha ki isakI racanA saurASTra aura rAjasthAna meM hI kahIM huI hogI, kyoMki yadi isakI racanA magadha yA zaurasena meM huI hotI to isakI bhASA meM ArSa arddhamAgadhI athavA zaurasenI prAkRta hotii| isase yaha bhI spaSTa hotA hai ki isakI racanA saMghabheda ke pazcAt vetAmbara paramparA meM huI hai,kyoMki isa yuga ke digambara grantha prAyaH zaurasenI yA pahArASTrI prabhAvita zaurasenI meM pAye jAte haiN| yadyapi prastuta kRti mahArASTrI prAkRta kI racanA haiM, phira bhI isameM kahIM-kahIM ArSa ardhamAgadhI ke prayoga dekhe jAte haiN| ___jahA~ taka jIvasamAsa kI zailI kA prazna hai, nizcaya hI yaha pakhaNDAgama ke samarUpa pratIta hotI hai, kyoMki donoM hI grantha caudaha mArgaNAoM evaM chaha aura ATha anuyogadvAroM ke AdhAroM para caudaha guNasthAnoM kI carcA karate haiN| yadyapi SaTUkhaNDAgama kI jItapaNA se anela. artho meM bhinnatA hai, jahA~ SaTkhaNDAgama sAmAnyatayA zaurasenI meM likha gayA hai, vahA~ jIvasamAsa sAmAnyatayA mahArASTrI prAkRta meM likhA gayA hai| puna; jahA~ SaTkhaNDAgama gadya meM haiM vahA~ jIvasamAsa padya meM hai| jahA~ jIvasamAsa saMkSipta hai, yahA~ SaTkhaNDAgama vyAkhyAtmaka hai| phira bhI viSaya prastutIkaraNa kI zailI evaM viSayavastu ko lekara donoM meM paryApta samarUpatA bhI hai| pakhaNDAgama ke prArambhika khaNDa jIvasthAna ke samAna isakA bhI prArambha sat-arUpaNA se hotA hai| isameM bhI gati, indriya, kAya, yoga, veda, kavAya, jJAna, darzana, saMyama, lezyA, bhava, samyak saMjJA aura AhAra--- ina caudaha mArgaNAoM ke sandarbha meM caudaha guNasthAnoM kI carcA hai| SaTkhaNDAgama ke prathama jovasthAna ke samAna isameM bhI vahI nAma vAle ATha anyogadvAra haiM- 1. sat-prarUpaNAdvAra, 2. parimANadvAra, 3. kSetradvAra, 4. sparzanAdvAra, 5. kAladvAra, 6. antari, 7. bhAvadvAra, 8. alpbhutvdvaar| ' isa prakAra viSaya pratipAdana meM donoM meM adbhuta zailIgata samarUpatA hai| phira bhI paTakhaNDAgama kI apekSA jIvasamAsa saMkSipta hai| aisA lagatA hai ki SakhaNDAgama kA prathama khaNDa jIvasamAsa kI hI vyAkhyA ho| jIvasamAsa ke AdhArabhUta anya jIvasamAsa grantha vastutaH dRSTivAda se uddhRta kiyA gayA hai, kyoMki usakI
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA antima gAthA meM spaSTa rUpa se yaha ullekha hai ki jinopadiSTa bahubhaMga vAle dRSTivAda ke dRSTi sthAna se jIvasamAsa nAmaka yaha grantha uddhRta kiyA gayA hai| yadyapi jIvasamAsa kI viSayavastu se sambandhita aneka viSayoM kI carcA bhagavatI, prajJApanA, jIvAjIvAbhigama, anuyogadvAra Adi zvetAmbara mAnya AgamoM meM milatI haiM, kintu yaha kahanA kaThina hai ki isa grantha kI racanA ina granthoM ke AdhAra para huI hai, kyoMki aneka praznoM para prastuta grantha kA mata bhagavatI, prajJApanA Adi se bhinna pratIta hotA hai| isameM varNita aneka viSaya, jaise mArgaNAoM aura guNasthAnoM ke saha-sambandha Adi aise haiM, jinakA zvetAmbara mAnya ina AgamoM meM koI ullekha hI nahIM haiM, kintu AgamoM ko valabhI vAcanA se paravartI candrarSi mahattara ke prAcIna karmamanthoM (chaThI zatI) meM ye viSaya carcita hai| isase yahI siddha hotA hai ki anyakAra ne jo dRSTivAda se isako avatarita karane kI bAta kahI vaha AMzika satya avazya haiM, kyoMki karmoM ke bandha, udaya, kSayopazama Adi kA viSaya kammapayaDI Adi pUrva sAhitya ke aMgIbhUta granthoM meM hI adhika sUkSmatA se vivecita thaa| jaina paramparA meM aMgadharoM ke samAna hI pUrvadharoM kI eka svatantra paramparA rahI hai aura karma- sAhitya vizeSa rUpa se pUrva sAhitya kA aMga rahA hai| punaH Agamika mAnyatAoM kI apekSA isake mantavyoM kA karmagranthakAroM ke adhika nikaTa honA bhI isa tathya kI puSTi karatA hai| AgamoM, karmagranthoM aura jIvasamAsa ke mantavyoM meM kahA~ samarUpatA hai aura kahA~ matabheda hai, yaha saba vistAra se anveSaNIya hai| xi SaTkhaNDAgama aura jIvasamAsa jaisA ki hamane pUrva meM aneka sthaloM para saMketa kiyA ki jIvasamAsa kI sampUrNa viSayavastu apane varNita viSaya aura zailI kI dRSTi se SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa jIvasthAna se pUrNataH samarUpatA rakhatI hai| mAtra antara yaha haiM ki jahA~ jIvasamAsa meM yaha varNana mAtra 286 gAthAoM meM kiyA gayA hai, vahI varNana SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna meM 1860 sUtroM ke dvArA kiyA gyaa| dUsarA mahattvapUrNa antara SaTkhaNDAgama aura jIvasamAsa meM yaha haiM ki pratyeka anuyogadvAra kI pratyeka prarUpaNA ke AdhArabhUta tathyoM kI jo vistRta carcA lagabhaga 111 gAthAoM meM jIvasamAsa meM kI gaI hai, vaha SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna meM to nahIM haiM, kintu usakI dhavalA TIkA meM avazya upalabdha hotI haiN| isa AdhAra para yaha kalpanA kI jA sakatI haiM ki kyA jIvasamAsakAra ne SaTkhaNDAgama ke AdhAra para hI to isakI racanA nahIM kI hai ? kintu aisA nahIM hai| isa sambandha meM hama apanI ora se kucha na kahakara SaTkhaNDAgama ke viziSTa vidvAn usake sampAdaka aura bhUmikA lekhaka paM0 hIrAlAla jI zAstrI
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa kA mantavya, unakI SaTkhaNDAgama kI bhUmikA se uddhRta karake avikala rUpa se de rahe haiN| unake nibandha kA niSkarSa yahI hai "kisI pUrvavettA AcArya ne dina para dina kSINa hotI huI logoM kI buddhi aura dhAraNA zakti ko dekhakara hI pravacana - vAtsalya se prerita hokara ise gAthA rUpa meM nibaddha kara diyA hai aura vaha AcArya paramparA se pravahamAna hotA huA parasenAcArya ko prApta huA hai| usameM jo kathana spaSTa thA, usakI vyAkhyA meM adhika bala na dekara jo aprarUpita mArgaNAoM kA gUr3ha artha thA, usakA unhoMne bhUtabali aura puSpadanta ko vistAra se vivecana kiyA aura inhone bhI usI gUr3ha rahasya ko apanI racanA meM spaSTa karake kahanA yA likhanA ucita smjhaa|" xit mAtra itanA hI nahIM digambara paramparA ke bahuzruta vidvAn AdaraNIya paNDita jI ne apanI bhUmikA ke upasaMhAra meM isa tathya ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA haiM ki jIvasamAsa SaTkhaNDAgama ke jIvadvANa prarUpaNAoM kA AdhAra rahA hai| be likhate hai -- isa prakAra jIvasamAsa kI racanA dekhate hue usakI mahattA hRdaya para svata: hI aMkita ho jAtI haiM aura isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki usake nirmAtA pUrvavettA the, yA nahIM? kyoMki unhoMne uparyukta upasaMhAra gAthA meM svayaM hI 'bahubhaMgadiTTiyAe' pada dekara apane pUrvavettA hone kA saMketa kara diyA hai| samagra jIvasamAsa kA siMhAvalokana karane para pAThakagaNa do bAtoM ke niSkarSa para pahu~ceMge -- eka to yaha ki viSaya varNana kI sUkSmatA aura mahattA kI dRSTi se yaha bahuta hI mahattvapUrNa grantha hai aura dUsarI yaha ki yaha SaTkhaNDAgama ke jIvadvANa prarUpaNAoM kA AdhAra rahA hai|" mAtra itanA hI nahIM ve isa tathya ko bhI svIkAra karate haiM ki zvetAmbara saMsthAoM se prakAzita 'pUrvabhRtsUrisUtrita' jIvasamAsa prAcIna hai aura SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna aura digambara prAkRta paJcasaMgraha ke jIvasamAsa kA kisI rUpa meM upajIvya bhI rahA hai| mAtra AdaraNIya paNDita jI ne SaTkhaNDAgama kI bhUmikA ke anta meM yaha avazya mAnA hai ki jIvasamAsa meM eka hI bAta khaTakane jaisI hai, vaha yaha ki usameM solaha svargoM ke sthAna para 12 svargoM ke hI nAma haiN| ve likhate haiM- " yadyapi jIvasamAsa kI eka bAta avazya khaTakane jaisI hai ki usameM 16 svargoM ke sthAna para 12 svargoM ke hI nAma haiM aura nava anudizoM kA bhI nAma nirdeza nahIM haiM, tathApi jaise tattvArthasUtra ke 'dazASTapaJcadvAdazavikalpAH ' ityAdi sUtra meM 16 ke sthAna para 12 kalpoM kA nirdeza hone para bhI indroM kI vivakSA karake aura 'navasu 'graiveyakeSu vijayAdiSu' ityAdi sUtra meM anudizoM ke nAma kA nirdeza nahIM hone para bhI usakI 'navasu pada se sUcanA mAna karake
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA xiii samAdhAna kara liyA gayA hai usI prakAra se yahA~ bhI samAdhAna kiyA jA sakatA haiN|" yadyapi AdaraNIya paNDita jI ne digambara paramparA kI dRSTi se yahA~ isa samasyA kA samAdhAna tattvArthasUtra ke usa sUtra kI, sarvArthasiddhi kI vyAkhyA ke AdhAra para karane kA kiyA hai| kintu yahA~ merA dRSTikoNa kucha bhinna hai| SaTkhaNDAgama meM aise aneka tathya pAye jAte haiM,jo digambara paramparA kI Aja kI mUlabhUta mAnyatAoM se antara rakhate haiN| yadi hama yahA~ strI meM sAtaveM gaNasthAna kI sambhAvanA aura strI-pukti ke samarthaka usake prathama khaNDa sUtra 93 kI vivAdAspada vyAkhyA ko na bhI leM, to bhI kucha prAcIna mAnyatAe~ pakhaNDAgama kI aisI haiM, jo prastuta jIvasamAsa se samarUpatA rakhatI haiM aura digambara paramparA kI vartamAna mAnyatAoM se bhinntaa| AdaraNIya paNDita jI ne yahA~ yaha prazna uThAyA hai ki jIvasamAsa meM 12 svargoM kI hI mAnyatA hai, kintu svayaM paTkhaNDAgama meM bhI 12 svargoM kI hI mAnyatA haiN| usake vargaNAkhaNDa ke prakRti anuyogadvAra ko nimna gAthAe~ 12 svargoM kA hI nirdeza karatI hai sakkIsANA paThamaM dovvaM tu saNakkumAra* maahiNdaa| tacca tu samha-lataya sukka-sahassArayA cotyaa|| --5/5/70; pRSTha saM0- 705 ANada-pANadavAsI saha AraNa-acchudA ya je devaa| passaMti paMcamakhidi chaTThima gevajjayA devaa|| - 5/5/71 savvaM ca logaNAli pasaMti aNutaresu je devaa| sote ya sakamme rUpagadamaNaMtabhAgaM c|| -- 5/5/72, pRSTha saM0- 706 mAtra yaha hI nahIM, jisa prakAra jIvasamAsa meM pA~ca hI mala nayoM kI carcA huI hai, usI prakAra pakhaNDAgama meM bhI sarvatra unhIM pA~ca nayoM kA nirdeza huA hai| tatvArthasUtra kI prAcIna bhASyamAna paramparA bhI pA~ca mUla nayoM kA hI nirdeza karatI hai, jabaki sarvArthasiddhi mAnya pATha meM sAta nayoM kI carcA hai| vastutaH tattvArthasUtra kA bhASyamAna pATha SaTkhaNDAgama aura jIvasamAsa kisI prAcIna dhArA kA pratinidhitva karate haiN| cAhe hama paramparAMgata AdhAroM para inheM eka-dUsare ke AdhAra para banAyA gayA na bhI mAneM to bhI itanA to nizcita hI hai ki unakA mUla AdhAra pUrvasAhitya kI paramparA rahI hai|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa zvetAmbara jIvasamAsa aura digambara jIvasamAsa prastuta jIvasamAsa ke samAna hI digambara paramparA meM prAkRta paJcasaMgraha ke antargata jIvasamAsa pAyA jAtA hai| donoM ke nAma sAmya ko dekhakara svAbhAvika rUpa se yaha jijJAsA hotI hai ki ina donoM meM kitanA sAmya aura vaiSamya hai aura kauna kisake AdhAra para nirmita haA hai| isa sambandha meM bhI yadi maiM apanI ora se kucha kahatA hU~ to zAyada yaha samajhA jAyegA ki mujhe kucha pakSa vyAmoha hai| ata; isa sambandha meM bhI apanI ora se kucha na kahakara puna: digambara paramparA ke bahuzruta vidvAn paNDita hIrAlAla jI zAstrI kI paJcasaMgraha kI bhUmikA se hI kucha aMza adhikala rUpa se uddhRta kara rahA huuN| AdaraNIya paNDita jI likhate haiM - "paJcasaMgraha ke prathama prakaraNa kA nAma jIvasapAsa hai| isa nAma kA eka grantha zrI RSabhadevajI kezarImalajI zvetAmbara saMsthA ratalAma kI ora se san 1928 meM eka saMgraha ke bhItara prakAzita huA hai, jisakI gAthA saMkhyA 286 hai| nAma-sAmya hote hue bhI adhikAMza gAthAe~ na viSaya-gata samatA rakhatI haiM aura na arthagata samatA hii| gAthA-saMkhyA kI dRSTi se bhI donoM meM paryApta antara hai| phira bhI jitanA kucha sAmya pAyA jAtA hai, unake AdhAra para eka bAta sunizcita rUpa se kahI jA sakatI hai ki setAmbara saMsthAoM se prakAzita jIvasamAsa prAcIna hai| paJcasaMgrahakAra ne usake dvArA sUcita anuyogadvAroM meM se 1.2 anuyogadvAra ke AdhAra para apane jIvasamAsa prakaraNa kI racanA kI hai| isake pakSa meM kucha pramANa nimnaprakAra hai 1. zvetAmbara saMsthAoM se prakAzita jIvasamAsa ko 'pUrvamatsarisatrita mAnA jAtA hai| isakA yaha artha hai ki jaba jaina paramparA meM pUrvo kA jJAna vidyamAna thA, usa samaya kisI pUrvavettA AcArya ne isakA nirmANa kiyA hai| anya-racanA ko dekhane se aisA jJAta hotA hai ki yaha anya mRtabali aura puSpadanta se bhI prAcIna hai aura vaha pakhaNDAgama ke jIvANa nAmaka prathama khaNa kI AThoM prarUpaNAoM ke sUtra nirmANa meM AdhAra rahA hai, tathA yahI anya prastuta pakSasaMgraha ke jIvasamAsa nAmaka prathama prakaraNa kA bhI AdhAra rahA hai| isakI sAkSI meM ukta grantha kI eka gAthA pramANa rUpa se upasthita kI jAtI hai,jo ki zvetAmbara jIvasamAsa meM maMgalAcaraNa ke pazcAt hI pAI jAtI hai| vaha isa prakAra hai Nikneva-NitattIhiM ma chahiM ahiM annuogdaarohiN| gaiAimaggaNAhi ya jIvasamAsA'NugaMtabA / / 2 / /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA isameM batalAyA gayA hai ki nAmAdi nikSepoM ke dvArA; nirukti ke dvArA, nirdeza, svAmitva Adi chaha aura sat, saMkhyA Adi ATha anuyoga-dvAroM se tathA gati Adi caudaha mArgaNA-dvAroM se jIvasamAsa ko jAnanA caahie| isake pazcAt ukta sUcanA ke anusAra hI sat-saMkhyAdi AThoM prarUpaNAoM Adi kA mArgaNAsthAnoM meM varNana kiyA gayA hai| isa jIvasamAsa prakaraNa kI gAthA-saMkhyA kI svalpatA aura jIvaTThANa ke AThAM prarUpaNAoM kI sUtra-saMkhyA kI vizAlatA ho usake nirmANa meM eka-dUsare kI AdhAra-AdheyatA ko siddha karatA hai| jIvasamAsa kI gAthAoM aura ghaTkhaNDAgama ke jIvasthAnakhaNDa ko AThoM prarUpaNAoM kA varNana-krama viSaya kI dRSTi se kitanA samAna hai, yaha pAThaka donoM kA adhyayana kara svayaM hI anubhava kreN| prastata paJcasaMgraha ke jIvasamAsa- prakaraNa ke anta meM upasaMhAra karate hue jo 182 aMka-saMkhyA vAlI gAthA pAyI jAtI hai, usase bhI hamAre ukta kathana kI puSTi hotI hai| vaha gAthA isa prakAra haiM Nikkheve epaDhe NayappamANe nnirukti-annioge| magai vIsaM bhee so sANA jiivsmmaa|| arthAt jo puruSa nikSepa, ekArtha, naya, pramANa, nirukti aura anuyogadvAroM se mArgaNA Adi bIsa bhedoM meM jIva kA anveSaNa karatA hai, vaha jIva ke yathArtha sadbhAva yA svarUpa ko jAnatA hai| pAThaka svayaM hI dekheM ki pahalI gAthA ko bAta ko ho dUsarI gAthA ke dvArA pratipAdita kiyA gayA hai| kevala eka antara donoM meM hai| vaha yaha ki pahalI gAthA ukta prakaraNa ke prArambha meM dI hai, jabaki dUsarI gAthA usa prakaraNa ke anta meN| pahale prakaraNa meM pratijJA ke anusAra pratipAdya viSaya kA pratipAdana kiyA gayA hai, jaba ki dUsare prakaraNa meM kevala eka nirdeza-anuyogadvAra se 14 mArgaNAoM meM jIva kI viMzatividhA satprarUpaNA kI gaI hai aura zeSa saMkhyAdi prarUpaNAoM ko na kahakara unako jAnane kI sUcanA kara dI gaI hai| 2. pRthivI Adi SadakAyika jIvoM ke bheda pratipAdana karane vAlI gAthAe~ bhI donoM jIvasamAsoM meM bahuta kucha samatA rakhatI haiN| 3. prAkRta vRttivAle jIvasamAsa kI aneka gAthAe~ ukta jIvasamAsa meM jyoM-kI-tyoM pAI jAtI hai| ukta samatA ke hote hue bhI paJcasaMgrahakAra ne ukta jIvasamAsa-prakaraNa kI aneka gAthAe~ jahA~ saMkalita kI haiM, vahA~ aneka gAthAe~ una para bhASyarUpa se
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa racI hai aura aneka gAthAoM kA Agama ke AdhAra para svayaM bhI svatantra rUpa 37) phira bhI yaha satya haiM ki donoM jIvasamAsI anuvAdikA sAdhvI zrI vidyutprabhAzrI jI ke sahayoga se jo kucha samAna gAthAeM hameM prApta ho sakIM ve nIce dI jA rahI haiM se nirmANa kiyA hai| ( pR0 meM kucha gAthAyeM samAna haiN| jIvasamAsa paJcasaMgraha : tulanAtmaka adhyayana xvi (1) mArgaNA jIvasamAsa gai indiya kAe joe vee kasAtha nANe ya saMjaya daMsaNa lesA bhava samme sanni AhAre / / 6 / / paJcasaMgraha gai indiyaM ca kAe joe vee kasAba NANe ya saMjaya daMsaNa lessA bhaviyA sammata saNi AhAre / / 57 / / (2) jIva ke bheda jIvasamAsa egiMdiyA ya vAyarasuhuyA pajjatamA apajjattA / bighatiya cariMdina duviha bheya pajjata iyare y|| 23 / / paMcindiyA asaNNI saNNI pajjattayA apajjatA / paMcidiesa bosa micchadiThThi bhave sesA / / 24 / / pakhasaMgraha bAyaramegiMdiya vi-ti cauriMdipa asaNNI saNNIya | majjattAdhajjattA evaM causA hoti / / 34 / / (3) guNasthAna jIvasamAsa --- micchAsssAyaNa missA avirayasammA ya desavirayA ya virayA pamatta iyare apuSva aNiyaTTi sutumA ya / / 8 / / avasaMta khINamohA sajogI kevalijiNo ajogI tha caudasa jIvasamAsA kameNa ee'NugaMtavvA / / 9 / /
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA xvii paJcasaMgraha micchosAsaNa misso aviradasammo ya desavirado yA virado pamatta imaro amukha aNiyaTTi suhamo y|| 4 / / upasaMta khINamoho sagogikevalI jiNo ajogI y| caudasa guNaDANAzi ekoNa zikSA : yayA / . . / (4) paryApta jIvasamAsa-- AhAra sarIriMdiya pajjattI ANapANa bhaasmnne| attAri paMcachappiya egidiya vigala spnniinnN|| 25 / / paJcasaMgraha AhArasarIridiyapajjattI aannpaannbhaasmnno| catAri paMca chappi ya eiNdiy-viyl-snnnniinn|| 44 / / (1) pRthvIkAya jIvasamAsa puDavI ya sakkara bAluyA ya uvale silA ya lonnuuse| ayataMba tauya sIsaya rUpA suSaNNe ya bahara y|| 27 / / paJcasaMgraha puDhavI ya sakkarA bAlugA ya uvale silAi chttiisaa| puDhavImayA hU jIvA NidivA jiNavariMdehi / / 77 / / (2) appakAya jIvasamAsa osA ya himaM mahimA harataNu suddhodae ghaNoe yA ghaNNAIhi ya meyA sAmANaM nasthi te preyaa|| 31 / / paJcasaMgraha osA ya himiya mahilA haradaNu suddhodayaM ghaNudayaM c| ede du AukAyA jIvA jiNasAsaNe divaa|| 78 / /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ xviii (3) jIvasamAsa iMgAla jAla accI mummura suddhAgaNI va agaNI ya vAIhi ya bheyA sahumANaM nayi te bheyA / / 32 / / pazcasaMgraha iMgAla jAla accI mumpura suddhAgaNI ya agaNI ya aNNevi ekamAI te kkAyA samudiThThA / / 79 / / (4) vAyukAya jIvasamAsa-- vAumA Ukkali maMDaliguMjA mahAzraNataNu yA / vAIhi ya bheyA suhumANa natthi te bheyA / / 33 / / paJcasaMgraha-- jIvasamAsa dAunbhAmo ukkali maMDali guMjA mahAghaNa taNU ya ede du vAukAyA jIvA jiNasAsaNe divA / / 80 / / (5) vanaspatikAya jIvasamAsa mUlaggaporakhIyA kaMdA taha khaMthavIya biiyruuhaa| saMbhucchimA ya bhaNiyA pattema anaMtakAyA yA / / 34 / / paJcasaMgraha -- mUlagrAporaNIyA kaMdA taha khaMdha bIya bIyarUhA / sammucchimA ya bhaNiyA patteyANaMtakAyA ya / / 81 / / narakoM meM lezyA jIvasamAsa-- kAU kAU taha kAUnIla nIlA va nIlakivhA ya kiNA ca paramakiNhA lesA raNamyabhAGgaNaM / / 72 / / paJcasaMgraha -- kAU kAU taha kAu NIla NIlA tha NIla kiNhA ya kinhA tha paramakiNhA lesA rathaNAdi- puDhavIsu / / 185 / / -
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ '' devoM meM lezyA jIvasamAsa paJcasaMgraha -- bhavyatva jIvasamAsa- AhAraka teU teU taha teU pamha pamhA ya pamhasukkA ya sukkA ya paramanukkA sakkAdivimANavAsINaM / / 73 / / teka teU vaha teu pamha pammA ya pamma- sukkA ya sukkA ya paramasukkA lesA bhavaNAidevANaM / / 189 / / paJcasaMgraha samudUdhAta micchadiTTi abhavvA bhavasiddhAyA ya savvaThANesu / siddhA neva abhavyA navi bhavyA huMti nAyavvA / / 75 / / bhUmikA jIvasamAsa Na ya je bhavvAbhavyA muttisuhA hoti tIdasaMsArA / te jIvA NAyavvA No bhavvA No abhavyA ya / / 957 / / pacasaMgraha viggahagaimAvanA kevaliNo samuhayA ajogI ya siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jIvA / / 82 / / viggahagamAvaNNA kevaliyo samuhado ajogI y| siddhA ya aNAhArA sesA AhArayA jIvA / / 177 / / jIvasamAsa --- xix veyaNa kasAya maraNe veDabdhi ya teyae ya AhAre / kevala ya samugdhAe sattaya maNuesa nAyavvA / / 992 / /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ XX jIvasamAsa paJcasaMgraha veyaNa kasAya veavvaya mAraNaMtio smugdhaao| tejA''hAro chaTo sattamao kevalINaM ca / / 196 / / naraka meM antarakAla jIvasamAsa khauvIsa muttA satta divasa pakkho ya mAsa duga curo| chammAsA rayaNAisa bauvIsa muhasa saNNiyare / / 250 / / paJcasaMgraha paNamAlIsa muhamA pakkho mAso ya viNi khumaasaa| chammAsa parisameya va aMtaraM hoi puDhavINaM / / 206 / / (1) naraka (2] naraka (3) naraka (5. naraka (4) naraka 6) naraka 17 naraka jIvasamAsa 24 muhUrta 7 dina 1 pabha 1 mAsa 2 bhAsa 4 mAsa maas||250|| patasaMgraha 45 muhUrta 1 pakSa 4 mAsa 2 mAsa 5 mAsa mAsa 1 varSa / / 206 / / samyaktvAdi kA virahakAla jIvasamAsa sammatta sattagaM khalu virayAvirAI hoi caudsgN| vie panarasagaM virahiya kAlo ahorsaa|| 262 / / paJcasaMgraha sammale sapta diNA viradAvirade ya udasA hoti| viradesa ya paNNarasaM virahiyakAlo ya bohavyo / / 205 / / donoM gAthA kA artha samAna hai| mAtra zabdoM kA antara hai| viSayavastu jIvasamAsa kI prArambhika gAthAoM meM hI yaha spaSTa kara diyA gayA hai ki isa grantha meM cAra nikSepoM, chaha evaM ATha anuyogadvAroM aura caudaha mArgaNAoM ke AdhAra para jIva ke svarUpa kA evaM usake AdhyAtmika vikAsa kI caudaha avasthAoM kA arthAt caudaha guNasthAnoM kA vivecana kiyA gayA hai| sampUrNa grantha 287 prAkRta gAthAoM meM nibaddha hai aura nimna ATha dvAroM meM vibhakta kiyA gayA hai- (1) satpadaprarUpaNA, (2) dravya-parimANa, (3) kSetra, (4) sparzanA, (5)
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA kAla, (6) antara, (7) bhAva aura (8) alpbhutv| ina ATha anuyogadAro ko AdhAra banAkara pratyeka dvAra meM jova ke tatsambandhI pakSa kI carcA kI gaI haiN| ATha anuyogadvAro ke ullekha ke pazcAt grantha meM caudaha mArgaNAsthAnoM, caudaha jIvasthAnoM aura caudaha gupayAnoM ke gama kA nirdeza kiyA gayA hai| mAnA vaha hai jisake mAdhyama se jIva apanI abhivyakti karatA hai| jIva kI zArIrika, aindrika, mAnasika evaM AdhyAtmika zaktiyoM kI abhivyaktiyoM ke jo mArga hai ke hI mArgaNA kahe jAte haiN| mArgaNAeM nimna haiM- (1) gati-mArgaNA, (2) indriyamArgaNA, (3) kAya-mArgaNA, (4) yoga-mArgaNA, (5) veda-mArgaNA, (6) kaSAyapArgaNA, (7) jJAna-mArgaNA, (8) saMyama-mArgaNA, (9) darzana-mArgaNA, (10) lezyA-mArgaNA, (11) bhavyatva-mArgaNA, (12) samyaktva-pArgaNA (13) saMjhImArgaNA aura (14) aahaar-maargnnaa| isI krama meM Age caudaha guNasthAnoM kA jIvasamAsa ke nAma se nirdeza kiyA gayA haiN| ve caudaha guNasthAna nimna haiM (1) mithyAtva guNasthAna, (2) sAsvAdana guNasthAna, (3) mitra guNasthAna, (4) avirata samyAdRSTi guNasthAna, (5) deza-virata guNasthAna, (6) pramattasaMyata guNasthAna, (7) apramattasaMyata guNasthAna, (8) apUrvakaraNa guNasthAna. (9) anivRttibAdara guNasthAna, (10) sUkSmasamparAya guNasthAna, (11) upazAntamoha guNasthAna, (12) kSINamoha guNasthAna, (13) sayogIkevalI guNasthAna aura (14) ayogIkevalI gunnsthaan| ina prArambhika nirdezoM ke pazcAt jIvasamAsa ke prathama satpadaprarUpaNAdvAra meM uparyukta caudaha mArgaNAoM ke sandarbha meM unakI bheda-prabhedoM kI carcA karate hue yaha spaSTa kiyA gayA hai ki kisa mArgaNA ke kisa bheda athavA prabheda meM kitane guNasthAna upalabdha hote haiN| vastuta: prathama satpadaprarUpaNA-dvAra caudaha mArgaNAoM aura caudaha guNasthAnoM ke pArasparika saha-sambandhoM ko spaSTa karatA hai| hamArI jAnakArI meM acela paramparA meM SaTkhaNDAgama aura sacela paramparA meM jIvasamAsa hI ve prathama grantha hai jo guNasthAnoM aura mArgaNAoM ke saha-sambandha ko spaSTa karate haiN| jJAtavya hai ki AcArya kundakunda ne apane anya niyamasAra meM jIvasthAna, mArgaNAsthAna aura guNasthAna tInoM ko svatantra siddhAntoM ke rUpa meM pratisthApita kiyA hai| aisA lagatA hai ki AcArya kundakunda ke samaya meM ye tInoM avadhAraNAyeM na kevala vikasita ho cukI thIM, apitu inake pArasparika sambandha bhI suspaSTa kiye jA cuke the| yadi hama isa sandarbha meM jIvasamAsa kI sthiti kA vicAra kare to hameM spaSTa lagatA hai ki jIsasamAsa ke racanAkAla taka ye avadhAraNAe~ astitva meM to A cukI thIM, kintu inakA nAmakaraNa saMskAra nahIM huA thaa| jIvasamAsa kI gAthA chaha meM caudaha mArgaNAo ke nAmoM kA nirdeza hai, kintu
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxii jIvasamAsa yaha nirdeza nahIM haiM ki inheM pArgaNA kahA jAtA haiN| isI prakAra gAthA ATha aura nau meM caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA nirdeza haiM, kintu vahAM inheM guNasthAna na kahakara jIvasamAsa kahA gayA hai| usI kAla ke anya do grantha samavAyAMga aura SaTkhaNDAgama bhI guNasthAno ke lie guNAsthAna zabda kA prayoga na kara kramaza: jIvasthAna aura jIvasamAsa zabda kA prayoga karane haiN| AcArya kundakunda ho prathama vyakti haiM jo ina tAnI avadhAraNAoM ko spaSTatayA alaga-alaga karate haiN| isI AdhAra para prola DhAkI Adi kucha vidvAno kI yaha mAnyatA hai ki kundakunda kA kAla chantrI zatAbdI ke pazcAt hI mAnanA hogA, jaba ye tInoM avadhAraNAeM eka-dUsare se pRthak-pRthak sthApita ho cukI thIM aura inameM se pratyeka ke eka-dUsare se pArasparika sambandha ko bhI sunizcita rUpa se nirdhArita kara diyA gayA thaa| prastuta kRti meM caudaha gaNasthAnoM ke nAma nirdeza ke pazcAt jIva ke prakAroM kI carcA huI hai, usameM sarvaprathama yaha batAyA gayA hai ki ayogI kevalI do prakAra ke hote haiM- sabhava aura abhv| abhava ko hI siddha kahA gayA hai| puna: sAMsArika jIvoM meM unake cAra prakAroM kI carcA huI hai- (5) nAraka, (2) tiryazca, (3) manuSya aura (4) devtaa| isake pazcAt prastuta kRti meM nArakoM ke sAta bhedoM aura devoM ke bhavanavAsI vyantara, jyotiSka aura vaimAnika ye cAra bheda kiye gaye haiN| isake pazcAt inake upabhedoM kI bhI carcA huI haiN| guNasthAna siddhAnta ke sandarbha meM uparokta cAroM gatiyoM kI carcA karate hue yaha batAyA gayA hai ki deva aura nAraka yoniyoM meM prathama cAra guNasthAna pAye jAte haiN| tiryazcagati meM prathama pAMca guNasthAna pAye jAte haiM, jabaki manuSya gati meM caudaha hI guNasthAna pAye jAte haiN| jJAtavya hai ki prastuta prasaMga meM inake lie guNasthAna zabda kA prayoga na karate hue jIvasthAna zabda kA hI prayoga kiyA gayA haiN| isake pazcAt paryApta aura aparyApta kI carcA meM yaha batAyA gayA hai ki aparyApta meM mithyAvRSTi guNasthAna hotA hai| paryApta meM unakI gati ke anusAra guNasthAna pAye jAte haiN| isake pazcAt indriyoM kI dRSTi se carcA kI gaI hai| isameM ekendriya se lekara paJcendriya taka ke jIvoM kI carcA hai| isameM caturindriya taka kevala mithyAtva guNasthAna hotA hai, jabaki pachendriya meM caudaha guNasthAna pAe jAte haiN| isake pazcAt prastuta kRti meM indriya-mArgaNA kI carcA karate hue ekendriya se lekara paJcendriya taka ke jIvoM ke bheda-prabhedoM kI vistAra se carcA kI gaI haiN| isameM yaha batAyA gayA hai ki ekendriya jIva, bAdara (sthUla) aura sUkSma aise do prakAra ke hote haiN| punaH ina donoM hI prakAroM ke paryApta aura aparyApta aise
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA do-do upabheda hote haiN| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoM ke bhI paryApta aura aparyApta aise do bheda hote haiN| paJcendriyoM ke paryApta, aparyApta tathA saMjJI aura asaMjJI aise upabheda hote haiN| iname paryApta saMjJI paJcendriya meM caudaha guNasthAna hote haiM, zeSa sabhI jIvoM meM mAtra mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| jJAtavya hai ki isI sandarbha meM jIvasamAla meM AhAra, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana--- ye cha: paryAptiryA batAI gayI haiM aura yaha batAyA gayA haiM ki ekendriya jIvoM meM cAra, vikalendriya meM pA~ca aura saMjJI paJcendriya meM cha: paryAptiyA~ hotI haiN| xxiii - kAra kI bacA karate hue isameM jIvanikAyoM aura unake bheda-prabhedoM kI vistAra se carcA kI gaI hai| SaTjIvanikAyoM ke bheda-prabhedo kI yaha carcA mukhyataH uttarAdhyayana sUtra ke chattIsaveM adhyayana ke samAna hI haiN| yadyapi yaha carcA usako apekSA saMkSipta hai, kyoMki isameM trasa - jIvo kI carcA adhika vistAra se nahIM kI gaI hai| isI kAya mArgaNA kI carcA ke antargata granthakAra ne jIvoM ke vibhinna kuloM (prajAtiyoM) evaM yoniyoM (janma grahaNa karane ke sthAna ) kI bhI carcA kI gaI haiN| yoniyoM kI carcA ke prasaMga meM saMvRtta, vivRtta, saMvRtta - vivRta tathA sajIva, nirjIva aura sajIva-nirjIva evaM zAMta, uSNa tathA zItoSNa yoniyoM kI carcA hai| isI krama meM Age chaha prakAra ke saMghayaNa tathA chaha prakAra ke saMsthAnoM kI bhI carcA kI hai| isI krama meM isa sabakI bhI vistAra se carcA kI gaI hai| ki kina-kina jIvoM kI kitanI kulakoTiyA~ hotI hai| ve kisa prakAra kI yoni meM janma grahaNa karate haiN| unakA asthiyo kA DhA~cA arthAt saMghahana kisa prakAra kA hotA hai tathA unako zArIrika saMracanA kaisI hotI haiM? isI krama meM Age pA~ca prakAra ke zarIroM kI bhI carcA kI gaI hai aura yaha batAyA gayA hai ki kisa prakAra ke jIvoM ko kauna-kauna se zarIra prApta hote haiN| yoga- mArgaNA ke antargata mana, vacana aura kAyayoga kI carcA kI gaI haiM aura yaha batAyA gayA hai ki kisa prakAra ke yoga meM kauna-sA guNasthAna pAyA jAtA hai| yoga-mArgaNA ke pazcAt veda mArgaNA kI carcA kI gaI haiN| jaina paramparA meM veda kA tAtparya strI, puruSa athavA napuMsaka kI kAma vAsanA se hai| vedamArgaNA kI carcA ke pazcAt kaSAya-mArgaNyA kI carcA haiN| isameM krodha. mAna, mAyA aura lobha- ina cAra kaSAyoM meM pratyeka ke anantAnubandhI apratyAkhyAnI-pratyAkhyAnI evaM saMjvalana aise cAra-cAra vibhAga kiye gaye haiM aura yaha batAyA gayA hai ki kisa guNasthAna meM kauna se prakAra ke kaSAya pAye
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxiv jIvasamAsa jAte haiN| agrima jJAna-mArgaNA ke antargata pA~ca prakAra ke jJAnoM kI carcA hai| isameM matijJAna, zrutajJAna, avadhizAna aura manaHparyavajJAna ke bheda-prabheda bhI batAye gaye hU~ tathA yaha batAyA gayA hai ki kevalajJAna kA koI bheda nahIM hotA hai| Age isI prasaMga meM kauna se jJAna kisa guNAsthAna meM pAye jAte haiM, isakA bhI saMkSipta divezana li. sanda hai saMyama-mArgaNA ke antargata pA~ca prakAra ke saMyamoM kI carcA kI gaI hai aura yaha batAyA gayA hai ki kisa guNasthAna meM kauna-sA saMyama pAyA jAtA hai| isI carcA ke prasaMga meM pulAka, bakuza, kuzIla, nirdhanya aura snAtaka aise pAMca prakAra ke zramaNoM kA bhI ullekha kiyA gayA hai| darzana-mArgappA ke antargata cAra prakAra ke darzanoM kA ullekha karate hue yaha batAyA hai ki kisa guNasthAna meM kitane darzana hote haiN| lezyA-mArgaNA ke antargata cha: lezyAoM kA vistRta vivecana upalabdha hotA hai| isI krama meM lezyA aura gaNasthAna ke saha-sambandha ko bhI nirUpita kiyA gayA hai| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki nArakIya jIvoM aura devatAoM meM kisa prakAra lezyA pAyI jAtI hai, kintu yahA~ hameM dhyAna rakhanA cAhie ki nArakIya jIvoM aura devo ke sambandha me jo lezyA kI kalpanA hai, vaha dravya-lezyA ko lekara hai, unameM bhAva-lezyA to chahIM hI sambhava ho sakatI haiN| vastuta: yahA~ dravya-lezyA svabhAvagata vizeSatA ko sUcaka hai| bhavyatva mArgaNA ke antargata bhavya aura abhavya aise do prakAra ke jIvoM kA nirdeza hai| jaina darzana meM bhavya se tAtparya una AtmAoM se hai jo mokSa ko prApta karane meM samartha haiN| isake viparIta abhavya jIvoM meM mokSa ko prApta karane kI kSamatA kA abhAva hotA hai| guNasthAnoM kI apekSA se abhavya jIvoM meM mAtra mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai, jabaki bhavya jIvoM meM caudaha hI guNasthAna sambhava haiN| bhavyatva-mArgaNA ke pazcAt prastuta kRti meM samyaktva-mArgaNA kA nirdeza kiyA gayA hai| samyaktva-mArgaNA ke antargata aupazamika, vedaka, kSAyika aura kSAyopazAmika aise cAra prakAra ke samyaktva kI carcA hai| isameM yaha bhI batAyA gayA hai ki kisa-kisa guNasthAna meM kisa prakAra kA samyaktva pAyA jAtA hai| saMjJI-mArgaNA ke antargata saMjJI aura asaMjJI-- aise do prakAra ke jIvoM kA nirdeza kiyA gayA hai| jinameM heya, jJeya aura upAdeya kA viveka karane kI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA xxv sAmarthya hotI hai, use saMjJA kahA jAtA hai| guNasthAno kI apekSA se yahA~ yaha batAyA hai ki asaMjJo jIvoM meM mAtra mithyAtva guNasthAna hotA hai. jabaki saMjJI jIvoM meM sabhI guNasthAna sambhava hote hai| ___ AhAra-mArgaNA ke antargata jIvoM ke do bheda kiye gaye haiM- (1) AhAraka, (2) anaahaark| isame yaha bhI batAyA gayA hai ki punarjanma grahaNa karane hetu vigrahagati se gamana karane vAle jIva, kevalI-samudaghAta karate samaya kevalI tathA ayogI kevalI aura siddha ye anAhAraka hote haiN| zeSa sabhI AhAraka hote haiN| isa prakAra jIvasamAsa ke isa prathama satpadaprarUpaNA-dvAra meM caudaha mArgaNAoM kA caudaha guNasthAnoM se pArasparika sambandha spaSTa kiyA gayA hai| yadhapi gambhIratA se dekhane para yaha lagatA hai ki jIvasamAsa usa prArambhika sthiti kA prantha hai, jaba mArgaNAoM aura guNasthAnoM ke saha-sambandha nirdhArita kiye jA rahe the| jIvasamAsa kA dUsarA dvAra parimANadvAra hai isa dvAra meM sarvaprathama parimANa ke dravya-parimANa, kSetra-parimANa, kAla-parimANa aura bhAva-parimANa ye cAra vibhAga kiye gaye haiN| punaH dravya-parimANa ke antargata mAna, unmAna, avamAna, ganima aura pratimAna-- aise pA~ca vibhAga kiye gaye haiM jo vibhinna prakAra ke dravyoM (vastuoM) ke taulamApa se sambandhita haiM, kSetra-parimANa ke antargata aMgula, vitasti, kakSI, dhanuSa, gAU, zreNI Adi kSetra ko mApane ke paimAnoM kI carcA kI haiN| isI krama meM aMgala kI carcA karate hue usake utsedhAMgula, pramANAMgula aura AtmAMgula aise tIna bheda kie haiN| punaH inake bhI pratyeka ke sUcyaMgula, pratarAMgula, ghanAMgula aise tIna-tIna bheda kiye gaye haiN| sUkSma kSetramApa ke antargata paramANu, urdhvareNU, basareNU, rathareNU, nAlAgra, lIkha, jUM aura java kI varcA kI gaI hai aura batAyA gayA hai ki ATha janoM se eka aMgula banatA hai| puna: cha: aMgala se eka pAda, do pAda se eka vitasti tathA do vitasti kA eka hAtha hotA hai, 4 hAthoM kA eka dhanuSa hotA hai, 2000 hAtha yA 500 dhanuSa kA eka gAU (koza) hotA hai| puna: 4 gAU kA eka yojana hotA hai| ___ kAla-parimANa kI carcA karate hue yaha batAyA gayA hai ki kAla kI sabase sUkSma ikAI samaya hai| asaMkhya samaya kI eka AvalikA hotI hai| saMkhyAta AvalikA kA eka zvAsocchvAsa arthAt prANa hotA hai| sAta prANoM kA eka stoka hotA hai| sAta stokoM kA eka lava hotA hai| sAr3he ar3atIsa lava kI eka nAlikA hotI hai| do nAlikAoM kA eka muhUrta hotA hai| tIsa mUhUrta kA eka ahorAtra (divasa) hotA hai| pandraha ahorAtra kA eka pakSa hotA hai| do pakSa kA eka mAsa hotA hai| do mAsa kI eka Rta hotI haiN| tIna RtuoM kA eka ayana hotA hai| do ayana kA eka varSa hotA hai| caurAsI lAkha varSoM kA eka pUrvAGga hotA
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxvi jIvasamAsa hai| caurAsI lAkha varSoM ko caurAsI lAkha-lAkha varSoM se guNita karane para eka pUrva hotA haiN| pUrva ke Age nayUtAMga, nayUta nalinAMga, nalina Adi kI carcA karate hue anta meM zIrSa - prahelikA kA ullekha kiyA gayA hai| isake Age kA kAla saMkhyA ke dvArA batAnA sambhava nahIM hone se use palyopama, sAgaropama Adi upamAnoM se spaSTa kiyA gayA hai| jIvasA meM na Apake prakAroM aura unake upamAoM ke dvArA mApane kI vistRta carcA kI gaI haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki jaina darzana meM kAla ke paimAnoM kI ativistRta aura gambhIra carcA upalabdha hotI haiN| dravya-parimANa nAmaka isa dvAra ke anta meM bhAva-parimANa kI carcA hai| isameM saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta ke bheda pramedoM kA atyanta hI sUkSma vivecana kiyA gayA hai| bhAva - parimANa kI isa carcA ke anta me jIvasamAsa meM pratyakSa aura parokSa aise do pramANo kI carcA huI haiN| isameM indriya pratyakSa anumAna, upamAna aura Agama aise cAra pramANoM ko do bhAgoM meM vibhakta kiyA gayA haiN| indriya pratyakSa, anumAna aura upamAna ko matijJAna ke antargata tathA Agama ko zrutajJAna ke antargata vargIkRta kiyA gayA hai| Age naya pramANa kI carcA karate hue mUla grantha meM mAtra naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda aise pA~ca nayoM kA ullekha huA hai| isI krama meM isa dravya-parimANa dvAra ke antargata vibhinna guNasthAnoM meM aura vibhinna mArgaNAoM meM jIvoM kI saMkhyA kA parimANa batalAyA gayA haiN| jIvasamAsa meM prathama satprarUpaNAdvAra kI carcA lagabhaga 85 gAthAoM meM kI gaI hai, vahIM dUsare dravya parimANa dvAra kI carcA bhI lagabhaga 82 gAthAoM meM pUrNa hotI haiN| usake bAda kSetra dvAra Adi zeSa chaH dvAroM kI carcA atyanta saMkSipta rUpa meM kI gaI hai| - - tIsare kSetra dvAra meM sarvaprathama AkAza ko kSetra kahA gayA hai aura zeSa jIva, pudgala, dharmAstikAya, adharmAstikAya aura kAla ko kSetrIya arthAt usameM rahane vAlA batAyA gayA haiN| isa dvAra ke antargata sarvaprathama cAroM gati ke jIvoM ke dehamAna kI carcA kI gaI hai| prastuta kRti meM dehamAna kI yaha carcA paryApta vistAra ke sAtha upalabdha hotI haiN| yaha batAyA gayA haiM ki kisa guNasthAnavartI jIva loka ke kitane bhAga meM hote haiN| midhyAdRSTi jIva sampUrNa loka meM pAye jAte haiM, zeSa guNasthAnavartI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM, yadyapi kevalI samudghAta karate samaya sampUrNa loka meM vyApta hote haiN| isa carcA ke pazcAt isameM yaha batAyA gayA hai ki sUkSma ekendriya aura aparyApta bAdara jIva sarvaloka meM hote haiM, zeSa jIvaloka ke bhAga vizeSa meM hote haiN| yahA~ vAyukAyika jIvoM ko sva-sthAna kI apekSA se to loka ke bhAga vizeSa meM hI mAnA gayA hai, kintu upapAta athavA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA xxvii samudghAta kI apekSA se ve bhI sarvaloka meM hote haiN| jIva svasthAna, samuddhAta tathA upapAta kI apekSA se jisa sthAna vizeSa meM rahatA hai, vaha kSetra kahalAtA hai, kintu bhUtakAla meM jisa kSetra meM vaha rahA thA use sparzanA kahate hai| sparzanA ko carcA agrimadvAra meM kI gaI haiN| kSetra-dvAra ke anta meM yaha batAyA gayA hai ki AkAza ko chor3akara zeSa pAMcoM dravya loka meM hote haiM, jabaki AkAza loka aura aloka dono me hotA hai| caturtha sparzanAdvAra ke antargata sarvaprathama loka ke svarUpa evaM AkAra kA vivaraNa diyA gayA hai| isI krama me uchaloka, adholoka aura tiryakaloka kA vivecana kiyA gayA hai| tiryakloka ke antargata jambUdvIpa aura meruparvata kA svarUpa spaSTa kiyA gayA hai aura usake pazcAt dvigaNa-dvigaNa vistAra vAle lavaNa samudra, dhAtakIkhaNDa, kAlodadhi samadra, puSkaradvIpa aura usake madhyavartI mAnuSottara parvata kI carcA hai| isI carcA ke antargata yaha bhI batAyA gayA hai ki manuSya mAnuSottara parvata taka hI nivAsa karate haiM, yadyapi isake Age bhI dviguNita-dviguNita vistAra vAle asaMkhya dvIpa-samudra haiN| sabake anta meM svayambhUramaNa samudra haiN| isa dvAra ke anta meM nimna sAta samudghAtoM ko carcA kI gaI hai.-- (1) vedanAsamudghAta, (2) kaSAya samuddhAta. (3) mAraNAntika samudghAta, (4) vaikriya samudghAta, (5) tejas samudaghAta, (6) AhAraka samudghAta aura (7) kevalI smudghaat| samudghAta kA tAtparya Atma-pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlakara loka meM prasarita kara vibhinna karmoM kI nirjarA karanA hai| isI krama meM Age yaha batAyA gayA hai ki kina jIvoM meM kitane samudghAta sambhava hote hai| isake pazcAt isa sparzana nAmaka dvAra meM vibhinna guNasthAnavoM jIva loka ke kitane bhAga kI sparzanA karate haiM, yaha batAyA gayA hai| anta meM cAroM gati ke jIya loka ke kitane-kitane mAga kA sparza karate haiM, isakI carcA kI gaI hai| pA~caveM kAla-dvAra ke antargata tIna prakAra ke kAloM kI carcA kI gaI hai- (1) bhavAyu kAla, (2) kAsthiti kAla, (3) guNavibhAga kAla aura isameM bhavAyu kAla ke antargata cAroM gatiyoM ke jIvoM kI adhikatama aura nyUnatama Ayu kitanI hotI hai, isakI vistAra se carcA kI gaI haiN| yaha carcA do prakAra se kI gaI hai| jIva vizeSa kI apekSA se aura una-una gati ke jIvoM ke sarvajIvoM kI apekSA se yaha batAyA gayA hai ki aparyApta manuSyoM ko chor3akara nAraka, tiryazca, devatA aura paryApta manuSya sabhI kAloM meM hote haiN| isa carcA ke pazcAt prastuta dvAra meM kAyasthiti kI carcA kI gayI hai| kisI jIva vizeSa kA puna:-puna:
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxviii jIvasamAsa nirantara usI kAya me janma lenA kAyasthiti hai| isa apekSA se deva aura nAraka punaH usI kAya meM janma nahIM lete haiN| ataH unakI kAsthiti ekabhavaparyanta hI hotI hai| paJcendriya tiryaJca ko chor3akara zeSa tiryazca jIvoM kI kAyasthiti bhava kI apekSA se anantabhava aura kAla kI apekSA se anantakAla taka mAnI gaI hai| jahA~ taka manuSya aura paJcendriya tiryazca kA prazna hai, unakI sthiti sAta-ATha bhava taka hotI hai| kAla kI apekSA se yaha kAyasthiti tIna palyopama aura nau karoSTra pUrva varSa kI ho sakatI hai| kAyasthiti kI carcA ke bAda kAla-dvAra meM guNavibhAga kAla kI carcA hai| isameM vibhitra guNasthAnoM ke jaghanya aura utkRSTa kAla kI sImA batAyI gayI hai| isI krama meM samyaktva, IleTa, garuSaveda, lezyA evaM nAdi sA~pa jJAna ko kAla maryAdA kI carcA bhI prastuta dvAra meM milatI hai| isI krama meM cakSadarzana aura anakSadarzana ke kAla maryAdA kI carcA karate hue cakSudarzana kA kAla do hajAra sAgaropama aura acakSudarzana kA kAla anAdi-ananta, anAdi-sAnta aura sAdi-sAnta aisA tIna prakAra kA batAyA gayA hai| yadyapi Agama meM usake prathama do prakAroM kA hI nirdeza milatA hai| isake pazcAt isa dvAra meM mavyatva-abhavyatva Adi kI apekSA se bhI utkRSTa kAla kI carcA huI hai| dvAra ke anta meM vibhinna mArgaNAo aura gaNasthAnoM kI apekSA se utkRSTa-jaghanya kAla kI carcA bhI vistArapUrvaka kI gaI haiN| anta meM ajIva dravya ke kAla kI carcA karate hue dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya ko anAdi-ananta batAyA hai| kAla sAmAnya dRSTi se to anAdi-ananta hai, kintu vizeSa rUpa se use bhUta, vartamAna aura bhaviSya- aise tIna vibhAgoM meM bA~TA jAtA hai| pudgala dravya meM paramANu evaM skandhoM kA jaghanyakAla eka samaya aura utkRSTa kAla asaMkhyAta avasarpiNI-utsarpiNI paryanta batAyA hai| chaThA antaradvAra-jIva jisa gati athavA paryAya ko chor3akara anya kisI gati yA paryAya ko prApta huA ho, baha jaba taka puna: usI gati yA paryAya ko prApta na kara sake, taba taka kA kAla antarakAla kahA jAtA hai| prastuta dvAra ke antargata sarvaprathama cAra gatiyoM ke jIvoM meM kauna, kahA~, kisa gati meM janma le sakatA hai, isakI carcA kI gii| usake pazcAt ekendriya, usakAya evaM siddhoM ke sAmAnya apekSA se nirantara utpatti aura antarAla ke kAla kI carcA kI gaI hai| tatpazcAt siddhokI nirantaratA aura antarAla kI carcA karate hue cAroM gatiyoM, pAMcoM indriyoM, SaT jIvanikAyoM Adi kI apekSA se bhI antarakAla kI carcA kI gaI hai|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ I I bhUmikA M sAtave bhAva dvAra ke antargata sarvaprathama aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika, audayika, pAriNAmika evaM sannipAtika aise cha: bhAgoM kI carcA kI gaI haiN| usake pazcAt ATha karmoM kI apekSA se vibhinna bhAvoM kI carcA ko gaI hai| isameM yaha batAyA gayA hai ki mohanIya karma meM cAra bhAva hote haiM, zeSa tIna ghAtI karmoM meM audayika kSAyika aura kSAyopazamika aise tIna bhAva hote haiN| zeSa aghAtI karmoM meM mAtra audayika bhAva hote haiN| pAriNAmika bhAva to jIva kA svabhAva hai| ataH vaha sabhI avasthAoM meM pAyA jAtA haiN| ajIva dravyoM meM dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya aura kAla meM pAriNAmika bhAva haiM. kintu yahA~ pAriNAmika bhAva kA tAtparya pariNamana hI samajhanA cAhie, kyoMki bhAva to cetanAgata avasthA haiN| pugala meM pAriNAmika aura audayika donoM bhAva hote haiM, kyoMki pugala karmavargaNA ke rUpa me udaya meM bhI Ate haiN| xxix AThaveM alpabahutva dvAra meM sarvaprathama cAroM gatiyoM evaM siddhoM kI apekSA se alpabahutva kI carcA huI hai, usameM batAyA gayA haiM ki sabase alpa manuSya haiM, manuSyoM se asaMkhyAta guNA adhika devatA hai, devoM se asaMkhyAta guNA adhika siddha yA mukta AtmA haiM aura siddhoM se ananta guNA adhika tiryaMca haiN| strI- puruSa ke alpabahutva ko batAte hue kahA gayA haiM ki mAnava strI sabase kama hai, unakI apekSA puruSa adhika haiM puruSoM se adhika nArakIya jIva haiM, unase asaMkhyAta guNA adhika paMcendriya tiriyakhiNi haiM, unase asaMkhyAta guNA adhika deviyA~ haiN| isI krama meM Age vibhinna narakoM kI pArasparika apekSA se aura deva gati meM vibhinna devoM kI apekSA se bhI alpabahutva kA vicAra huA hai| isI krama meM Age vibhinna kAyoM kI apekSA se alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| anta meM vibhinna guNasthAnoM kI apekSA se bhI alpabahutva kA vicAra kiyA gayA hai| isa prakAra isa dvAra meM vibhinna mArgaNAoM kI apekSA se alpabahutva kA vicAra huA hai| anta meM ajIva dravyoM aura unake pradezoM ke alpabahutva kA vicAra karate hue prastuta kRti samApta hotI hai, antima do gAthAoM meM jIvasamAsa kA AdhAra dRSTivAda ko batalAte hue jIvasamAsa ke adhyayana ke phala ko spaSTa karate hue kahA gayA hai ki jo isakA adhyayana karatA hai usakI mati vipula hotI haiM tathA vaha dRSTivAda ke vAstavika artha kA jJAtA ho jAtA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki jIvasamAsa kA varNya viSaya vividha AyAmo vAlA hai| usameM jaina, khagola, bhUgola, sRSTi-vijJAna ke sAtha-sAtha usa yuga meM pracalita vividha prakAra ke taula-bhApa, jIvoM kI vibhinna prajAtiyA~ Adi kA vivecana upalabdha hotA hai| guNasthAna siddhAnta ko AdhAra banAkara ATha anuyogadvAroM ke mAdhyama se usakI vyAkhyA karane vAlA zvetAmbara paramparA meM yaha
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ XXX jIvasamAsa prathama grantha hai| isakI prAcInatA aura mahattA ko nakArA nahIM jA sktaa| isapara sarvaprathama maladhAra- gacchIya zrI hemacandrasUri kI vRtti hai| yaha mUlagrantha sarvaprathama RSabhadeva kezarImala saMsthAna, ratalAma ke dvArA I0 san 1928 meM prakAzita huA thaa| isake bhI pUrva hemacandrasUri kI vRtti ke sAtha yaha grantha Agamodaya samiti bambaI dvArA I0 san 1927 meM mudrita kiyA gayA thaa| jinaratnakoSa se hameM yaha bhI sUcanA milatI haiM ki isapara maladhAragacchIya hemacandrasUri kI vRti ke atirikta zIlAMkAcArya kI eka TIkA bhI upalabdha hotI hai, jo abhI taka aprakAzita hai| yadyapi isakI pratiyA~ bar3audA Adi vibhinna jJAna bhaNDAroM meM upalabdha hotI haiN| isI prakAra isakI eka anya TIkA bRhadvRtti ke nAma se jAnI jAtI hai,jo maladhAragacchIya hemacandrasUri ke ziSya abhayadevasUri ke dvArA vikrama saMvat 1164 tadanusAra I0 san 1107 meM likhI gaI thii| isa prakAra yadyapi mUlagrantha aura usakI saMskRta TIkA upalabdha thI, kintu prAkRta aura saMskRta se anabhijJa vyaktiyoM ke lie isake hArda ko samajha pAnA kaThina thaa| isakA prathama gujarAtI anuvAda, jo maladhAragacchIya hemacandrasUri kI TIkA para AdhArita hai, muni zrI amitayaza vijaya kI mahArAja ne kiyA, jo jinazAsana ArAdhanA TrasTa, bambaI ke dvArA I0 san 1985 meM prakAzita huaa| phira bhI hindI bhASA-bhASI janatA ke lie isa mahAn grantha kA upayoga kara pAnA anuvAda ke abhAva meM kaThina hI thaa| I0 sana 1995 meM kharataragacchIyA mahattarA adhyAtmayoginI--pUjyAzrI vicakSaNazrI jI ma0mA0 kI suziSyA evaM sAdhvIvaryA marudharajyoti pUjyA maNiprabhAzrI jI kI nezrAyavartinI sAdhvI zrI vidyutaprabhAzrIjI, pArzvanAtha vidyApITha meM apanI guru bhaginiyoM ke sAtha adhyayanArtha padhArI, unase maiMne isa grantha ke anuvAda ke lie nivedana kiyA, jise unhoMne na kevala svIkAra kiyA apitu kaThina parizrama karake alpAvadhi meM hI isakA anuvAda sampanna kiyaa| usake sampAdana aura saMzodhana meM mero vyastatA evaM svAsthya sambandhI kAraNoM se apekSA se kucha adhika hI samaya lagA, kintu Aja yaha grantha mudrita hokara lokArpita hone jA rahA hai, yaha atiprasannatA aura santoSa kA viSaya hai| sampAdana evaM bhUmikA lekhana meM hue vilamba ke lie maiM sAdhvIzrI jI evaM pAThakoM se kSamAprArthI huuN| bhASaNapUrNimA zAjApura DaoN sAgaramala jaina nidezaka meTinsa) pArzvagAya vidyApITha vArANasI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaTkhaNDAgama kA jIvasthAna aura jIvasamAsa -- paM. hIrAlAla jI zAstrI SaTkhaNDAgama mulataH yApanIya paramparA kA grantha hai, kintu Aja vaha digambara paramparA meM Agama tulya grantha ke rUpa meM mAnya hai aura usa para likhI gaI dhavalA aura TIkA Aja digambara jaina samAja kA AdhArabhUta grantha hai| prastuta lekhAMza digambara jaina paramparA ke variSTha vidvAna paM0 hIrAlAlajI zAstrI kI SaTkhaNDAgama kI bhUmikA se liyA gayA hai| isameM AdaraNIya paNDita jI ne yaha pratipAdita kiyA hai ki SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna kA upajIvya jIvasamAsa rahA hai| - sampAdaka ghaTkhaNDAgama ke jIvasthAna kA AdhAra jIvasamAsa pakhaNDAgama ke chaha khaNDoM meM pahalA khaNDa jIvasthAna hai| isakA udgama dhavalAkAra ne mahAkammapayaDipAhuDa ke chaThe bandhana nAmaka anuyogadvAra ke cauthe bheda bandhavidhAna ke antargata vibhinna bheda-prabheda rUpa avAntara adhikAroM se batalAyA hai, yaha bAta hama prastAvanA ke prArambha meM diye gaye citrAdiyoM ke dvArA spATa kara cuke haiN| jIvasthAna kA mukhya viSaya san, saMkhyAdi ATha prarUpaNAoM ke dvArA jIva kI vividha avasthAoM kA varNana karanA hai| isameM to sandeha hI nahIM ki jIvasthAna kA mUla udagamasthAna mahAkammapaDipAhue thA ora yata: karmabandha karane ke nAte usake bandhaka jIva kA jabataka svarUpa, saMkhyAdi na jAna lie jAveM, tabataka karmoM ke bheda-prabhedoM kA aura unake svarUpa Adi kA varNana karanA koI mahattva nahIM rakhatA, ata: bhagavat puSpadanta meM sabase pahale jIvoM ke svarUpa Adi kA sat, saMkhyAdi anuyogadvAroM se varNana karanA hI ucita smjhaa| isa prakAra jIvasthAna nAmaka prathama khaNDa kI racanA kA zrIgaNeza huaa| para jaisAki maiMne vedanA aura vargaNAkhaNDa meM AI huI sUtra-gAthAo ke AdhAra para SaTkhaNDAgama se pUrva-racita vibhinna granthoM meM pAI jAne vAlI gAthAoM *. paTkhaNDAgama, sampA0- bra0pa0sumatibAI zahA, zrI zrutabhAMDAra va anya prakAzana samiti, phalaTaNa, 1965 kI paM0 hIrAlAla zAstrI kI prastAvanA' se saabhaar|
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxii jIvasamAsa ke tulanAtmaka avataraNa dekara yaha batAyA hai ki mahAkammapaDipAhuDa kA viSaya bahuta vistRta thA, aura vaha saMkSepa rUpa se kaNThastha rakhane ke lie gAthA rUpa 4 prathita yA gumphita hokara AcArya-paramparA se pravahamAna hotA huA calA A rahA thA, usakA jitanA aMza AcArya zivazarma ko prApta huA, use unhoMne apanI 'kammapayaDI-saMgrahaNI' meM saMgrahita kara diyaa| isI prakAra unake pUrvavartI jisa AcArya ko jo viSaya apanI guru paramparA se milA, use una-una AcAryoM ne use gAthAoM meM gumphita kara diyA, tAki unheM jijJAsu jana kaNThastha rakha skeN| samasta upalabdha jaina vAGmaya kA avalokana karane para hamArI dRSTi eka aise anya para gaI, jo paTkhaNDAgama ke prathama khaNDa jIvasthAna ke sAtha racanA zailI se pUrI-pUrI samatA rakhatA hai aura adyAvadhi jisake kartA kA nAma ajJAta hai, kintu pUrvabhRt-sUri-sUtrita ke rUpa meM vikhyAta hai, usakA nAma hai jIvasamAsA isameM kala 286 gAthAe~ hai aura satprarUpaNA, dradhyapramANAnugama Adi unhIM ATha anuyogadvAroM meM jIva kA varNana ThIka usI prakAra se kiyA gayA hai, jaisAki SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna nAmaka prathama khaNDa meN| bheda hai, to kevala itanA hI, ki Adeza se kathana karate hue jIvasamAsa meM eka-do mArgaNAoM kA varNana karake yaha kaha diyA gayA hai ki isI prakAra se dhIra, vIra aura zrutajJajanoM ko zeSa mArgaNAoM kA viSaya anumArgaNa kara lenA caahie| taba SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna meM una sabhI mArgaNA sthAno kA varNana khUba vistAra ke sAtha pratyeka prarUpaNA meM pAyA jAtA hai| yahI kAraNa hai ki yahAM jo varNana kevala 286 gAthAoM ke dvArA kiyA gayA hai, vahA~ vahIM varNana jIvasthAna meM 1860 sUtroM ke dvArA kiyA gayA hai| jIvasamAsa meM AThoM prarUpaNAoM kA odha aura Adeza se varNana karane ke pUrva usa-usa prarUpaNA kI AdhArabhUta aneka bAtoM kI bar3I vizada carcA kI gaI hai, jo ki jovasthAna meM nahIM hai| hA~, dhavalA TIkA meM vaha avazya dRSTigocara hotI hai| aisI viziSTa viSayoM kI carcA vAlI saba milAkara lagabhaga 111 gAthAe~ haiN| unako 286 meM se paTA dene para kevala 175 gAthAe~ hI aisI raha jAtI haiM, jinameM AThoM prarUpaNAoM kA sUtrarUpa meM hote hue bhI vizada evaM spaSTa varNana pAyA jAtA hai| isakA niSkarSa yaha nikalA ki 175 gAthAoM kA spaSTIkaraNa SadkhaNDAgamakAra ne 1860 sUtroM meM kiyA hai| yahA~ yaha zaMkA kI jA sakatI haiM ki sambhava hai SakhaNDAgama ke ukta jIvasthAna ke vizada evaM vistRta varNana kA jIvasamAsakAra ne saMkSepIkaraNa kiyA ho| jaisA ki dhavalA-jayadhavalA TIkAoM kA saMkSepIkaraNa gommaTasAra ke racayitA
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA sxxiii nemicandrAcArya ne kiyA hai| para isa zaMkA kA samAdhAna yaha hai ki pahale to gommaTasAra ke racayitA ne usameM apanA nAma spaSTa zabdoM meM prakaTa kiyA hai, jisase ki vaha paravI racanA siddha ho jAtI hai| para yahA~ to jIvasamAsakAra ne na to apanA nAma kahIM diyA hai aura na paravartI AcAryoM ne hI use kisI AcArya-vizeSa kI kRti batAkara nAmollekha kiyA hai| pratyut use 'pUrvabhRta-sUri-sUtrita' ho kahA hai, jisakA artha yaha hotA hai ki jaba yahA~ para pUrvo kA jJAna prabahamAna thA, taba kisI pUrvavettA AcArya ne dina para dina kSINa hotI huI logo kI buddhi aura dhAraNAzakti ko dekhakara hI pravacana-vAtsalya se prerita hokara ise gAthArUpa meM nibaddha kara diyA hai aura vaha AcArya paramparA se pravahamAna hotA huA dharasenAcArya ko prApta huA hai| usameM jo kathana spaSTa thA, usakI vyAkhyA meM adhika bala na dekara jo aprarUpita mArgaNAoM kA gUr3ha artha thA, usakA unhoMne bhUtabali aura puSpadanta ko vistAra se vivecana kiyA aura unhoMne bhI usI gar3ha rahasya ko apanI racanA meM spaSTa karake kahanA yA likhanA ucita smjhaa| dUsare isa jIvasamAsa kI jo gAthAe~ ATha prarUpaNAo kI bhUmikA rUpa haiM, ve dhavalATIkA ke atirikta uttarAdhyayana, mUlAcAra, AcAsaMga-niyukti, prajJApanAsUtra, prAkRta paJcasaMgraha Adi aneka grantho meM pAyI jAtI haiN| jIvasamAsa kI apane nAma ke anurUpa viSaya kI sugaThita vigatavAra susambaddha racanA ko dekhate hue yaha kalpanA asaMgata-sI pratIta hotI hai ki usake racayitA ne una-una uparyukta pranyoM se una-una gAthAoM ko chAMTa-chAMTa kara apane grantha meM nibaddha kara diyA ho| isake sthAna para to yaha kahanA adhika saMgata hogA ki jIvasamAsa ke praNetA vastutaH zrutajJAna ke aMgabhUta 11 aMgoM aura 14 pUrvo ke vettA the| bhale hI ve zrutakevalI na hoM, para unheM aMga aura pUrvo ke bahubhAga kA viziSTa jJAna thA, aura yahI kAraNa hai ki ve apanI kRti ko itanI spaSTa evaM vizada banA ske| yaha kRti AcArya-paramparA se AtI huI dharasenAcArya ko prApta huI, aisA mAnane meM hameM koI bAdhaka kAraNa nahIM dikhAI detaa| pratyut prAkRta paJcasaMgraha kI prastAvanA meM jaisAki maiMne batalAyA, yahI adhika sambhava a~catA hai ki prAkRta paJcasaMgrahakAra ke samAna jIvasamAsa dharasenAcArya ko bhI kaNThastha thA aura usakA bhI vyAkhyAna unhoMne apane donoM ziSyoM ko kiyA hai| yahA~ para jIvasamAsa kA kucha prArambhika paricaya denA aprAsaMgika na hogaa| pahalI gAthA meM caubIsa jinavaroM (tIrthaGkaroM) ko namaskAra kara jIvasamAsa kahane kI pratijJA kI gaI hai| dUsarI gAthA meM nikSepa, nirukti, (nirdeza-svAmitvAdi) chaha anuyogadvAroM se, tathA (sat-saMkhyAdi) ATha anuyogadvAroM se gati Adi
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxiv jIvasamAsa mArgaNAoM ke dvArA jIvasamAsa anugantavya kahe haiN| tIsarI gAthA ke dvArA nAmAdi cAra vA bahuta prakAra ke nikSepoM kI prarUpaNA kA vidhAna hai| cauthI gAthA meM ukta chaha anuyogadvAroM se sarvabhAva (padArtha) anugantavya kahe haiN| pAMcavIM gAthA meM sat-saMkhyAdi ATha anuyogadvAroM kA nirdeza hai, jo ki isa prakAra hai saMtapayaparUvaNayA davvapamANaM ca khitta-phusaNA y| kAlaMtaraM ca bhAvo apyAbahuaM ca dArA / / 5 / / pAThakagaNa isa gAmA ke sAtha pasAhaH ma sa khaNDa 'saMtaparUvaNA' Adi sAtaveM sUtra se milAna kreN| tatpazcAt chaThI 'gai iMdie ya kAe' ityAdi sarvatra prasiddha gAthA ke dvArA caudaha mArgaNAoM ke nAma ginAye gaye haiM, jo ki jyoM ke tyo SaTkhaNDAgama ke sUtrAMka 4 me batAye gaye haiN| puna: sAtavIM gAthA meM 'eto u naudasaNha ihANugamaNaM karissAmi' kahakara aura caudaha guNasthAnoM ke nAma do gAthAoM meM ginAkara unake krama se jAnane kI preraNA kI gaI hai| jIvasamAsa kI 5vI gAthA se lekara 9vI gAthA taka kA varNana jIvasthAna ke re sUtra se lekara 22veM sUtra taka ke sAtha zabda aura artha kI dRSTi se bilkula samAna hai| anAvazyaka vistAra ke bhaya se donoM ke uddharaNa nahIM diye jA isake pazcAt 76 gANyAoM ke dvArA satprarUpaNA kA varNana ThIka usI prakAra se kiyA gayA hai, jaisAki jIvasthAna kI satprarUpaNA meM hai| para jIvasamAsa me usake nAma ke anusAra pratyeka mArgaNA se sambandhita sabhI Avazyaka varNana upalabdha haiN| yathA- gatimArgaNA meM pratyeka gati ke avAntara bheda-prabhedoM ke nAma diye gaye haiN| yahA~ taka ki narakagati ke varNana meM sAtoM narakoM aura unakI nAmagotra vAlI sAtoM pRthibiyoM ke, manuSyagati ke varNana meM karmabhUmija, bhogabhUmija, antadvopaja aura Arya-mlecchAdi bhedoM ke tathA devagati ke varNana meM cAroM jAti ke devoM ke tathA svargAdikoM ke bhI nAma ginAye gaye haiN| indriya-mArgaNA meM gaNasthAnoM ke nirdeza ke sAtha chahoM paryAptiyoM aura unake svAmiyoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| jabaki yaha varNana jIvaTThANa meM yogamArgaNA ke antargata kiyA gayA hai| kAyamArgaNA meM guNasthAnoM ke nirdeza ke atirikta pRthivikAyika Adi pAMcoM sthAvara kAyikoM ke nAmoM kA vistAra se varNana hai| isa prakAra kI 'puDhavI ya sakkarA vAluyA' Adi 14 gAthAe~ ve hI haiM, jo dhavala pustaka 1 ke pR0 272 Adi meM, tathA mUlAcAra meM 206vIM gAthA se Age, tathA uttarAdhyayana, AcArAMganiyukti, prAkRta paJcasaMgraha aura kucha go. jIvakANDa meM jyoM kI tyoM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA pAI jAtI haiN| isI mArgaNA ke antargata sacitta- acittAdi yoniyoM aura kulakoDiyoM kA varNana kara pRthivIkAyika Adi jIvoM ke AkAra aura pratakAyika jIvoM ke saMhanana aura saMsthAnoM kA bhI varNana kara diyA gayA hai, jo prakaraNa ko dekhate hue jAnakArI kI dRSTi se bahuta upayogI hai| yogamArgaNA se lekara AhAramArgaNA taka kA varNana SaTkhaNDAgama ke jIvasthAna ke samAna hI hai| jIvasamAsa meM itanA vizeSa hai ki jJAnamArgaNA meM Abhinibodhika zAma ke adada kA saMghamA meM pulAka, bakuzAdikA, lezyAmArgaNA meM dravyalezyA kA aura samyaktvamArgaNA meM kSAyopazamika samyaktva Adi ke prakaraNavaza karmoM ke dezaghAtI, sarvaghAtI Adi bhedoM kA bhI varNana kiyA gayA hai| anta meM sAkAra aura anAkAra upayoga ke bhedoM ko batalAkara aura 'savve tallakkhaNA jIvA' kahakara jIva ke svarUpa ko bhI kaha diyA gayA hai| yahA~ para pAThakoM kI jAnakArI ke lie donoM ke samatAparaka eka avataraNa ko de rahe haiM jIvasamAsa assaNi amaNapaMciMdiyaMta saNNI va samaNa chatamatvA / no sarpiNa no asaNNI kevalanANI va vipaNeA / / 81 / / XXXV jIvasthAna saNibANuvAdeNa asthi saNNI asaNNI / / 172 / / sapaNI micchADippahUDi jAva khINa kasAyavIyarAmachadumatyA si3 / 173 / / asaNNI eiMdipyahuDi jAva asaNNiApaMviMdiyA tti / / 174 / / pAThakagaNa ina donoM uddharaNoM kI samatA aura jIvasamAsa kI kathana zailI kI sUkSmatA ke sAtha 'no saMjJI aura no asaMjJI' aise kevaliyoM ke nirdeza kI vizeSatA kA svayaM anubhava kreNge| dUsarI saMkhyAprarUpaNA yA dravyapramANAnugama kA varNana karate hue jIvasamAsa meM pahala pramANa ke dravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa cAra bheda batalAye gaye haiN| tatpazcAt dravyapramANa meM mAna, unmAnAdi bhedoM kA kSetrapramANa meM aMgula (haste) dhanuSa Adi kA kAlapramANa meM samaya, AvalI, ucchvAsa Adi kA aura bhAvapramANa meM pratyakSa-parokSa jJAnoM kA varNana kiyA gayA hai| inameM kSetra aura kAlapramANa kA varNana khUba vistAra ke sAtha kramazaH 14 aura 35 gAthAoM meM kiyA gayA hai| jise ki dhavalAkAra ne yathAsthAna likhA hI hai| ina cAroM prakAra
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa ke pramANoM kA varNana karane vAlI gAthAe~ digambara aura zvetAmbara sampradAya ke pranthoM meM jyoM kI tyoM yA sAdhAraNa se zabdabheda ke sAtha milatI haiM, jinase ki unakA AcArya paramparA se calA AnA hI siddha hotA hai| ina cAroM prakAra ke pramANoM kA varNana SaTkhaNDAgamakAra ke sAmane sarvasAdhAraNa meM pracalita rahA hai, ata: unhoMne use apanI racanA meM sthAna denA ucita nahIM samajhA hai| xxxvi isake pazcAt mithyAdRSTi Adi jAMvoM ko saMkhyA batalAI gaI haiM, jo dono hI anthoM meM zabdaza: samAna hai| pAThakoM kI jAnakArI ke lie yahA~ eka uddharaNa diyA jAtA hai-- jIvasamAsa - gAthA micchA davyamaNaMtA kAleosappiNI anNtaao| kheteNa bhijjamANA havaMti logA anaMtA o / / 144 / / SaTkhaNDAgama-sUtra oSeNa micchAiTTI davvapamANeNa kevaDiyA ? anaMtA ||2|| aNaMtANaMtAhi osappiNi ussappiNIhi Na avahiraMti kAlena ||3|| khetteNa aNaMtANaMtA logA / / 4 / / ( SaTkhaNDAgama, pR0 54-55) pAThakagaNa donoM ke viSaya pratipAdana kI zAbdika aura Arthika samatA kA svayaM hI anubhava kreNge| isa prakAra se jIvasamAsa meM caudaha guNasthAnoM kI saMkhyA ko, tathA gati Adi tIna mArgaNAoM kI saMkhyA ko batalAkara tathA sAntaramArgaNAoM Adi kA nirdeza karake kaha diyA gayA hai ki -- evaM je je bhAvA jahiM jahiM haMti paMcasu gaIsu / se te aNumaggittA davvayamANaM nae dhIrA / / 166 / / arthAt maiMne ina kucha mArgaNAoM meM dravyapramANa kA varNana kiyA haiM, tadanusAra pAMcoM hI gatiyoM meM sambhava zeSa mArgaNAsthAnoM kA dravyapramANa dhIra vIra puruSa svayaM hI anumArgaNa karake jJAta kreN| aisA pratIta hotA hai ki isa saMketa ko lakSya meM rakhakara hI SaTkhaNDAgamakAra ne zeSa 11 mArgaNAoM ke dravyapramANa kA varNana pUre 90 sUtroM meM kiyA hai| kSetraprarUpaNA karate hue jIvasamAsa meM sabase pahale cAroM gatiyoM ke jIvoM ke zarIra kI avagAhanA bahuta vistAra se batAI gaI hai, jo prakaraNa ko dekhate
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA hue vahA~ bahuta Avazyaka haiN| anta meM tIna gAthAoM ke dvArA sabhI guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM ke jIvoM kI kSetraprarUpaNA kara dI gaI hai| guNasthAnoM meM kSetraprarUpaNA karane vAlI gAthA ke sAtha SaTkhaNDAgama ke sUtroM kI samAnatA dekhiye vxxsii jIvasamAsa- gAthA micchA u savvaloe asaMbhAge ya saMsayA huti / kevali asaMkhabhAge bhAge va savvaloe vA / 178 / / SaTkhaNDAgama sUtra ogheNa micchAiTThI kevaDi khete ? savvaloge ||2|| sAsaNasammAidvippahuDi jAva ajogikevalitti kevaDi khete? logassa asaMkhejjadibhAe / / 3 / / sajogikevalI kevaDa khette ? logassa asaMkhejjadibhAe, asaMkhajjesu vA bhAgesu, sancaloge vA ||4|| ( SaTkhaM0 pR0 86-88 ) " sparzanaprarUpaNA karate hue jIvasamAsa meM pahale svasthAna, samudghAta aura upapAdapada kA nirdeza kara kSetra aura sparzana kA bheda battalAyA gayA haiN| tatpazcAt kisa dravya kA kitane kSetra meM avagAha haiM, yaha batalAkara ananta AkAza ke madhyaloka kA AkAra supratiSThita saMsthAna batAte hue tInoM lokoM ke pRthak AkAra batAkara usakI lambAI-caur3AI batAI hai| punaH madhyaloka ke dvIpa samudro ke saMsthAna - saMniveza Adi ko batAkara urdhva aura adholoka kI kSetra sambandhI ghaTA-bar3hA kA varNana kiyA gayA hai| punaH samudghAta ke sAtoM bheda batAkara kisa gati meM kitane samudghAta hote haiM, yaha batAyA gayA hai| isa prakAra sabhI Avazyaka jAnakArI dene ke pazcAt guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM ke sparzana kI prarUpaNA kI gaI haiN| guNasthAnoM kI sparzanaprarUpaNA jIvasamAsa meM Der3ha gAthA meM kahIM gaI haiM, jabaki SaTkhaNDAgama meM vaha 9 sUtroM meM varNita hai| donoM kA milAna kIjie -... jIvasamAsa-gAdhyA micchehiM savvaloo sAsaNa- missehi ajaya desehiM / puTThA caudasabhAgA bArasa aTThaTTha chacceva / / 195 / / sesela saMbhAgo phusio logo sajogikevalihiM / SaTkhaNDAgama- sUtra ogheNa micchAdiDDIhiM kevaDiyaM khettaM phosida ? savvalogo / / 2 / / sAraNasammAdiTThIhi kevaDiyaM khetaM phosidaM ? logassA asaMkhejjadibhAgo / / 3 / /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ xxxviiii jIvasamAsa aTTha bAraha coddasa bhAgA vA desuunnaa|| 4 / / sammAmicchAiTThi- asaMjadasammAdiTThIhi kevaDiyaM khetaM phosida? logassa asaMkhejjadibhAgo / / 5 / / aTTha coddasa bhAgA vA desuunnaa|| 6 / / saMjadAsaMjadehi kevaDiyaM khetaM phosida? logassa asNkhejdimaago|| 7 / / cha cauddasa bhAgA vA desuunnaa|| 8 / / pamattasaMjadappaDi jIba ajogikevalIhi kevaDiyaM khettaM pholidaM? logassa asaMkhejjadibhAgo sajogikevalIhi kevaDiyaM khetaM phosidaM? logassa asaMkhejjadimAgo asaMkhejjA yA bhAgA sabalogo vA / / 10 / / (SaTI0, pR0 101-104) kAlaprarUpaNA karate hue jIvasamAsa meM sabase pahale cAroM gati ke jIvoM kI vistAra ke sAtha bhavasthiti aura kAsthiti batAI gaI hai, kyoMki usake jAne binA gaNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM kI kAla-prarUpaNA ThIka-ThIka nahIM jAnI jA sakatI hai| tadanantara eka aura nAnA jIvoM kI apekSA guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM kI kAlaprarUpaNA kI gaI hai| gaNasthAnoM kI prarUpaNA jIvasamAsa meM 7 / / / gAthAoM meM kI gaI hai taba SaTkhaNDAgama meM vaha 31 sUtroM meM kI gaI hai| vistAra ke bhaye se yahA~ donoM ke uddharaNa nahIM diye jA rahe haiN| jIvasamAsa meM kAlabheda vAlI kucha mukhya-mukhya mArgaNAoM kI kAlaprarUpaNA karake anta meM kahA gayA hai etya ya jIvasamAse aNumaggiya suhm-niunnmaakusaale| suhamaM kAlavibhAgaM vimaejja summi uvjutto|| 240 / / arthAt sUkSma evaM nipuNa buddhivAle kuzala janoM ko cAhie ki ve jIvasamAsa ke isa sthala para zrutajJAna meM upayukta hokara anukta mArgaNAoM ke sUkSma kAla-vibhAga kA anumArgaNa karake ziSya janoM ko usakA bheda pratipAdana kreN| antara-prarUpaNA karate hue jIvasamAsa meM sabase pahale antara kA svarUpa batalAyA gayA hai, punaH cAroM gativAle jIva maraNa kara kahA~-kahA~ utpanna hote haiM, yaha batAyA gayA hai| puna: jinameM antara sambhava hai, aise guNasthAnoM aura mArgaNAsthAnoM kA antarakAla batAyA gayA hai| pazcAt tIna gAthAoM ke dvArA guNasthAnoM kI antaraprarUpaNA kI gaI hai, jabaki vaha SaTkhaNDAgama meM 19 sUtroM ke dvArA varNita hai| tadanantara kucha pramukha mArgaNAoM kI antaraprarUpaNA karake kahA gayA hai ki bhava-bhAvaparittINaM kAla vibhAga kmenn'nnugmittaa| bhAveNa samuvautto evaM kunnddtraannugm|| 263 / /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA xxxix arthAt anukta zeSa mArgaNAoM ke bhava aura bhAva-parivartana-sambandhI kAla-vibhAga ko krama se anumArgaNa karake bhAva se samupayukta (atisAvadhAna) hokara isI prakAra se zeSa mArgaNAoM ke antarAnugama ko karanA caahie| bhAvaprarUpaNA jIvasamAsa meM kevala chaha gAthAoM ke dvArA kI gaI hai, jabaki SaTravASTAyama ke TInAzAta pe dara 12 mRgoM meM varNita hai| jIvasamAsa kI saMkSepatA ko lie hue vizeSatA yaha hai ki isameM eka-eka gAthA ke dvArA mArgaNAsthAno meM audayika Adi bhAvoM kA nirdeza kara diyA gayA hai| yathA gaha kAya veya lessA kasAya anANa ajaya asnnnnii| micchAhAre udayA, jiyabhaviyara ttiya shaayo|| 269 / / arthAt gati, kAya, veda, lezyA, ajJAna, asaMyama, asaMjJI, mithyAtva aura AhAramArgaNAe~ audayikabhAvarUpa haiN| jIvatva, bhavyatva aura itara (abhavyatva) ye tInoM svabhAvarUpa arthAt pAriNAmika bhAvarUe haiN| jIvasamAsa meM alpabahutva ko prarUpaNA eka khAsa DhaMga se kI gaI hai, jisase SaTkhaNDAgama ke prathama khaNDa jIvaTThANa aura dvitIya khaNDa khadAbaMdha ina donoM khaNDoM kI alpabahutvaprarUpaNA ke AdhAra kA sAmaJjasya baiTha jAtA hai| alpabahutva kI prarUpaNA meM jIvasamAsa ke bhItara sarvaprathama jo do gAthAe~ dI gaI haiM, unakA milAna khuddAbaMdha ke alpabahutva se kIjiejIvasamAsa-mthA thovA narA narehi ya asaMkhaguNiyA havaMti nneriyaa| tatto surA surehi ya siddhA'NaMtA tao tiriyaa|| 271 / / thobATha maNussIo nara-naraya-tirikkhio asNkhgunnaa| sura-devI saMkhaguNA siddhA tiriyA annNtgunnaa||272|| khudAvanya-sUtra appAnahagANugameNa gadiyANuvAdeNa paMca gadIo smaasenn||1|| savvatyovA mnnusaa||2|| geraiyA asNkhejjgunnaa|| 3 / / devA asNkhejjgunnaa||4|| siddhA annNtgunnaa||5|| (khuddAbaMdha-alpaba0, pR. 451) agadIo samAseNa / / 7 / / saccatyovA maNussiNIo ||8|| maNussA asNkhejjgunnaa||9|| NeraDyA asNkhejgunnaa||10|| paMcidiyatirikkhajoNiNIo asaMkhejjagaNAo / / 11 / / devA saMkhejaguNA / / 12 / / devIo sNkhejjgunnaao||13|| siddhA annNtgunnaa||14|| tirikkhA annNtgunnaa||15|| (khuddAbaM0 alpaba0, pR. 451)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa donoM granthoM ke dono uddharaNoM se bilkula spaSTa haiM ki khudAbandha ke alpabahutva kA varNana ukta donoM gAthAoM ke AdhAra para kiyA gayA haiN| isI prakAra khuddAbandha ke alpabahutva-sambandhI sU0 16 se 21 taka kA AdhAra jIvasamAsa ko 275vIM gAthA hai, sU0 38 se 44 taka kA AdhAra 276vIM gAthA haiN| xl khudAbandha me mArgaNAoM ke alpabahutva kI prarUpaNA ke pazcAt jo alpabdaNDaka hai. usake lekara 46 sUtra taka kI alpabahutva - prarUpaNA kA AdhAra jIvasamAsa kI gA0 273 aura 274 hai| jIvasthAna ke bhItara guNasthAnoM ke alpabahutva kA jo varNana sU0 2 se lekara 26 veM sUtra taka kiyA gayA hai, usakA AdhAra jIvasamAsa kI 277 aura 278vI gAthA hai| punaH mArgaNAsthAnoM meM gatimArgaNA kA alpabahutva guNasthAnoM ko sAtha kahA gayA hai| indriya aura kAyamArgaNA ke alpabahutva kI ve hI gAthAe~ AdhAra haiM, jinakI carcA abhI khuddAbandha ke sUtroM ke sAtha samatA batAte hue kara Ae haiN| anta meM zeSa anukta mArgaNAoM ke alpabahutva jAnane ke lie 281vIM gAthA meM kahA gayA haiM ki 'evaM appAbahuyaM davvapamANehi sAhejjA' / arthAt isI prakAra se nahIM kahI huI zeSa sabhI mArgaNAoM ke alpabahutva ko dravyapramANAnugama (saMkhyAprarUpaNA) ke AdhAra se siddha kara lenA caahie| jIvasamAsa kA upasaMhAra karate hue sabhI dravyoM kA dravya kI apekSA alpabahutva aura pradezoM kI apekSA alpabahutva batalAkara anta meM do gAthAe~ dekara use pUrA kiyA hai, jisase jIvasamAsa nAmaka prakaraNa kI mahattA kA bodha hotA hai| ve donoM gAthAeM isa prakAra haiM 1 ) bahubhaMgadidvivAe dilyANaM jinavarovaDDANaM / dhAraNadhattaTTo puNa jIvasamAsatya uvajutto / / 285 / / evaM jIvAjIve vityaramihie samAsanidine / uvajuto jo guNae tassa maI jAyae viulA / / 286 / / 2) arthAt jinavaroM ke dvArA upadiSTa aura bahubheda vAle dRSTivAda meM dRSTa arthoM kI dhAraNA ko vaha puruSa prApta hotA hai, jo ki isa jIvasamAsa meM kahe gaye artha ko hRdayaGgama karane meM upayukta hotA hai| isa prakAra dvAdazAGga zruta meM vistAra se kahe gaye aura mere dvArA samAsa (saMkSepa) se kahe gaye isa grantha meM jo upayukta
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA xli hokara usake artha kA guNana (cintana aura manana) karatA hai, usakI buddhi vipula (vizAla) ho jAtI hai| upasaMhAra isa prakAra jovasamAsa kI racanA dekhate hue usakI mahattA hRdaya para svataH hI aMkita ho jAtI hai aura isa bAta meM koI sandeha nahIM rahatA ki usake nirmAtA parvavettA the, Na nahIM kyoMki unhoMne uparyata upasaMhAra gAthA meM svayaM hI 'bahubhaMgadiThivAe' pada dekara apane pUrvavettA hone kA saMketa kara diyA hai| samagna jIvasamAsa kA siMhAvalokana karane para pAThakagaNa do bAtoM ke niSkarSa para pahu~ceMge- eka to yaha ki vaha viSaya varNana kI sUkSmatA aura mAtA kI dRSTi se bahuta mahattvapUrNa pranya hai aura dUsarI yaha ki SaTkhaNDAgama ke jIvaDANa-prarUpaNAoM kA vaha AdhAra rahA hai| yadyapi jIvasamAsa kI eka bAta avazya khaTakane jaisI hai ki usameM 16 svargoM ke sthAna para 12svargoM ke hI nAma haiM aura nava anudizoM kA bhI nAma-nirdeza nahIM hai, tathyApi jaise tattvArthasUtra ke 'dazASTapaJcadvAdazavikalpAH ' ityAdi sUtra meM 16 ke sthAna para 12kalpoM kA nirdeza hone para bhI indroM kI vivakSA karake aura 'navasu graidheyakeSu vijayAdiSu' ityAdi sUtra meM anudizoM ke nAma kA nirdeza nahIM hone para bhI usakI 'navasu' pada se sUcanA mAna karake samAdhAna kara liyA gayA hai usI prakAra se yahA~ bhI samAdhAna kiyA jA sakatA hai| SaTkhaNDAgama ke pR0 572 se lekara 577 taka vedanAkhaNDa ke vedanAkSetravidhAna ke antargata avagAhanA-mahAdaNDaka ke sU0 30 se lekara 99veM sUtra taka jo saba jIvoM kI avagAhanA kA alpabahutva batalAyA gayA hai, usake sUtrAtmaka bIja yadyapi jIvasamAsa kI kSetraprarUpapaNA meM nihita hai, tathApi jaisA sIdhA sambandha, go0 jIvakANDa meM AI huI 'suhamaNivAte Am' ityAdi (gA0 97 se lekara 101 taka kI) gAthAoM ke sAtha baiThatA hai, vaisA anya nahIM miltaa| ina gAthAoM kI racanAzailI ThIka usI prakAra kI hai, jaisI ki vedanAkhaNDa meM AI huI causaTha padikavAle jaghanya aura utkRSTa alpabahutva kI gAthAoM kI hai| yata: go0 jIvakANDa meM pUrvAcArya-paramparA se Ane vAlI anekoM gAthAe~ saMkalita pAyI jAtI haiM, ata: bahuta sambhava to yahI hai ki ye gAthAe~ bhI vahA~ saMgRhIta hI hoN| aura, yadi ve nemicandrAcArya racita haiM, to kahanA hogA ki unhoMne sacamuca pUrva gAthA-sUtrakAroM kA anukaraNa kiyA hai|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ajJAta pUrvadhara AcArya dvArA viracita jIvasamAsa (caudaha-guNasthAna vivecana) dasa coisa ya jiNavare ghoDasa guNajANae nmNsitaa| ghohasa jIvasamAse smaaso'nnukkmissaami||1|| gAthArtha- dasa aura caudaha arthAt caubIsa zreSTha jinoM ko, jo caudaha guNasthAnoM ke jJAtA haiM, namaskAra karake maiM caudaha jIvasamAsoM (caudaha guNasthAnoM) kA anukrama se saMkSepa meM vivecana kruuNgaa| viveghana-granthakAra apanI racanA kI nirvighna samApti hetu racanA ke prArambha, madhya aura anta meM maGgalAcaraNa karate haiN| prastuta kRti meM racanAkAra ne prathama gAthA meM caubIsa jinezvaroM ko namaskAra kiyA hai evaM unheM caudaha guNasthAnoM kA jJAtA batAyA hai| yahA~ prazna yaha uThatA hai ki tIrthakara to sarvajJa, sarvadazI hote haiM phira unheM mAtra caudaha guNasthAnoM kA jJAtA hI kyoM kahA gayA hai? isakA prathama uttara to yaha hai ki samasta jIvarAzi caudaha guNasthAnoM meM vargIkRta hai, ata: caudaha guNasthAnoM ke jJAna meM samasta loka ke jIva-jagat kA aura unake sambandha se samasta lokAloka kA jJAna nihita hai| isa prakAra isase unakI sarvajJatA kI hI puSTi hotI hai| isakA dUsarA uttara yaha bhI ho sakatA hai ki racanAkAra apanI racanA meM caudaha guNasthAnoM kA vivecana karane jA rahA hai, ataH tIrthakara bhagavAna ko caudaha guNasthAnoM kA jhAtA kahakara racanAkAra yaha spaSTa karanA cAhatA hai ki vaha apanI isa kRti meM jina caudaha guNasthAnoM kA vivecana kara rahA hai ve unake dvArA jJAta evaM prazapta haiN| isa prakAra vaha eka ora apanI vinamratA aura dUsarI ora apane vivecana kI prAmANikatA ko hI puSTa karatA hai| prastuta gAthA kI eka vizeSatA yaha bhI hai ki isameM guNasthAna aura jIva-samAsa ko paryAyavAcI mAnA gayA hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa nikSepa nikkhevaniruttIhi chahi aTThahiM yaannuogdaarehi| gaDyAimaggaNAhi ya jIvasamAsA'NugatavyA / / 2 / / gAthArtha-isa jIvasamAsa ko nikSepoM, niyuktiyoM, cha: yA ATha anuyogadvAroM tathA gati Adi caudaha mArgaNAoM ke dvArA samajhanA caahie| vivecana-abhidhAnarAjendrakoza, bhAga 4, pRSTha 2027 meM nikSepa kA artha batAyA hai- "nikSepaNaM nikssep:'| nAma, sthApanA, dravya, bhAva Adi ke dvArA Agamika zabdoM ke artha kA nirUpaNa yA vyAkhyA karanA nikSepa hai| sAmAnyatayA nAma, sthApanA, dravya tathA bhAva- ye nikSepoM ke cAra prakAra batAye gaye haiN| yadyapi AgamoM meM inake anya bhedoM kI carcA bhI upalabdha hotI hai| niyukti- zabda ke artha kI vyutpattiparaka vyAkhyAe~ niyukti kahI jAtI haiM, yathA-- jo jItA hai vaha jIva hai| anuyogadAra- zabda kI vyAkhyA jina-jina apekSAoM se kI jA sakatI hai unheM anuyogadvAra kahate haiN| agrima gAthA meM ina para vistAra se vicAra kiyA gayA hai| mArgaNA-- gati, indriya Adi caudaha mArgaNAe~ haiN| jinake AdhAra para jIva kI vibhinna sthitiyoM kA vicAra kiyA jAtA hai| prastuta kRti ke prathama vibhAga kI gAthA tIna me nikSepoM kI, gAthA cAra meM cha; anuyogadvAroM kI tathA gAthA pA~ca meM satpadaprarUpaNA Adi ATha anuyogadvAroM kI carcA hai, puna: gAthA gyAraha se chiyAsI taka caudaha mArgaNAoM kI carcA hai| nAmaM ThavaNA davve bhAve ya caDabiho u niklevo| katthA ya puNa bahuvihare tayAsayaM pappa kaayyo||3|| gAthArtha- nAma, sthApanA, dravya tathA bhAva- ye nikSepa ke cAra prakAra haiN| tathApi vaktA ke Azaya evaM zabda ko prayoga zailI ke AdhAra para usake aneka bheda bhI kahe jAte haiN| vivecana-'sAmAnyatayA nikSepa ke cAra prakAra batAye gaye haiM, kintu vaktA ke Azaya evaM zabda kI prayoga zailI Adi kI apekSA se aneka prakAra ke nikSepa bhI ghaTita ho sakate haiN| Agamika vyAkhyAoM meM dravya, kSetra, kAla, bhAva, bhava, tadbhava, bhoga, saMyama, AdhAra, odha, yazakIrti Adi dasa nikSepoM kA bhI ullekha milatA hai| yadi vyakti sabhI nikSepoM ko na jAna sake to kama se kama use cAra nikSepa to jAnanA hI caahie| isI prakAra anuyogadvAroM ke sambandha meM bhI aneka prakAra ke dRSTikoNa upalabdha hote haiM
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNa (ka) kasAyapAhuDa (3/3-22/7/3) meM yaha prazna upasthita kiyA gayA hai ki anuyogadvAra kise kahate haiM? isake uttara meM batAyA gayA haiM ki kahe jAne vAle artha ko jAnane ke upAyabhUta adhikAra ko anuyogadvAra kahate haiN| anuyoga ke cAra prakAra haiM- 1. prathamAnuyoga, 2. karaNAnuyoga, 3. caraNAnuyoga tathA 4. drvyaanuyog| (kha) syAhAdamaJjarI (zloka-28/ pRSTha-309/paMkti-22) meM upakrama Adi cAra anuyoga batAte hue kahA gayA hai- pravacana mahAnagara ke anuyoga rUpa cAra dvAra haiM- 1. upakrama, 2. nikSepa, 3. anugama aura 4, ny| (ga) tattvArthasUtra (1/7) meM nirdeza, svAmitva Adi chaH prakAra ke anuyoga batAye gaye haiN| (gha) pakhaNDAgama kI dhavalATIkA meM (111, 1, 1/18/34) meM batAyA gayA hai ki- kiM, kassa, keNa, kattha, kevacira tathA kadividha - ina cha: anuyogadvAroM se sampUrNa padArtho kA jJAna karanA caahie| . inhIM cha: anuyogadvAroM ko Age gAthA cAra meM spaSTa kiyA gayA hai| chaH anuyogadvAra kiM kassa keNa katya va kevadharaM kahaviho u bhaavotti| chahiM aNuogavArehiM savve bhaavaa'nnugNtvaa||4|| gAthArtha- kyA, kisakA, kisase, kahA~, kitane samaya taka aura kitane prakAra ke bhAva vAlA hai, ina cha: anuyogadvAroM se jIva Adi tattvoM kI sabhI avasthAoM kA vivecana karanA caahie| jaise prazna-jIva kyA hai? athavA jIva kA lakSaNa kyA hai? uttara- jIva kA lakSaNa upayoga hai| prazna- jIva kisakA svAmI hai? usara- jIva svayaM ke jJAnAdi guNoM kA svAmI hai| prazna- jIva kisake dvArA baMdhA huA hai? uttara-saMsArI jIva karmoM se baMdhA huA hai| prazna-jIva kahA~-kahA~ hai? uttara-sazarIrI saMsArI jIva caudaha rAjUloka meM hai aura siddhajIva lokAna meM siddhazilA ke Upara sthita hai| prazna-jIva kaba se hai aura kaba taka rahegA? uttara- jIva anAdi kAla se hai aura anantakAla taka rhegaa| prazna-jIva ke bhAva kitane prakAra ke haiM?
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa uttara - jIva ke aupazamika kSAyopazamika, kSAyika, audAyika tathA pAriNAmika - ye pA~ca prakAra ke bhAva haiN| AThadvAra 4 saMtapathaparUvaNayA davyamANaM va khisaphusaNA ya / kAbhAvo aba dArAI // 51 // gAthArtha - 1. satpadaprarUpaNA (astitva), 2. dravyaparimANa (mAtrA yA saMkhyA), 3. kSetra, 4 sparzanA, 5. kAla, 6 antara 7. bhAva (avasthAe~) aura 8. alpabahutva - ye ATha anuyogadvAra haiM jinake dvArA kisI tattva kI vivecanA kI jAtI hai| vizeSArtha - prastuta gAyA meM nimna ATha apekSAoM ke AdhAra para jIvadravya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 1. satpada - satpada arthAt astitva guNa kI apekSA se jIvAdi tattva haiN| 2. dravya - dravya kI apekSA se Atma- dravya kitane haiM? Atma- dravya ananta haiN| 3. kSetra jIva kitane kSetra meM nivAsa karate haiM? muktajIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM athavA lokAma meM nivAsa karate haiM, kintu saMsArI jIva sampUrNa loka meM rahe hue haiN| - 4. sparza - muktajIvoM ne kitane sthAna ko sparzita kara rakhA hai? mukta jIvoM kI sparzanA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai| 5. kAla - muktajIva mokSa meM kitane kAla taka raheMge? eka jIva kI apekSA se sAdi - ananta kAla taka tathA samasta muktajIvoM kI apekSA se anAdi kAla se muktajIva vahA~ rahe hue haiM aura ananta kAla taka vahA~ rheNge| 6. antara- eka jIva ke siddha hone se dUsare jIva ke siddha hone taka adhika se adhika kitanA antara rahatA haiM? siddha jIvoM meM adhika se adhika antara chaH mAsa kA ho sakatA hai| 7. bhAva- siddhoM meM kaunase bhAva haiM? siddhoM meM kSAyika evaM pAriNAmika bhAva haiN| 8. alpa - bahutva - siddhoM meM alpa - bahutva kI vivecanA kisa prakAra kI jAtI hai? jaise napuMsaka sabase kama striyA~ usase jyAdA tathA puruSa usase adhika siddha hote haiN| noTa- prastuta kRti meM ina ATha dvAroM kA vistRta vivecana kiyA gayA hai| tattvArthasUtra (1/8 ) meM bhI inhIM ATha dvAroM kA ullekha milatA hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAlAcaraNa caudahamArgaNA gA iMdie ya kAe joe vee kasAya nANe ya / saMjama daMsaNa lesA bhava sapme sanni AhAre / / 6 / / gAvArtha-1. gati, 2. indriya, 3. kAya (zarIra), 4. yoga, 5. veda, 6. kaSAya, 7. jJAna, 8. saMyama, 9. darzana, 10. lezyA, 11. bhavyatva, 12. samyaktva, 13, saMjJA tathA 14. AhAra--ye caudaha jIva mArgaNAeM haiN| vivecana- ina caudaha mArgaNAoM se mokSa-tattva kI vicAraNA isa prakAra karanI cAhie 1. gati- cAra gatiyoM meM se mokSa meM le jAne vAlI gati kauna sI hai? manuSya gti| 2. indriya- kitanI indriyo vAle jIva mokSa jA sakate haiM? paJcendriya jIva hI mo'ya lA sakate haiN| 3. kAya- SaTjIvanikAyoM meM kaunasI kAyA mokSa kI prApti meM sahAyaka hai? trskaay| 4. yoga-kisa yoga se jIva mokSa jAte haiM? kisI bhI yoga se nahIM, apitu ayogI hokara hI jIva mokSa jAte haiN| 5. veda-mokSa avasthA meM kauna sA veda (vAsanA-bhAva) rahatA hai? mokSa avasthA meM koI bhI veda (vAsanA-bhAva) nahIM hotA hai| strI, puruSa aura napuMsaka sambandhI vAsanA se rahita hokara hI mokSa prApta kiyA jAtA hai| 6. kavAya- mokSa meM jAne vAle ko kitane kaSAya rahate haiM? mutA ma. meM koI bhI kaSAya nahIM rhte| 7. jJAna-mokSa meM kaunasA jJAna hai? mokSa meM mAtra kevalajJAna (ananta-bhAma) hotA hai| 8. saMyama-kisa prakAra ke saMyama yA cAritra se yukta hokara jIva mokSa jAte haiM? yathAkhyAta-cAritra se yukta hokara hI jIva mokSa jAte haiN| 9. darzana- mokSa meM kauna sA darzana hotA hai? mokSa meM mAtra kevaladarzana hai| 10. lezyA-mokSa meM kaunasI lezyA hotI hai? mokSa meM koI bhI lezyA nahIM hotii| 11. bhavya-mokSa meM bhavya jIva jAte haiM yA abhavya? mAtra bhavya jIva hI mokSa jAte haiN||
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 12. samyaktva- mokSa meM kauna sA samyaktva hotA hai? mokSa meM kSAyika-samyaktva hotA hai| 13. saMjhA-mokSa saMjJA (vivekazIla) jIva ko prApta hotA hai yA asaMjJI jIva ko? mokSa mAtra saMjJI jIva ko hI prApta hotA hai| 14. AhAra-mokSa meM jIva AhAraka hai yA anAhAraka? mokSa meM jIva anAhAraka hotA hai| isI prakAra anya tattvoM para bhI ina mArgaNAoM kI apekSAoM se vivecana kiyA jA sakatA hai| pana: yaha vivecana bhI gAthA pA~ca meM batAye gaye ATha anuyogadvAroM meM se mAtra prathama satprarUpaNA nAmaka anuyogadvAra ke AdhAra para kiyA gayA hai| anya anuyogadvAroM ke AdhAra para bhI isa sambandha meM vivecana sambhava hai| jIva ke caudaha bheda AhAramadhvajogAiehi egusarA bahU bheyaa| etto u udasaNhaM hANugamaNaM karissAmi / / 7 / / gAthArtha-AhAra, bhavyatva, yoga Adi kI apekSA se jIvoM ke eka se lekara kramazaH do, tIna, cAra Adi aneka bheda hote haiM, kintu yahA~ para ina aneka bhedoM meM se mAtra caudaha bhedoM kA hI varNana kiyA jA rahA hai| vivecana___ (1) upayoga arthAt cetanA lakSaNa kI apekSA se sabhI jIva eka prakAra sAra muktajIva 2) AhAraka-anAhAraka, sazarIrI-azarIrI, saMsArI-mukta, sa-sthAvara Avara dvividha apekSAo se jIvoM ke do prakAra hote haiN| (3) bhavya, abhavya evaM bhavya-abhavya-vyatirikta arthAt siddha athavA ekendriya, vikalendriya evaM sakalendriya isa prakAra se jIvoM ke tIna prakAra bhI hote hai| (4) manoyoga, vacanayoga, kAyayoga tathA ayoga kI apekSA se athavA strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda tathA avedI kI apekSA se jIva cAra prakAra ke hote haiN| (5) krodha kaSAya, mAna kaSAya, mAyA kaSAya, lobha kaSAya evaM akaSAya kI apekSA se athavA manuSyagati, devagati, narakagati, tiryaJcagati evaM siddhagati kI apekSA se jIva pAMca prakAra ke hote haiN|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNa (6) mithyAtva, sAsvAdana, aupazamika, kSAyika, kSAyopazamika evaM mizra bhAva kI apekSA se athavA pAMca indriyoM evaM mana kI apekSA se athavA SadjIva. nikAya kI apekSA se jIva chaH prakAra ke hote hai| (7) cha: lezyA evaM alezyA kI apekSA se jIva sAta prakAra ke haiN| (8) sAta samudrAta tathA asamuddhAta kI apekSA se jIva ATha prakAra (1) zIta, uSNa, zItoSNa, sacitta, acitta, sacittAcitta, saMvRta, vivRtta tathA saMvRtavivRtta ina nau yoniyoM kI apekSA se jIva nau prakAra ke hote haiN| (10) pAMca sthAvara, tIna vikalendriya, paJcendriya tathA anindriya kI apekSA se jIvoM ke dasa prakAra hote haiN| (11) pAMca prakAra ke paryApta, pAMca prakAra ke aparyApta (ekendriya, dvIndriya vIndriya, caturindriya evaM paMcendriya) evaM paryApti rahita isa apekSA se jIva ke gyAraha prakAra bhI hote haiN| (12) pAMca jJAna, tIna ajJAna, cAra darzana ina bAraha upayogoM kI apekSA se jIva bAraha prakAra ke hote haiN| (13) SaTjIvanikAya ke paryApta evaM aparyApta aise bAraha bheda tathA terahavA~ akAya (siddha) isa taraha jIvoM ke teraha bheda hote haiN| (14) caudaha guNasthAnoM kI apekSA se jIvoM ke caudaha prakAra hote haiN| sAdhanA kI apekSA se adhika upayogI hone ke kAraNa prastuta kRti meM ina caudaha bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai| isI prakAra anya-anya apekSAoM se jIvoM ke isase adhika bheda bhI kiye jA sakate haiN| paMcasaMgraha (1133) meM jIvasthAno ko jIvasamAsa ke nAma se abhihita karate hue jIvoM ke kramaza: caudaha, ikkIsa, tIsa, batAsa, chattIsa, ar3atAlIsa, caupana tathA sattAvana bheda bhI batAye gaye haiN| jainendrasiddhAntakoza (bhAga 2, pRSTha 341) meM- jIvasamAso ke aneka bheda-prabheda batAye gaye haiM- ve bheda kramaza: isa prakAra haiM- caudaha, caubIsa, tIsa, battIsa, cautIsa, chattIsa, ar3atIsa, ar3atAlIsa, caupana, sattAvana, pacAsI, aTThAnave tathA cAra sau chH| jIvavicAraprakaraNa meM jIva ke pAMca sau tirasaTha (563) bheda bhI batAye gaye haiN|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa guNasthAna vikAsa milA adhirayasammA 4 ca desavirayA 5 y| virayA pamala pAvare 7 apuSya 8 aNiyaSTi 9 sahamA 10 ya / / 8 / / avasaMta 11 khINamohA 12 sajogikevalijiNo 12 ajogI 14 y| dhoisa jIvasamAsA kameNa ee'nnugNtvyaa||9|| gAthArtha- 1. mithyAtva, 2. sAsAdana (sAsvAdana), 3. mizra (samyakmithyA), 4, avirata--- samyak-dRSTi, 5. dezavirata, 6. sarvavirata pramattasaMyata, 7. apramattasaMyata, 8. apUrvakaraNa, 9. anivRttikaraNa, 10, sUkSmasamparAya, 11. upazAntamoha, 12. kSINamoha, 13. sayogIkevalI tathA 14 ayogiikevlii| ina caudaha jIvasamAsoM (guNasthAnoM) ko kramaza: jAnanA caahie| vivecana guNasthAna kA sAmAnya lakSaNa-darzanamohanIyAdi kamoM ke udaya, upazama, kSaya, kSayopazama Adi avasthAoM ke hone para utpanna hone vAle jina bhAvoM se jIva-lakSita kiye jAte haiM unheM sarvadarziyoM ne "guNasthAna" saMjJA se nirdiSTa kiyA hai| --(paMcasaMgraha 1/3) mohanIyakarma ke udaya, upazama, kSayopazama evaM kSaya ke kAraNa aura mana, vacana tathA kAya kI pravRtti ke kAraNa jIva ke aMtaraMga pariNAmoM (bhAvoM) meM pratikSaNa hone vAle utAra-car3hAva kA nAma guNasthAna hai| pariNAma (bhAva) yadyapi ananta haiM, parantu sarvAdhika malina pariNAmoM se lekara utkRSTa vizuddha pariNAmoM taka tathA usase Upara jaghanya vItarAga-pariNAma se lekara utkRSTa vItarAga-pariNAma taka kI * ananta vRddhiyoM ke krama ko vaktavya banAne ke lie jIvoM ko jina caudaha zreNiyoM meM vibhAjita kiyA gayA hai, ve caudaha zreNiyA~ guNasthAna kahalAtI haiN| (jainendrasiddhAntakosa, bhAga 2, pRSTha 245) AtmazaktiyoM athavA guNoM ke kramika vikAsa ko guNasthAna kahate haiN| AtmA kI avasthA kisI samaya ajJAnapUrNa hotI hai| yaha avasthA sabase prathama hone ke kAraNa nikRSTa hai| usa avasthA se AtmA apane samyaka-darzana, samyakacAritra Adi guNoM ke vikAsa dvArA dhIre-dhIre Upara car3hatA hai| dhIre-dhIre una AdhyAtmika guNoM kA vikAsa karatA huA vikAsa kI carama sImA taka pahu~ca jAtA hai| vikAsakrama ke samaya hone vAlI AtmA kI ina bhinna-bhitra avasthAoM ko caudaha bhAgoM meM vibhAjita kara inheM caudaha guNasthAnoM ke nAma se jAnA jAtA hai| (AdhyAtmika vikAsakrama- paM. sukhalAla jI)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgAlAcaraNa samavAyAMga ke 14veM samavAya ke sUtra 50 meM karmoM kI vizuddhi kI apekSA se caudaha jIvasthAna (guNasthAna) kahe gaye haiN| jaina vicAradhArA meM naitika evaM AdhyAtmika vikAsakrama kI caudaha avasthAe~ mAnI gaI haiM, jinheM caudaha guNasthAnoM ke nAma se jAnA jAtA hai| 'guNa' zabda prAcIna kAla meM dhAge ke artha meM bhI prayoga kiyA jAtA thaa| dhAge kA kArya haiM baaNdhnaa| jIva ke baMdhana se vimukti ke bIca kI jo caudaha avasthAe~ haiM, ve hI guNasthAna haiN| ina baudaha avasthAoM ko prApta jIva saMsAra meM rahatA haiM aura ina avasthAoM ko pAra karane vAlA jIva mukta yA siddha kahalAtA hai| 1. mizyAdRSTi guNasthAna- yaha jIva anAdi kAla se mithyAbhAvoM, mithyA AkAMkSAoM evaM mithyA AgrahoM se jakar3A huA hai| aisI sthiti meM vaha satyAnubhUti se vaMcita rahatA hai| usakI dRSTi mAtra bahirjagat kI ora rahatI hai| yathArtha bodha ke abhAva meM vaha satata bAhya sukhoM kI prApti kI kAmanA karatA hai| isa guNasthAna meM rahA jova digbhramita hokara idhara-udhara bhaTakatA rahatA hai| isa guNasthAna meM jIva kI jIvAditattvoM ke prati samyaka zraddhA nahIM hotii| aisA jIva sAMsArika viSayoM kA jJAtA hone para bhI AtmasvarUpa kA jJAtA na hone se ajJAnI kahA jAtA hai tathA moha kI prabalatA ke kAraNa usameM apane AdhyAtmika vikAsa kI icchA aura prayatnoM kA abhAva hotA hai| aisI nimnatama sthiti vAle jIva mithyAtvaguNasthAnavIM kahe jAte haiN| 2. sAsAdana yA sAsvAdana guNasthAna-sa arthAt sahita tathA AsvAdana arthAt anubhuuti| ata: jina jIvoM meM samyak darzana kA AsvAdana zeSa rahatA hai, ve sAsvAdana guNasthAnavartI kahe jAte haiN| vikAsakrama meM ise dvitIya sthAna prApta haiM phira bhI yaha guNasthAna AtmA ko patanonmukha avasthA kA hI ghotaka hai| prathama guNasthAnavartI koI bhI AtmA isameM nahIM jAtI varan jaba koI AtmA caturtha guNasthAna se patita hotI hai, taba vaha khAyI huI khIra ke vamana ke samaya hone vAle AsvAdana tulya eka samaya se lekara utkRSTa cha: AvalikA kAla taka bamana kiye gaye samyaktya ke AsvAdana se yukta raha sakatA hai| jIva kI isa patanonmukha dazA kA nAma sAsvAdana guNasthAna hai| kucha AcArya isakI vyAkhyA isa prakAra karate haiM ki "jIva samyaktva kI AsAdanA (AsAtanA/virAdhanA) karake giratA hai isalie ise sAsAdana samyagdRSTi guNasthAna kahA jAtA hai| samyaktvarUpI parvata ke zikhara se cyuta, mithyAtva rUpI bhUmi ke samabhimukha aura samyaktva ke nAza ko prApta jIva ko sAsAdana nAma vAlA jAnanA caahie|" (paJcasaMgraha, digambara, 1/7)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 3. mina guNasthAna (sabhya-mithyAdaSTi guNasthAna)-- vyAmizra arthAt acchI taraha se mizrita dahI tathA gur3a ke samAna hI samyaktva aura mithyAtva ke mizrita bhAva ko samyak-mithyAtva jAnanA caahie| yaha guNasthAna AtmA kI mizrita avasthA kA paricAyaka hai| isa avasthA meM jIva samyaktva evaM mithyAtva ke madhya jhUlatA rahatA hai| usameM sad-asad kA saMgharSa calatA rahatA hai| yadi jIva kA sad pakSa prabala hI jAtA hai to vaha samyak-darzana prApta kara letA hai aura yadi asad pakSa prabala ho jAtA hai to vaha mithyAtva meM calA jAtA hai| isa guNasthAna kA kAla antarmuhUrta hai| ar3atAlIsa miniTa kI samayAvadhi ko eka muhUrta kahA jAtA haiN| antarmuhUrta kI samayAvadhi kama se kama eka samaya tathA adhika se adhika eka samaya kama ar3atAlIsa minaTa hotI hai| sAmAnyatayA yaha guNasthAna patanonmukha jIvoM ko hotA haiM kintu jina jIvoM ne eka bAra samyagdarzana prApta kara liyA hai, ve samyaktva ke vamana (tyAga) ke pazcAt mithyAtva ko prApta kara, punaH vikAsakrama meM isa guNasthAna ko prApta kara sakate haiN| 4. avirata samyak-dRSTi guNasthAna -darzanamohanIya karma kA upazama, kSaya yA kSayopazama karake jIva samyak-dRSTi banatA hai| isa jIva ko jinokta tattva para zraddhA to hotI hai parantu vaha pA~ca indriyoM ke viSayoM ke sevana se tathA trasa-sthAvara jIvoM kI hiMsA se virata nahIM ho paataa| usakA jJAnAtmakaMpakSa yA manobhUmikA samyak hone para bhI AcaraNAtmaka pakSa mithyA hI hotA hai| vaha satya ko samajhate hue bhI asatya ko chor3a nahIM paataa| ve usa apaMga vyakti kI bhAMti hote haiM, jo satyamArga ko dekhate hue bhI usa para cala nahIM paate| jaina darzana ke anasAra avirata samyaka-dRSTi jIva jaba nimna sAta prakRtiyoM kA upazama, kSayopazama athavA kSaya kara letA hai taba vaha samyak-dRSTi kahalAtA hai- 1. anantAnubaMdhI krodha, 2. anantAnubaMdhI mAna, 3. anantAnubaMdhI mAyA, 4. anantAnubaMdhI lobha, 5, mithyAtvamAha, 6. mizramoha tathA 7, smyktvmaah| jaba sAdhaka ina sAtoM prakRtiyoM ko pUrNata: naSTa kara detA hai taba kSAyika samyaktva aura jaba sAtoM prakRtiyoM ko dabA detA hai taba aupazamika samyaktva tathA jaba sAtoM prakRtiyoM yA unake aMzoM meM se kucha ko dabA detA hai tathA kucha ko naSTa kara detA hai, taba vaha kSAyopazamika samyaktva prApta karatA hai| kSAyika samyaktva ananta kAla taka, kSAyopazabhika samyaktva adhikatama chiyAsaTha sAgaropama taka tathA auparAmika samyaktva antarmuhUrta kAla taka rahatA hai| vata grahaNa na kara pAne ke kAraNa vaha avirata tathA samyak-darzana prApta kara lene ke kAraNa samyak-dRSTi, isa prakAra avirata samyak-dRSTi kahalAtA hai|
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNa yaha guNasthAna cAro gatiyoM ke saMjJI paMcendriya paryAptaka jIva prApta kara sakate haiN| 5. dezavirata guNasthAna- jaba samyak-dRSTi jIva apratyAkhyAnI (aniyaMtraNIya) kaSAyacatuSka kA upazama, kSayopazama yA kSaya kara detA hai taba vaha trasa jIvoM kI hiMsA Adi sthUla pApoM se virata hotA hai kintu sthAvara jIvoM kI hiMsAdi sUkSma pApoM se avirata hI rahatA hai| vikAsa krama kI yaha pAMcavIM zreNI naitika AcaraNa kI prathama sIr3hI hai jahA~ se sAdhaka naitikatA ke patha para calanA prArambha karatA hai| caturtha guNasthAna meM vaha saci- anuti ko gAro hue bhI cAritra ke mArga para ArUr3ha nahIM ho pAtA, jabaki paMcama guNasthAna meM yathAzakti samyak AcaraNa kA prayAsa prArambha kara detA hai| dezavirati kA artha hai vAsanAmaya jIvana se AMzika rUpa meM nitti| isameM vaha yathAzakti ahiMsA, satya, acaurya Adi aNuvratoM ko grahaNa karatA hai| 6. pramattasaMyata guNasthAna- jaba ukta samyaka-dRSTi jIva ke pratyAkhyAnIya (niyaMtraNIya) kaSAyacatuSka kA upazama yA kSayopazama ho jAtA hai taba vaha sthUla evaM sUkSma sabhI hiMsAdi pApoM kA tyAga kara mahAvratoM ko arthAt sakala saMyama ko dhAraNa karatA hai| phira bhI saMjvalana kaSAya aura nokaSAya kA udaya hone se pramAda to banA hI rahatA hai| aise sAdhakoM meM krodhAdi kaSAyoM ko bAhya abhivyakti kA to abhAva ho jAtA hai, yadyapi Antarika rUpa meM evaM bIja rUpa meM ve banI rahatI haiM ata: yadA-kadA krodhAdi kaSAyavRttiyA~ unake antara mAnasa ko jhakoratI rahatI haiN| aisI dazA meM bhI sAdhaka azumAcaraNa aura azubha manovRttiyoM para pUrNata: vijaya prApta karane ke lie dRr3hatApUrvaka Age bar3hane kA prayAsa karatA hai| jabajaba vaha kaSAya Adi pramAdoM para vijaya prApta kara letA hai taba-taba vaha Age ke guNasthAna (apramattasaMyata guNasthAna) meM calA jAtA hai aura jaba-jaba kaSAya Adi pramAda usa para hAvI ho jAte haiM taba-taba vaha puna: lauTa kara isI varga meM A jAtA hai| vastuta: yaha una sAdhakoM kA vizrAnti sthala hai jo sAdhanA ke patha para pragati to karanA cAhate haiM lekina yatheSTa zakti ke abhAva meM Age nahIM bar3ha paate| ata: isa varga meM rahakara vizrAma karate hue kaSAyarUpI zatruoM ko samUla naSTa karane hetu zakti saMcaya karate haiN| isa guNasthAna meM bAhya AcaraNa kI zuddhi ke sAtha-sAtha bhAvazuddhi kA prayAsa bhI calatA rahatA hai| isa sthAna meM Atma-kalyANa ke sAtha-sAtha loka-kalyANa kI bhAvanA aura tadanurUpa pravRtti bhI hotI hai| yahA~ AtmA pudgalAsakti yA kartRtva bhAva kA tyAga
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa kara vizuddha jJAtA evaM draSTA ke svarUpa meM avasthita hone kA prayAsa to karatA hai lekina dehabhAva yA pramAda usameM avarodha upasthita karatA hai| ata: isa avasthA meM pUrNa Atma-jAgRti saMbhava nahIM hotii| isalie sAdhaka ko pramAda ke kAraNoM kA unmUlana yA upazamana karanA hotA hai aura jaba vaha usameM saphala ho jAtA hai taba vaha vikAsa kI agrima zreNI meM praviSTa ho jAtA hai| 7. aprapattasaMyata guNasthAna--jo vyakta aura avyakta rUpa se samasta prakAra ke pramAda se rahita haiM, sAdhanA ke kSetra meM mahAvrata tathA mUlaguNa aura uttara guNoM se maNDita haiM, sva-para ke jJAna se yukta hai jo kaSAyoM ko dabAte yA upazama karate hue yA kSaya karate hue dhyAna meM lIna rahatA he vaha apramattasayata guNasthAnavattI holA haiN| vizeSa yahaki pAMcaveM guNasthAna se Upara ke sabhI guNasthAna mAtra manuSyoM ko hI hote haiM aura sAtave se Upara ke sabhI guNasthAna uttamasaMghanana ke dhAraka tathA mokSagAmI jIvoM ko hI hote haiN| sAtaveM guNasthAna se Upara do zreNiyA~ hotI haiM- 1. upazamazreNI evaM 2. kSapakazreNI, sAtaveM se lekara bArahaveM guNasthAna taka sabhI guNasthAnoM kA kAla antarmuhUrta hai| Atma-sAdhanA meM sajaga ve sAdhaka hI isa varga meM Ate haiM, jo deha meM rahate hue bhI dehAtIta bhAva se yukta ho AtmasvarUpa meM ramaNa karate haiN| phira bhI daihika upAdhiyA~ vicalana to paidA karatI hI haiM, ataH isa guNasthAna meM sAdhaka kA nivAsa mAtra antarmuhUrta kAla taka hI rahatA hai| isa guNasthAna kI upamA ghar3I ke paiNDulama se yA jhUle se dI gayI hai| saMyama yA paMcamahAvrata svIkArane ke bAda jo AtmA satata jAgarUka bana AtmalIna banatA hai vaha AtmabhAvoM kI nirmalatA ke kAraNa apramatta guNasthAna ko prApta karatA hai parantu aise sAdhaka ko bhI saMjvalana kaSAya ke udaya se bIca-bIca meM bAdhAe~ AtI haiN| bAdhA ke kAla ko pramattasaMyata tathA AtmaramaNatA ke kAla ko apramattasaMyata guNasthAna kahA gayA hai| jaise uchAle jAne para geMda eka bAra Upara jAtI hai para puna: nIce A jAtI hai vahI sthiti sAtaveMchaThe guNasthAnavatI sAdhakoM kI hai| guNasthAna ArohaNa krama meM bhI tIrthakara Adi ucca sAdhaka dIkSA ke samaya pahale sAtavAM guNasthAna phira chaThA guNasthAna prApta karate haiN| 8. apUrvakaraNa guNasthAna- isa guNasthAnavI jIvoM ke AdhyAtmika pariNAmoM meM bhinnatA hotI hai evaM saMjvalana kaSAyoM kA udaya banA rahatA hai ata: ise nivRtti bAdara guNasthAna kahate haiM yahA~ nivRtti kA artha manobhAvoM kA vaividhya hai| isa guNasthAna meM sAdhaka pUrva meM aprApta aise apUrva pariNAmoM (manobhAvoM) vAlA
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNa hotA hai, ataH ise apUrvakaraNa bhI kahate haiN| ina apUrva pariNAmoM meM sthita jAva mohakarma kA kSaya yA upazama karane ko udyata hotA hai| isa avasthA meM sAdhaka adhikAMza vAsanAoM se mukta hotA hai| yadyapi isa naveM guNasthAna meM avaziSTa vAsanArUpI zatruoM para bhI vijaya prApta kara lI jAtI hai phira bhI unakA rAjA sUkSma lobha chadma rUpa se baca nikalatA hai| agrima dasaveM guNasthAna meM usa para vijaya prApta karane kA prayAsa kiyA jAtA hai| cU~ki vaha vijaya yAtrA do rUpa meM calatI hai, eka to zatru senA ko naSTa karate hue Age bar3hatA hai tathA dUsarA use upazamita karate hue, dabAte hue Age bar3hatA hai| inheM kramazaH kSAyika evaM aupazamika zreNI kahate haiN| upazamita vijaya yAtrA vizeSa lAbhakara nahIM hotI haiM, kyoki samaya pAkara vAsanArUpI zatru-sainika punaH ekatrita hokara usa vijetA AtmA para AkramaNa kara use parAjita kara dene haiN| vaha gyArahave guNasthAnavatI upazAnta moha ko avasthA hai jahA~ se sAdhaka patita ho jAtA hai lekina jo vijetA zatra senA kA nirmala karatA huA Age bar3hatA hai vaha anta meM mAha rUpI zatru para pUrNa vijaya ko prApta kara letA haiN| yaha avasthA kSINamoha nAmaka bArahaveM gaNasthAna meM prApta hotA hai| cAritramoha ke upazamana yA kSaya meM udyata. apUrvakaraNa se yukta sAdhaka isa guNasthAna meM apUrva prakriyAo se jur3atA hai- ina prakriyAoM ko jaina pAribhASika zabdoM meM- 1. sthitighAta, 2. rasaghAta, 3. guNazreNI, 4. guNa-saMkramaNa aura 5. apUrvasthitibaMdha kahA gayA hai| baMdhanoM se baMdhA huA koI bhI vyakti baMdhano ke zithila yA jIrNa-zIrNa hone para prasannatA kA anubhava karatA hai| sAtha hI pUrva meM vaha jina baMdhano ko svazakti se tor3ane meM asamartha thA aba vaha apanI zakti saM una badhanoM ko tor3ane kI koziza karatA hai aura baMdhana- mukti kI nikaTatA se prasanna hotA haiN| ThIka isI prakAra adhikAMza baMdhanoM ke nAza hone para bhAvo kI vizuddha rUpa apUrva Ananda kI anubhUti karatA hai tathA zeSa kamoM ko naSTa karane kA prayAsa karatA hai aura isa prayAsa meM sthitidhAta (karmoM kI sthiti meM kamI) rasadhAta (karmoM kI tIvratA meM kamI), guNa-zreNI (karma dalikoM kA apane DhaMga se Ayojana), guNa-saMkramaNa (karmaprakRtiyoM kA apane DhaMga se saMyojana) aura apUrva sthitibaMdha (alpatama sthiti kA baMdha) Adi kI prakriyA karatA hai| isa avasthA meM sAdhaka mukti ko apane adhikAra kSetra kI vastu mAna letA hai aura usakI prApti kA prayAsa karatA hai| .9. anivattikaraNa guNasthAna- isa gaNasthAna me avasthita jIvoM ke pariNAmoM kI apekSA paraspara nivRtti (bheda yA bhinnatA) na hone se ise anivRtti karaNa guNasthAna kahate haiN| isa guNasthAna meM jIvoM kA pariNAma prati samaya eka sA hotA hai| yahA~ sAdhaka sUkSma lobha ko chor3a cAritramoha kI zeSa sabhI karma
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jIvasamAsa prakRtiyoM ko ativimala dhyAna rUpa agni se jalA DAlate haiM yA phira unheM upazamita kara dete haiN| sAdhaka ke kAmavAsanAtmaka bhAva jinheM jaina paribhASA meM 'veda' kahA jAtA haiM, unakA bhI yahA~ unmUlana ho jAtA hai| 10. sUkSmasamparAya guNasthAna- jisa prakAra kosuMbha bhItara se atyalpa lAlimA vAlA hotA haiM usI prakAra sUkSmarAga sahita jIva ko sUkSmasamparAya guNasthAnavartI jAnanA caahie| isameM upazama evaM kSAyika donoM hI zreNI vAle jIva hote haiN| upazama zreNI vAlA jIva sUkSma lobha kA upazama kara gyArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai aura kSapaka zreNI vAlA usakA kSaya karake bArahaveM guNasthAna meM pahu~catA hai| yahA~ samparAya se Azaya kaSAya se haiN| DaoN0 nathamala TATiyA ke zabdoM meM AdhyAtmika vikAsa kI uccatA meM rahe hue isa sUkSma lobha kI vyAkhyA avavetana rUpa meM zarIra ke prati rahe hue rAga ke artha me kI jA sakatI hai| 11. upazAntamoha guNasthAna- katakaphala sahita jala athavA zaradkAla meM sarovara meM miTTI Adi ke talI meM baiTha jAne ke kAraNa jisa prakAra pAnI nirmala pratIta hotA hai usI prakAra jisakA sampUrNa mohakarma sarvathA upazAnta ho gayA haiM aisA jIva atyanta nirmala pariNAma vAlA hotA hai / isa guNasthAna kA kAla atyalpa arthAt antarmuhUrta hotA hai| isake samApta hote hI vaha nIce giratA huA sAtaveM guNasthAna ko prApta hotA haiM yadi usakA saMsAra paribhramaNa zeSa haiM to vaha mithyAtva guNasthAna taka bhI pahu~ca jAtA hai| aisI AtmA punaH prayAsa se pragati kara Age bar3ha sakatI haiN| upazamana yA damana ke dvArA AdhyAtmika utkarSa kI yaha carama sImA hai| parantu upazamana yA damana sAdhanA kA saccA mArga nahIM hai, kyoMki usameM sthAyitva nahIM hotaa| duSTa pravRttiyoM ko dabA dene yA upazamita kara dene se ve nirmUla nahIM hotIM apitu dviguNita vega se visphoTa karatI haiN| ataH yahA~ se sAdhaka kA patana avazyambhAvI hai, nizcita hai| isako upamA rAkha meM dabI huI agni athavA pAnI meM nIce baiThI huI miTTI ke samAna hai jo kabhI bhI samaya pAkara prakaTa ho sakatI hai| gItA kahatI hai ki damana meM viSayoM kA nivartana to ho jAtA hai parantu vRttiyoM kA nivartana nahIM hotA / vRttiyoM ke nirmUla na hone se kusaMskAroM ke punaH prakaTa hone kI sambhAvanA banI rahatI haiN| 12. kSINamoha guNasthAna - mohakarma ke sampUrNata: kSaya ho jAne se jisakA citta sphaTika ke bhAjana meM rakhe hue svaccha jala ke samAna nirmala ho gayA hai, aise vItarAga sAdhaka ko kSINa kaSAyI kahA gayA hai| jisa prakAra nirmalI ( katakaphala), phiTakarI Adi se svaccha kiye hue jala ko sphaTika ke bhAjana meM
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ maGgalAcaraNa 15 chAnakara, nikAla kara rakhane se usake punaH dUSita hone kA bhaya nahIM rahanA haiM athavA jisa prakAra agni ko jala se pUrNataH bujhA dene ke bAda usake punaH prakaTana kA koI bhaya nahIM rahatA ThIka usI prakAra isa guNasthAna me pahu~ce jIva ko kisI prakAra ke patana kA bhaya nahIM rahatA hai| yaha naitika vikAsa kI pUrNa avasthA hai| yahA~ pahu~cane para sAdhaka kI sAdhanA ko virAma mila jAtA hai| isa guNasthAna meM vyakti sahaja rUpa se jJAnAvaraNa kI pA~ca, darzanAvaraNa kI nau tathA antarAya kI pA~ca-- kula unnIsa karma prakRtiyoM ko kSaya karake kevaladarzana aura kevalajJAna ko prApta kara terahaveM guNasthAna meM pahu~ca jAtA hai| 13. sayogIkevalI guNasthAna- kevalajJAna rUpI divAkara (sUrya) kI kiraNoM ke samUha se jinakA ajJAnarUpI andhakAra sarvathA naSTa ho gayA haiM, jinhoMne nau kevalalabdhiyoM ke udgama se "paramAtmA" rUpI saMjJA ko prApta kara liyA hai| aise yoga yukta bhagavAna ko sayogI jina kahA gayA hai| kevalI ko rAga-dveSa nahIM hotA ataH unake navIna karmoM kA bandha bhI nahIM hotA / mAtra yoga ke kAraNa unheM IryApathika Asrava aura bandha hotA hai, jo tatkAla hI nirjarita hotA rahatA hai| jisa prakAra sUkhI bhitti para Akara lagI huI bAlU tatkSaNa jhar3a jAtI haiM, usI prakAra yoga ke sadbhAva se Aye hue karma paramANu bhI kaSAya ke abhAva meM tatkAla jhar3a jAte haiN| ye sayogI jina dharmadezanA dete hue jana-kalyANa karate haiN| isa guNasthAna vAle vyakti ko kRtakRtya ho jAne se sAdhaka nahIM kahA jA sakatA, kintu cAra ghAtI karma kSaya ho jAne para bhI cAra aghAto karma zeSa rahane se unheM siddha bhI nahIM kahA jA sakatA haiN| yahA~ baMdhana ke pA~ca kAraNoM meM se 1. midhyAtva 2. avirati 3 pramAda tathA 4 kaSAya ina cAra ke samApta hone para bhI mana-vacana aura kAya kI pravRttirUpa pA~cavA kAraNa yoga zeSa rahatA hai| isIlie inheM sayogI- jina, arhat, sarvajJa, vItarAga evaM kevalI kahA jAtA hai| isa avasthA kI tulanA vedAnta kI jIvanmukti yA sadehamukti kI avasthA se kI jA sakatI hai| 14. ayogI kevalI - jo jIva zailezI avasthA ko prApta hue haiM arthAt zaila (parvata) ke samAna sthira yoga vAle haiM, mana, vacana evaM kAya kI pravRttiyoMyogoM ke niruddha kara dene se jinakA Asrava sarvathA ruka gayA hai, jo karmaraja se vipramukta haiM aura yoga se rahita ho cuke haiM aise bhagavAna ko ayogI kevalI
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jIvasamAsa kahate haiN| isa guNasthAna kA kAla a, i, u, R, lR ina pA~ca hrasva akSaroM ke uccAraNa meM lagane vAle kAla ke samAna hotA hai| prArabdha karma bhoge binA chuTakArA nahIM, isa kAraNa jaba jIvana kA antima samaya nikaTa hotA hai arthAt antarmuhUrta zeSa rahatA hai to AvazyakatA par3ane para kevalI pahale samudghAta karate haiM phira zailezIkaraNa kara yoga nirodhakara mokSa ko prApta karate haiN| yahI sarvAMgINa pUrNAvasthA hai, jise mokSa, mukti, nirvANa, siddhi, zivapada aura paramAtmAvasthA kahA gayA hai| aSTa karmoM ke naSTa hone se jIva anantajJAna, anantadarzana, vItarAgatA, anantavIrya avyAbAdhasukha, akSayasthiti, amUrtatA, agurulaghutA Adi ATha guNoM ko prApta karatA hai| guNasthAnAtIta siddhoM kA svarUpa- jo aSTavidha karmoM se rahita haiM, atyanta zAntimaya haiM, niraMjana haiM, nitya haiM, kSAyikasamyaktvAdi ATha guNoM se yukta haiM. kRtakRtya haiM aura loka ke agrabhAga para nivAsa karate haiM, ve siddha kahalAte haiN| samyagdRSTi ke lie jo asaMyata vizeSaNa diyA gayA hai vaha antadIpaka hai| vaha apane se nIce ke sabhI guNasthAnoM ke asaMyattapane kA nirUpaNa karatA hai tathA jo samyagdRSTi zabda hai vaha Upara ke samasta guNasthAnoM meM pAyA jAtA hai| pramatta zabda bhI antadIpaka hai isalie vaha chaThe se pUrva sabhI guNasthAnoM meM pramAda ke astitva ko sUcita karatA haiM arthAt chaThe guNasthAna taka jIva pramatta haiM usake Upara sAtaveM guNasthAna se saba apramatta haiN| bAdara pada bhI antadIpaka hai vaha pUrvavatIM samasta guNasthAnoM ke bAdara hone kA nirdeza karatA hai| chadyastha pada ko bhI isI prakAra se jAnanA caahie| sayogI pada bhI apane se nIce ke sabhI guNasthAnoM ko sayogI pratipAdita karatA hai| ayogI ke bheda duvihA hoti ajogI sabhavA athavA niruddhajogI ba / iha sabhavA athavA uNa siddhA je savvabhavamukkA / / 10 / / gAthArtha - jinhoMne apane yogoM ko niruddha kara liyA aise ayogI kevalI do prakAra ke hote haiM-- 1. samaya ayogI tathA 2. abhava ayogii| isameM sabhava ayogI siddhatva se kucha nyUna hote haiM kyoMki yoga nirodha kara lene para bhI abhI zarIra yukta hone se saMsAra meM haiN| jo sabhI prakAra se bhava (saMsAra) se mukta haiM ve abhavasiddha hote haiN| 1. prastuta vivecana 'paJcasaMgraha aura DaoN. sAgaramala jaina ke grantha "jaina, bauddha aura gItA ke AcAra darzanoM kA tulanAtmaka adhyayana ke AdhAra para kiyA gayA hai|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 maMgalAcaraNa vivecana-prastuta gAthA meM ayogI ke do prakara batAye gaye hai- 1. sazarIrI (sabhava) 2. azarIrI (abhv)| caudahaveM guNasthAnavI jIva sazarIrI ayogI hote haiN| ve deha tyAgakara abhI siddha nahIM bane haiN| unheM siddha banane me a, i, u, R, lU ke uccAraNa meM jitanA samaya lagatA hai utanA kAla zeSa rahatA hai| yoga nirodha kara lene para bhI unheM siddha se kucha kama yogyatA vAlA mAnA gayA hai| jinhoMne zarIra kA tyAga kara aSTakarma ko naSTa kara diyA hai tathA jo siddha-zilA para pahuMca gaye haiM aise ayogI siddha ko prastuta gAthA meM abhava-ayogI saMjJA se abhihita kiyA gayA hai| anna, yahA~ para nAda yogI ke bhI do sapava ayogI tathA abhava ayogI ke rUpa meM batAye gaye haiN|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNA-dvAra 1. gati mArgaNA nirayagaI tiri maNuyA devagA ceva hoi siddhi gaI / neiyA uNa neyA saptavihA puddhvibheenn||11|| ___gAthArtha- 1. narakagati, 2. tiryaJcagati, 3. manuSyagati, 4. devagati tathA 5. siddhagati- aisI pA~ca gatiyA~ hotI haiN| pRthviyoM (narakoM) ke bheda se naraka gati bhI sAta prakAra kI hai| vivecana- sAmAnyataH gatiyA~ cAra hI mAnI jAtI haiM kintu yahA~ siddhagati ko sammilita karake pA~ca gatiyA~ batAI gaI haiN| saMsArI jIvoM kI apekSA se to gatiyA~ cAra hI haiM, pAMcavIM gati ke adhikArI to mAtra siddha haiN| naraka gati yammA vaMsA selA hoi tahA aMjaNA ya rihAya / maghavatti mAdhavatti pa puDhavINaM naamdheyaaii||12|| rayaNappabhA ya sakkarabAluyapaMkappabhA ya dhuumphaa| hoi tama tama-tamAdhiya puDhavINaM nAmagottAI / / 13 / / gAthArtha-1. dhammA, 2. vaMzA, 3. zailA, 4. aJjanA, 5. riTA, 6. maghavA aura 7. mAghavatI nAma vAlI (sAta) pRthviyA~ (naraka) haiN| ina pRdhviyoM ke 1. ratnaprabhA, 2. zarkarApramA, 3. bAlukAprabhA,4. paMkapramA, 5, dhUmaprabhA, 6. tamaHprabhA, 7, tamastamaprabhA- ye sAta gotra (vizeSatA) jAnane caahie| vivecana- ratnoM ke prakAza ko prabhA kahate haiN| jisa naraka meM prakAza ratna ke prakAza ke samAna ho use ratnaprabhA nAma diyA gayA hai| jisameM zarkarA kaNoM ke samAna kAnti hai, use zarkarAprabhA nAma diyA gayA hai| isI taraha kramaza: sabhI narakoM ke viSaya meM jAnanA caahie| tiryajhagati tiriyagaIyA paMciMdiyA ya pajjasayA tirikkhiio| tiriyA ya apajjattA manuyA pajasa iyare ya / / 14 / /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra gAthArtha-tiryaJcagati meM utpanna hone vAle ekendriya se lekara paJcendriya taka ke jIva tiryazca kahe jAte haiN| inameM bhI saMjJIpazcendriyatithaMca evaM tiryazciNiyA~ paryApta tathA aparyApta aise do prakAra ke hote haiN| isI prakAra manuSya bhI paryApta tathA aparyApta aise do prakAra ke hote haiN| vivecana-- manuSyoM ke atirikta ekendriya se lekara pazcendriya paryanta sabhI prANI tiryaJca kahalAte haiN| inameM paJcendriyasaMjJItiryaJca (pazu-jagat ke) jIvoM meM tiryaJca tathA tiriyaJcinI arthAta puruSa tathA stro kA paryAya bheda hotA hai| ___ manuSyoM meM bhI mAtra saMjJImanuSyo meM strI-puruSa kA peda hotA hai, sammUchima manuSyoM meM nhiiN| manuSyagati te kammabhogabhUmiya aMtaradIvA ya khitpvibhttaa| sammucchimA ya gambhaya Arimilakkhusi ya sabheyA / / 15 / / ___gAthArtha- ye manuSya bhI karmabhUmija, bhogabhUmija tathA antaradvIpaja ke rUpa meM kSetroM ke AdhAra para pravibhakta kiye gaye haiN| ye sammUcchima aura garbhaja tathA Arya aura mleccha bheda vAle bhI hote haiN| vivecana- manuSyoM kA yaha trividha vibhAjana tIna prakAra kI bhUmiyoM meM utpatra hone kI apekSA se kiyA gayA hai| 1. karmabhUmi-jahA~ vyaktiyoM ko karma karane se hI bhoga-upabhoga kI sAmagrI prApta hotI hai arthAt jahA~ asi, masi aura kRSi se jIvana vyavahAra calatA hai, aisI karmabhUmiyA~ pandraha hai- pA~ca bharata, pA~ca airAvata tathA pA~ca mhaavideh| ina karmabhUmiyoM se jIva mokSa-mArga kI sAdhanA karake mokSa jA sakate haiM tathA inhIM meM tIrthaMkara, cakravartI, vAsudeva, baladeva Adi zalAkA puruSa janma lete haiN| ina bhUmiyoM se pA~coM. gatiyoM meM jAnA sambhava hai| mahAvideha kSetra sadA karmabhUmi ke rUpa meM rahatA hai| zeSa bharata, airAvata kSetroM meM kabhI karmabhUmi hotI hai aura kabhI mAMgabhUmi hotI hai| 2. akarmabhami (bhogabhUmi)-bhogami ko akarmabhUmi bhI kahA jAtA hai| jahA~ vyakti binA karma kiye hI apanI AvazyakatAoM kI pUrti kara letA hai, jahA~ ati-masi-kRSi Adi kA vyavahAra nahIM hotA tathA mAnava kalpavRkSa ke dvArA hI apanA jIvanayApana karatA hai| jahA~ manuSya yugala ke rUpa meM janma letA hai aura sAtha hI maraNa prApta karatA hai| aisI akarmabhUmiyoM yA bhogabhUmiyA~ tIsa haiN| pA~ca himavanta, pA~ca harivarSa, pA~ca devakuru, pA~ca uttarakuru, pA~ca ramyak tathA pA~ca hairnnyvt| akarma bhUmi se marakara manuSya devagati meM hI jAte haiN|
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa vizeSa - bharata tathA airAvata kSetra meM avasarpiNI ke prathama tIna AroM se kucha kama tathA utsarpiNI ke antima tIna AroM se kucha kama samaya- akarmabhUmi ke rUpa meM hI hotA haiN| isa avasarpiNI kAla meM bharata kSetra meM sarvaprathama RSabhadeva ke samaya se asi masi - kRSi (karma) kI vyavasthA prArambha huI thI, usase pUrva yaha kSetra akarmabhUmi thii| 20 3. antaradvIpa -- ye dvIpa lavaNa samudra ke andara hone se antaradvIpa kahalAte haiN| lavaNa samudra meM cAroM ora hAthI dA~ta tulya do-do dADhAe haiN| isa prakAra cAra tarapha do-do dAdA hone se kula ATha dADhAe~ hotI hai| eka-eka dAdA meM sAta-sAta dvIpa hone se chappana (847= 56 ) antaradvIpa hote haiN| garbhaja - strI aura puruSa ke saMyoga se utpanna hone vAle jIva garbhaja kahe jAte haiN| Arya- Arya kSetra arthAt jahA~ tIrthaMkara Adi kA janma hotA hai aura unake dvArA dharma-pravartana hotA hai- aise kSetroM ko AryakSetra kahate haiM aise kSetroM me janma lene vAle manuSya Arya kahalAte haiN| ye Arya bhI nau prakAra ke haiM- 1. kSetra - Arya, 2. jAti - Arya, 3. kula-Arya, 4. karma Arya, 5. zilpa-Arya, 6. bhASA - Arya, 7. jJAna - Arya, 8. darzana-Arya aura 9 cAritra- Arya Arya arthAt susaMskArita / prajJApanAsUtra (pR. 102) meM nimna 25 I dezoM ke nivAsI "kSetraArya" kahe gaye haiM rAjadhAnI 1. 2. 3. 4. deza magadha aMga baMga kaliMga kAzI kozala rAjagRha campA tAmralipti kaMcanapura vArANasI sAketa ayodhyA hastinApura zaurIpura 5. 6. 7. kuru 8. kuzArta 9. paMcAla 10. jAMgala 11. saurASTra 12. videha 25. lATha 25 kekayArddha zvetAmbikA kAmpilyapura ahicchatrA dvArikA mithilA koTivarSa deza 13. vatsa 14. zAMDilya 15. malaya 16. matsya 17. varaNa 18. dazArNa 19. ceTTIdeza 20. siMdhu - sauvIra 21. zUrasena 22. bhaMga 23. parivarta 24. kuNAla rAjadhAnI kauzAmbI naMdIpura bhaddilapura vairATa AcchA mRttikAvatI zulipati vItabhayapattana mathurA pAvApurI mAsApurI zrAvastI
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ manAnArUpAnAhA inake atirikta mahAvideha kSetra meM vijayoM ke madhya khaNDavartI kSetra Arya deza jaannaa| (kSetra-Arya ke atirikta anya AryoM kI jAnakArI hetu dekheMprajJApanAsUtra- prazna 103 se prazna 138 taka) anArya yA mleccha- dharma ke svarUpa ko nahIM jAnane vAle bhakSyAbhakSya evaM kRtyAkRtya ko nahIM samajhane vAle anArya yA mleccha kahe jAte haiN| ye mleccha zaka, yavana, zabara, barbara, kirAta Adi deza meM jaannaa| ye kaThora nirdayI, dharmarahita raudra pariNAmI hote hai| (vistAra hetu dekheM- prajJApanAsUtra -prazna 98) Arya-anArya kA yaha bhedamAtra karmabhUmi meM hai bhogabhUmi meM nhiiN| akarmabhUmi ke samAna hI 56 dvIpa meM rahane vAle manuSya bhI 10 prakAra ke kalpavRkSoM se hI apane iSTa padArthoM ko prApta karate haiN| ina dvIpoM meM rahane vAle manuSya bajraRSabhanArAca saGghanana vAle, samacatusa saMsthAna vAle evaM devatulya lAvaNya vAle hote haiN| ye manuSya svabhAva se bhadra, vinayI, prazAnta, alpakaSAyI, alpa icchAvAle, alpa mamatvavAle, vedanArahita, eka dina ke antara se AhAra karane vAle hote haiM tathA eka yugala ko janma dekara 79 dina pAlana karake devaloka ko prApta karate haiN| __ bhoga bhUmi meM janma lene vAle paJcendriya tiryaJca bhI avara svabhAva vAle hote haiN| ve bhI marakara devaloka meM jAte haiN| ina dvIpoM meM vikalendriyoM kA sarvathA abhAva hotA hai| (vistRta vivecana hetu dekheM- jIvAjIvAbhigamasUtra) akarmabhUmiyoM va antaradvIpoM kA koSThaka sthAna dehamAna | AyuSya AhAradina AhAra parimANa |pasalI | apatya pAlana 56 antaradvIpa 00 dhanuSa balyopama kA eka dina ke AMvale ke 4 09dina asaMkhyamAga antarAla se barAbara himavanta, hiraNyavaMta 5 gAu |1 palyApama |eka dina ke AMvale ke 64 79dina antarAla se barAbara harivarSa, ramyak varSa| 2 gAu 2 palyopama | do dina ke bera ke 128 64dina antarAla se barAbara devakuru, uttarakuru . i gAu | 3 palyopama | tIna dina ke | tuara ke 256 49dina antagala se | dAne ke barAbara sambhUsima manuSya-prajJApanAsUtra- praznasaMkhyA-95 meM yaha pUchA gayA hai ki- bhgvn| sammUchima manuSya kaise hote haiM? ve kahA~ utpanna hote haiM? uttara meM bhagavAna ne kahA he gautama! manuSya kSetra ke andara, paiMtAlIsa lAkha yojana vistRta dvIpa-samudroM meM, pandraha karmabhUmiyoM meM, tIsa akarmabhUmiyoM meM evaM chappana antaradropoM
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa meM garbhaja manuSya ke 1. mAla (viSTA) 2 pezAba, 2 kapha. 4, nAka kA maila, 5, vamana (ulTI), 6. pitta, 7. mavAda, 8, rakta 9. zukra (vIrya) 10. sUkhe hue zukra ke pudgala ke gIlA hone para, 11. mRta kalevara 12. strI puruSa ke saMbhoga, 13. nagara kI nAliyoM tathA 14. samasta azuci sthAnoM meM svataH (binA garbha ke) sammacchima manuSya paidA hote haiN| sammUchima manuSya eka sAtha asaMkhya utpanna hote haiM tathA vaise hI mara jAte haiN| inakI Ayu antarmuhUrta evaM deha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hotI hai| ye niyama se asaMjJI tathA aparyApta hI hote haiN| devagati devA ya bhavaNavAsI vaMtariyA joisA ya vemANI / kapyovagA ya neyA vijjANutarasurAya / / 16 / / gAthArtha-bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka tathA vaimAnika deva kalpopapanna haiN| praiveyaka tathA anuttaravimAnoM ke deva kalpAtIta kahe jAte haiN| vivecana- isa gAthA meM devoM ke cAra prakAra batAye gaye haiN| bhavanapati.. dasa prakAra ke bhavanapatiyoM ke nAma Age gAthA meM batAye gaye haiN| ye deva jambUdvIpavartI sumeruparvata ke nIce usake dakSiNa aura uttaramAga meM tirache aneka lakSa yojana taka rahate haiN| asurakumAra prAya: AvAsoM meM aura kabhI bhavanoM meM basate haiM tathA nAgakumAra Adi saba prAyaH bhavanoM meM hI basate haiN| inake AvAsa ratnaprabhA pRthvI ke Upara-nIce ke eka-eka hajAra yojana ko chor3akara bIca meM ekalAkha aThahatara hajAra (1,78,000) yojana ke bhAga meM saba jagaha haiM para bhavana to ratnaprabhA ke nIce nabbe hajAra yojana ke bhAga meM hI hote haiN| inake AvAsa bar3e maNDapa jaise tathA bhavana nagara ke samAna hote haiN| bhavana bAhara se gola bhItara se samacatuSkoNa aura tala meM puSkarakarNikA ke samAna hote haiN| ye deva krIr3A-priya tathA dikhane meM manohara hote haiN| vyantara-sabhI vyantara, deva Urdhva, madhya aura adhaH tInoM lokoM meM vividha giri-kandarAoM, zUnyagRhoM, vRkSoM, vApikAoM tathA vanoM ke antarAla meM nivAsa karate haiN| isI kAraNa unheM vyantara kahA jAtA hai| vyantaroM ke ATha bheda AMge gAthA meM batAye gaye haiN| sAmAnyata: bhUta, preta Adi kI gaNanA vyantara jAti ke devoM meM kI jAtI haiN| jyotiSka-meru ke samatala bhU-bhAga se sAta sau nabne yojana kI U~cAI para jyotiSacakra kA kSetra Arambha hotA hai| ATha sau yojana kI U~cAI para sUrya ke vimAna haiN| sUrya vimAna se assI yojana kI U~cAI para arthAt tala se ATha sau assI yojana kI U~cAI para candra ke vimAna haiN| yahA~ se bIsa yojana arthAt
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadAprarUpaNAdvAra tala se nau sau yojana kI UMcAI para graha, nakSatra aura tArAgaNa haiN| manuSya loka ke jyotiSka sadA meru ke cAro ora bhramaNa karate rahate haiN| manuSya loka meM eka sau battIsa sUrya tathA itane hI candra hai| manuSya loka se bAhara ke sUrya, candra Adi jyotiSka devoM ke vimAna sthira haiM aura saMkhyA meM asaMkhyAta haiN| vaimAnika- vaimAnika devI ke do bheda haiM (a) kalpopapanna tathA (ba) klpaatiit| kalpa arthAt eka prazAsanika vyavasthA ke adhIna rahane vAle kalpopapanna tathA prazAsanika vyavasthA se pare rahane vAle kalpAtIta kahalAte haiN| ina vaimAnika devoM ke vimAna eka dUsare ke Upara-Upara sthita hai| saudharma se acyutakalpa taka ke deva kalpopapanna haiM aura inase Upara ke sabhI deva kalpAtIta haiN| kalpopapanna devoM meM svAmo-sevaka bhAva hotA hai, kintu kalpAtIta meM nhiiN| kalpAtIta deva bhI do prakAra ke haiM (a) praiveyaka tathA (ba) anuttr| jo caudaha rajjupramANa lokapuruSa ke grIvA pradeza meM haiM, ve greveyaka deva haiN| inakI saMkhyA nau hai tathA ye devagati se to manuSya gati meM ho utpanna hote haiM kintu kAlAntara meM cAroM gati ke adhikArI ho sakate haiM kyoMki navaveyaka taka abhavya jIva bhI jA sakate haiN| abhavya jIva kabhI mokSa ke adhikArI na hone se ve cAroM gatiyoM meM bhramaNa karate rahate haiN| inase Upara vAle deva anuttaravimAnavAsI haiM, jinakI saMkhyA pA~ca hai| inameM sarvArthasiddha vimAnavAsI deva eka bhavatArI hote haiM tathA zeSa cAra anuttara vimAnavAsI deva do yA tIna bhava karake niyamata: mokSa jAte haiN| pavanapati devoM ke meda asurA nAgasuvannA dIvodahithaNiyavijudisinAmA / vAyaggikumArAviya daseva maNiyA bhavaNavAsI / / 17 / / gAthArtha- 1. asurakumAra, 2. nAgakumAra, 3. suvarNakumAra, 4. dvIpakumAra, 5. udadhikumAra, 6. stanitakumAra, 7. vidyutakumAra, 8. dizikumAra, 9.vAyukumAra aura 10 agnikumAra- ye bhavanavAsI devoM ke dasa prakAra kahe gaye haiN| vyantaroM ke bheda kiMnarapuirisamuhoragA ya gaMdhavya rakhasA jamkhA / bhUyA ya pisAyAviya avihA vANamaMtariyA / / 18 / / gAthArtha-- 1. kinnara, 2. kiMpuruSa, 3. mahoraga, 4. gandharSa, 5. rAkSasa, 6. yakSa, 7. bhUta tathA 8. pizAca- ye vANavyantara devoM ke ATha prakAra haiN| vizeSa- kinara dasa prakAra ke, kiMpuruSa dasa prakAra ke, mahoraga dasa prakAra
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jIvasamAsa ke, gandharva bAraha prakAra ke, rAkSasa sAta prakAra ke, yakSa teraha prakAra ke, bhUta nau prakAra ke tathA pizAca pandraha prakAra ke hote haiN| jyotiSka ' caMdA sUrA va gahA nakkhattA tAragA ya paMcavihA joI siyA naraloe gaharayao saMThiyA sesA / / 19 / / gAthArtha - sUrya, candra, graha, nakSatra tathA tAre-ye pA~ca prakAra ke jyotiSka deva manuSya loka meM to gatizIla haiM, kintu manuSya loka se Age sabhI sUrya candra sthita haiN| vaimAnikoM ke bheda- sohammIsANasaNaM kumAramAhiMdabaMbhalaMtayayA I sukka sahassArANayapANaya taha AraNacyayA / / 20 / / heDimamajjhimauvarimagevijjA tiNNi tithiNa tiSNeva / savvavijayavijayaMtajayaMta aparAjiyA avare / / 21 / / gAthArtha - 1. saudharma, 2. IzAna, 3. sanatkumAra, 4 mAhendra, 5. brahma, 6. lAntaka, 7. zukra, 8. sahasrAra, 9 AnaMta 10 prANata, 11. AraNa tathA 12. acyuta - ye bAraha prakAra ke vaimAnika kalpopapatra haiN| adhograiveyaka, madhyamaiveyaka evaM Urdhvamaiveyaka ina tInoM sthAnoM meM ( samAnAntara rUpa se) tIna-tIna arthAt kula nau graiveyaka haiN| vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha - ye pA~ca anuttara vimAna haiN| ina graiveyakoM tathA anuttaravimAnoM ke nivAsI deva kalpAtIta kahe jAte haiN| vivecana - kalpopapanna evaM kalpAtIta kI paribhASA tattvArthasUtra keTIkAkAroM ne isa prakAra se dI hai-- vimAneSu bhavA vaimAnikAH / kalpopapannA indrAdidazatayA kalpanAt kalpAH saudharmAdayo'cyutAntAH teSUpapannA kalpopapannAH / kalpAnatItA: kalpAtItAH upariSTAH sarve graiveyakavimAnapaMcakAdhivAsinaH / ( tattvAryasUtra 4 / 17 - 18 TIkA siddhasenagaNi) tattvArthasUtra 4 / 3 kI sarvArthasiddhi TIkA meM pUjyapAda devanandI kahate haiMkalpa isa saMjJA kA kyA kAraNa hai? jahA~ indrAdi dasa prakAra ke devoM kI vyavasthA hotI hai ve kalpa kahalAte haiN| isa prakAra indrAdi kI kalpanA hI kalpa saMjJA kA kAraNa hai| yadyapi indrAdika bhedoM kI kalpanA bhavanavAsiyoM meM bhI saMbhava hai phira bhI rUr3hi se kalpa zabda kA vyavahAra vaimAnikoM meM hI kiyA jAtA hai| saMkSepa meM jo
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra kalpoM meM utpanna hote haiM ve kalpopapatra kahanAte haiN| tattvArthasUtra kI hindI TIkA meM paM0 sukhalAla jI likhate haiM ki devoM ke do bheda haiM 1. kalpopapanna aura 2. klpaatiit| kalpa (vyavasthA) meM rahane vAle kalpopapanna aura kalpa se Upara rahane vAle kalpAtIta haiN| navaveyaka- tatvArthasUtra kI sarvArthasiddhi TIkA (4/19) meM pUjyapAda devanandI likhate haiM ki "navasu aveyakeSu" meM nava zabda kA kathana alaga se kyoM kiyA gayA hai? kyoMki anudiza nAmaka nau vimAna haiN| isase nau anudizA kA grahaNa kara lenA caahie| tattvArthasUtra (4/20) kI TIkA meM siddhasenagaNi likhate haiM ki tat aveykaaninvopryupri| bhASya-praiveyakAstu lokapuruSasya grIvApradeza viniviSTA grIvAbharaNabhUtA avA prIvyA avaiyA aveyakA iti| tattvArthasUtra kI TIkA paMcamamA jI (35 khile haiM jhAyoM meM Upara-Upara anukrama se nau vimAna haiM jo lokapuruSa ke grIvA sthAnIya bhAga meM hone se aveyaka kahalAte haiN| sabase Upara sthita hone ke kAraNa antima pA~ca vimAna anuttara vimAna kahalAte haiN| ghAragatiyoM meM guNasthAna suranAraesa ghaDaro jIvasamAsA 3 paMca tirie / maNuyagaIe caudasa micchaThiI apajjattA / / 22 / / gAthArtha- deva tathA nAraka meM cAra, tiryaMca meM pAMca, manuSya meM caudaha tathA aparyApta jIvoM meM mAtra mithyAdRSTi nAmaka eka jIvasamAsa (guNasthAna) hotA hai| vivecana-deva tathA nArakI meM virati saMbhava na hone se cAra guNasthAna hI hote haiN| tiryaca gati meM aNuvratoM kI saMbhAvanA hone se pA~ca guNasthAna kahe gaye hai| manuSya meM caudaha guNasthAna saMbhava haiM tathA labdhiaparyAptatiyaca tathA labdhiaparyAptamanuSya meM mAtra prathama guNasthAna hI saMbhava hai| 2 indriya mArgaNA indriyoM ke AdhAra para jIvoM ke bheda evaM guNasthAna egidiyA ya vAyarasuhamA pajjattayA apamjatA / biyatiyacAuridiya duvihameya pajjata yoga / / 23 / / paridiyA asaNNI saNNI pAjatayA apajjattA / paMcidiesa corasa micchadiDI bhave sesA / / 24 / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha- ekendriya ke bAdara, sUkSma, paryApta tathA aparyApta- ye 4 bheda hote haiN| dvIndriya, trIndriya aura caturendriya- ina tInoM ke paryApta tathA aparyApta, aise 6 bheda hote haiN| paMcendriya jIvoM ke saMjJI, asaMjJI, paryApta tathA aparyApta, aise 4 bheda haiN| inameM paMcendriya jIvoM meM caudaha guNasthAna tathA zeSa sabhI meM mithyAdRSTi guNasthAna haiN| vivecana-uparyukta gAthA meM jIva ke 14 bheda batAye gaye haiN| inheM isa prakAra bhI batAyA jA sakatA hai- 1. sUkSma ekendriya 2. bAdara ekendriya 3. dvIndriya 4. bIndriyI 5. caturendriya 6. asaMjJI paMcendriya tathA 7. saMjJI pNcendriy| ina sAtoM meM pratyeka ke paryApta tathA aparyApta aise do-do bheda karane se jIva ke 14 bheda hote haiN| gAla, deda lagA gica meM pAye jAne vAle gaNasthAnoM kI carcA gatimArgaNAnAmaka gAthA 22 meM kI jA cukI hai| indriyoM kI apekSA se paMcendriya saMjJI manuSyoM meM 14 guNasthAna saMbhava haiM tathA zeSa sabhI arthAt ekendriya, dvIndriya, zrIndriya, caturendriya tathA asaMjJI paMcendriya jIvoM meM mAtra mithyAtva guNasthAna hI hotA hai| prazna- yahA~ zaMkA upasthita hotI hai ki karaNa aparyApta bAdara pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturendriya meM sAsAdana guNasthAna hai, use yahA~ kyoM nahIM liyA gayA hai? usara-karaNa aparyApta ko dUsarA guNasthAna hone kI saMbhAvanA hai para usakA kAla atyalpa hone se usakI yahA~ carcA nahIM kii| paryAptAvasthA meM to sabhI asaMjhIjIva mithyAtva meM A jAte haiM, ata: paMcendriya ko chor3a sabhI ko mithyAtva guNasthAna kahA gayA hai| __gAthA 22,23,24 meM labdhi evaM karaNa aparyApta kI carcA hone se prasaMgAnusAra yahA~ labdhi aura karaNa-aparyApta tathA paryApta kA vivecana kiyA jA rahA hai| aparyApta jIvoM ke do prakAra haiM 1, labdhi aparyApta aura 2. krnn-apryaapt| isI prakAra paryApta jIvoM ke bhI do prakAra haiM 1. labdhiparyApta tathA 2. krnnpryaapt| 1. labdhiaparyApta-aparyApta nAmakarma ke udaya se jo jIva svayogya sabhI paryAptiyoM ko pUrNata: prApta kiye binA hI mara jAte haiM, ve labdhi aparyApta hai| 2. karaNaaparyApta-karaNa aparyApta ke viSaya meM yaha bAta nahIM hai| meM paryApta nAmakarma udayavAle bhI hote haiM arthAt cAhe unheM aparyApta nAmakarma kA udaya ho, cAhe paryApta nAmakarma kA--para jaba taka ve apane karaNa (prayatna) se zarIra,
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 27 indriya Adi paryAptiyoM ko pUrNataH prApta nahIM kara lete taba taka ve karaNa aparyApta kahe jAte haiN| 3. labdhiparyApta- jinheM paryApta nAmakarma kA udaya ho tathA jo svayogya paryAptiyoM ko pUrNa karane ke bAda hI marate haiM, usase pahale nahIM, unheM labdhi paryApta kahA jAtA hai| 4. karaNaparyApta - jisane zarIra paryApti pUrNa kI hai, parantu indriya paryApti pUrNa nahIM kI haiM, vaha bhI kisI apekSA se karaNa aparyApta hI kahA jA sakatA hai| vaha zarIra rUpa karaNa pUrNa karane se 'karaNaparyApta' aura indriya rUpa karaNa pUrNa na karane se 'karaNaaparyApta' kahA jA sakatA haiN| isa prakAra zvetAmbara sampradAya kI dRSTi se AhAra paryApti se lekara manaH paryApti paryanta pUrva-pUrva paryApti ke pUrNa hone para 'karaNaparyApta tathA uttarottara paryApti ke pUrNa na hone se 'karaNa-aparyApta' kaha sakate haiN| parantu jaba jIva svayogya sampUrNa paryAptiyoM ko pUrNa kara letA hai tabhI use 'karaNa-paryApta' kahA jAtA hai| (karmagrantha 4 gAthA 3 kA pariziSTa) paryApti AhArasarIriMdiyapajjatI ANapANa bhAsamaNe 1 cAri paMca chappiya egiMdiyadi galasaNNINaM / / 25 / / gAvArtha - 1. AhAra, 2. zarIra, 3. indriya, 4. zvAsocchvAsa, 5. bhASA aura 6. mana ye chaH prakAra kI paryAptiyA~ haiN| inameM se cAra paryApta ekendriya ko, pA~ca paryApti vikalendriya ko tathA chaH paryApti saMjJI paJcendriya jIva ko hotI hai| vivecana -- paryApti kise kahate haiM? pugala ko grahaNa kara usakA tadrUpa pariNamana karanA paryApti hai| yaha chaH prakAra kI hai 1. AhAra paryApti- utpatti sthAna meM grahaNa kiye hue AhAra kA rasAdi ke rUpa meM parivartita karane vAlI zakti ko AhAraparyApti kahate haiN| 2. zarIraparyANi - AhAra se rasa, khUna, mAMsa, meda (carbI), haDDI, majjA, tathA zukra banAkara zarIra racanA karane vAlI zakti ko zarIraparyApti kahate haiN| 3. indriya paryApti-zarIra racanA ke krama meM indriyoM ko banAne vAlI zakti indriyaparyApti kahI jAtI haiN| 4. zvAsocchavAsaparyApti zvAsocchavAsa lene kI kSamatA kA vikasita ho jAnA zvAsAsa paryApta haiN|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 5. bhASAparyApti - bhASA - yogya pudraloM ko grahaNa kara unheM bhASA rUpa meM pariNata karane vAlI zakti ko bhASAparyApti kahate haiN| 28 6. manaH paryApti manovargaNA rUpI pudgaloM ko ekatrita kara unheM mana rUpa meM pariNata karane vAlI zakti ko mana paryApti kahate haiN| ekendriya jIvoM ko prathama cAra, asaMjJI paJcendriya evaM vikalendriya jIvoM ko manaH paryApta chor3akara zeSa pA~ca tathA saMjJI paJcendriya jIvoM ko chaH paryAptiyA~ hotI haiN| 3. kAya mArgaNA kAyamArgaNA evaM guNasthAna puDhavidagaagaNimAruya sAhAraNakAr3ayA caudA u patteya tasA duvihA coisa tasa lesiyA micchA 4 / / 26 / / gAvArtha- pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya vAyukAya tathA sAdhAraNavanaspatikAya ke cAra-cAra prakAra haiN| pratyeka vanaspati tathA trasakAya ke do-do prakAra haiN| inameM se trasakAya meM caudaha guNasthAna hote haiM zeSa meM mAtra midhyAtva guNasthAna hotA hai| vivecana - pratyeka vanaspatikAya ko chor3akara zeSa sabhI pAMcoM kAyoM ke cAra-cAra bheda haiM-- sUkSma, bAdara (sthUla), paryApta tathA aparyApta / pratyeka vanaspatikAya tathA trasa ke do bheda haiM- paryApta tathA apryaapt| vasa arthAt paMcendriya jIvoM meM caudaha guNasthAna sambhava haiM tathA zeSa sabhI meM mAtra midhyAtva guNasthAna hotA hai| pA~coM hI kAyoM ke do bheda haiM- sUkSma tathA bAdara / bAdara ve haiM jo carma cakSuoM se dikhAI dete haiM tathA sUkSma ve haiM jo carmacakSuoM se dikhAI nahIM dete, chedane se chidrate nahIM, bhedane se bhidate nahIM, jalAne se jalate nahIM, ye pA~coM hI sUkSma kAya sampUrNa lokAkAza meM vyApta haiM arthAt ThasAThasa bhare hue haiN| kevalI kathana se hI ise mAnya kiyA jAtA hai| aba pA~coM kAyoM ke bheda batAte haiM-- pRthvIkAya ke bheda puDhavI ya sakkarA vAluyA va ubale silA va loNUse / ayataM taThayasIsaya rumpasuvaNe ya vaireya / / 27 / /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra hariyAle hiMgulae maNosilA sAsagaMjaNapavAle / anmapADalaummavAlaya bAgharakAe maNivihANA / / 28 / / gomejjae ya sayae aMke phalihe ya lohiyakkhe ya / caMdapyaha velae jalakaMta sUrakaMte ya / / 29 / / geruya caMdaNa vadha (ppa) me bhugamoe taha masAragalle ya / vaNNAIhi ya medA sahapANaM vasthi te(me) bheSA / / 3 / / gAthArtha- pRthvIkAya ke kaMkara, reta, patthara, zilA, namaka, lohA, tA~bA, sIsA, caudI, sonA, hIrA, haritAla, hiMgula, mainasila, sAsa (dhAtu vizeSa), raGgana, pravAla, abhrakaparata, abhrakabAla, maNi Adi bAdara pRthvIkAya ke prakAra haiN| gomeda, rucaka, aMka, sphaTika, lohitAkSa, candraprabha, vaidUrya, jalakAnta, sUryakAnta- ye sabhI ratnoM ke bheda haiN| gerU, candana, vadhaka, mujamocaka, masAragalla tathA inake varNAdi ke aneka bhedoM ke kAraNa bAdara (sthUla) pRthvIkAya ke aneka bheda haiN| sUkSma pRthvIkAya kA koI bheda nahIM hai||27-30|| vivesana-pRthvI hI hai kAyA jinakI, use pRthvIkAya kahate haiN| jaba taka yaha miTTI, dhAtu Adi khadAna meM rahatI hai taba taka sajIva hotI haiM, parantu khadAnAdi se nikalane ke bAda ve dhAtu Adi acita/nirjIva ho jAtI hai| dhAtuoM meM sonA, cA~dI, jastA, tA~bA, kA~sA, lohA Adi jaba taka khadAnoM meM haiM ve sajIva pRthvIkAya hai| ratnoM meM mANikya, mUMgA, pannA, pukharAja, hIrA Adi bhI khadAnoM meM hone taka pRthvIkAya ke antargata Ate haiN| uttarAdhyayana ke chattIsaveM adhyayana (gAthA 73-74-75) meM bhI pRthvIkAya kA yathAvat varNana hai, kintu yahA~ "candana" ko pRthvIkAya kA bheda mAnA gayA hai| saMbhavata: sUkhe candana vRkSa kI jar3oM ko pRthvI meM se khodakara nikAle jAne ke kAraNa pRthvIkAya mAnA gayA ho athavA candana ke samAna sugaMdhita miTTI kA koI prakAra ho| apkAya ke bheda osAya hima mahigA harataNu sukhodae ghaNoe y| ghaNNAIhi ya preyA suhamANaM natyi se mevA / / 31 / / gAthArtha- osa, hima, dhUara kA pAnI, vanaspati para sthita pAnI, zuddha pAnI, ghanodadhi (patthara tulya jamA huA pAnI arthAt barpha)- ye apakAya ke bheda
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jIvasammasa haiN| varNAdi ke bheda se apakAya bhI aneka prakAra ke hote haiN| sUkSma apkAya ke koI bheda nahI hote haiN| vivecana - ap arthAt pAnI hI kAyA hai jinakI aise jIva apkAya kahe jAte haiN| inake aneka bheda batAye gaye haiM--- jaise AkAza se girane vAlA pAnI, kUe~, bAvar3I, tAlAba evaM samudra kA pAnI evaM strotoM kA pAnI Adi aneka prakAra kA pAnI jAnanA caahie| tejaskAya ke bheda iMgAla jAla acvI mummura suddhAgaNI va agaNI va vapaNahi ya bheyA suhumANaM natthi te bhaiyA / / 32 / / gAthArtha - aMgAre, jvAlA, cinagArI, bhobhara, zuddhAgni Adi aura inake varNAdi ke bheda se bAdara agnikAya ke aneka bheda haiN| sUkSma agnikAya ke koI bheda nahIM hote haiN| r vivecana - agni hI haiM kAyA jinakI, unheM tejaskAya kahA jAtA hai| ulkApAta, AkAza meM camakane vAlI vidyut Adi ve sabhI vastue~ jo prajvalita haiM, tejaskAya ke hI rUpa haiN| vAyukAya ke bheda vAjammA ukkalimaMDaliguMjA mahA ghaNataNU yA I vaNNAIhi ya bheyA suhumANaM natthi te bheyA 1 / 33 / / gAthArtha - udbhrAmaka, (Upara kI ora jAne vAlI vAyu); utkAlika (nIce kI ora bahane vAlI vAyu), maMDalika (golAkAra calane vAlI vAyu); guMja (guMjAra karane vAlI vAyu); mahAvAyu (tUphAnAdi) ghanavAta (Thosa vAyu) tanuvAta (halkI vAyu ) Adi varNAdi ke bheda se bAdara bAyukAya ke aneka bheda jAnanA caahie| sUkSma vAyukAya ke koI bheda nahIM hote haiN| vanaspatikAya ke bheda - bhUlaggaporabIyA kaMdA taha khaMthanIya bIyaruhA / saMmucchimA ya bhaNiyA pratteya aNaMtakAyA ya / / 34 / / gAthArtha - mUlabIja, agrabIja, sammUcchima Adi vanaspatiyoM ke bheda haiN| bAdara vanaspatikAya ke haiN| parvabIja kaMdabIja, skandhabIja, bIjaruha pratyeka aura anantakAya -- aise do prakAra *
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadanarUpaNAdvAra vivecana-mUla arthAt jar3a hI hai bIja jisakA vaha mUlabIja hai, yathAkamala kA kaaNdd| agrabhAga hI jisakA bIja ho vaha agrabIja hai, yathA--- koranTaka naagrvel| parva (gAMTha) hI hai bIja jinakA aisA gannA parvabIja hai| kanda ho hai bIja jinakA ve kandabIja haiM, yathA-- sUrana, AlU aadi| skandha hI hai bIja jinakA, aise maya DIla hote haiM, jaise-.. , meNhii| ja se ugane vAlI vanaspatiyA~ jaise- gehU~, mUMga, dhAna canAdi bIjaruha haiN| uparyukta samasta prakAroM se bhitra, bhUmi, jalAdi meM apane Apa (svataH) utpanna ho jAya aisI kAI Adi sambhUchima vanaspati kahalAtI hai| pratyeka tathA anantakAya ye donoM bAdara vanaspati kAya ke bheda haiN| pratyekakAya-jisake pratyeka zarIra meM eka jIva kI svatantra sattA ho, baha pratyeka vanaspati hai| yathA- gehU~, canA, Ama aadi| anantakASa- eka hI piNDa meM jahA~ ananta jIva hoM vaha anantakAya kahA jAtA hai, yathA-- zakarakanda, mUlI aadi| kaMdA mUlA challI kaTThA pattA pacAla puSpha phlaa| gucchA gummA vallI taNANi taha pavvayA va / / 35 / / gAthArtha- kanda, mUla, chAla, kASTha, pattA, aMkura, phUla, phala, gucchA, gulma, bela, ghAsa, parvaja ye sabhI vanaspatiyoM ke bheda haiN| vivecana- kanda arthAt smuuh| jo jamIna ke andara piNDa rUpa meM hotI haiM aisI vanaspattiyA~ jamIkanda kahalAtI haiM, yathA-- sUrana aadi| mUla-vRkSa Adi kI jar3eM mUla kahI jAtI haiM athavA jo mUla (jar3a) para jIvita rahate haiM, ve mUla haiN| chAla- kele Adi chAla pradhAna vanaspati haiN| kASTha- khadira Adi kASTha pradhAna mAne jAte haiN| patra-- nAgara, bela Adi patra pradhAna vanaspati haiN| pravAla aMkura yA kopala-pradhAna haiN| phUla- jUhI, campA, camelI Adi phUla pradhAna vanaspatiyA~ haiN| phala- bera, Ama Adi ke per3a phala pradhAna haiN| guccha--- jAmuna Adi vanaspatiyA~ guccha pradhAna hai| gulma-- jahA~ latAoM kA eka praasaad| jAla bana jAtA hai vaha gulma kahalAtA hai| navamallikA Adi gulma pradhAna vanaspatiyA~ haiN| bela- kakar3I bela pradhAna vanaspati hai| ghAsa- zyAmaka (ba) ghAsa pradhAna vanaspati hai| parva arthAt gA~Tha- gannA gA~Tha pradhAna vanaspati hai| kanda ke nAma-uttarAdhyayana sUtra (36/96-99) meM jamIkandoM ke nAma isa prakAra batAye gaye haiM.- hirilIkaMda, sirilIkaMda, jAvaIkaMda, kadalIkaMda, pyAja, lahasuna, kandalI, kustubaka, lohI, snihU, kuhaka, kRSNa, vanakaMda, sUrakaMda, avakarNI, siMhakaraNI, bhusuMDI, haridrA (haldI), AlU, mUlI zRMgabera (adaraka) aadi|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa pratyeka vanaspatikAya-uttarAdhyayanasUtra (36.94,95) meM guccha (baigana), gulma (navarmAllakAdi), latA (campakalatAdi), vallI (bhUmi para phailane vAlI kakar3I Adi kI bela), tRNa (dUba), latAvalaya (kelAdi), parvaja (Ikha), kuhaNa (bhUmisphoTa, kukuramuttA) jalaruha (kamala) Adi ko pratyeka vanaspatikAya kahA gayA gulma aura gucche meM antara-guccha vaha hotA hai jisameM pattiyA~ yA kevala patalI TahaniyAM phailI hoM jaise--- baiMgana, talasI aadi| gulma ve haiM jo eka jar3a se kaI tanoM ke rUpa meM nikale jaise- kaTasaraiyA, kaira aadi| latA aura vAllI meM antara- latA kisI bar3e per3a se lipaTa kara Upara phailatI hai, jabaki ballI bhUmi para hI phaila kara raha jAtI hai jaise- mAdhavI, atimuktaka Adi latA hai tathA kakar3I, kharabUje kI vallI (bela) hotI hai| prajJApanAsUtra (gAthA 54/1-11 evaM 55/1-3) meM sAdhAraNa vanaspatikAya kI vistAra se carcA karate hue sAdhAraNa va pratyeka vanaspatikAya kA bheda batAyA gayA hai- mUla, kanda, skandha, chAla, zAkhA, pravAla (kopala), patte, puSpAdi yadi samabhaMga vAle hoM tathA unakI chAla moTI ho to use anantakAya samajhanA caahie| isake viparIta jisakA bhaMga viSama ho, jo asama TUTe use pratyeka vanaspati samajhanA caahie| sthAnAMgasUtra (tRtIyasthAna, prathama uddezyaka sUtra 104 meN|) tRNavanaspatikAya ke tIna prakAra ke batAye gaye haiM1. saMkhyAta jIva vAle- nasa se baMdhe hue puSpa, phuul-phlaadi| 2. asaMkhyAta jIva vAle- vRkSa ke mUla, kanda, skandha, tvak, chAla, zAkhA aura prvaal| 3. ananta jIva vAle- panaka, phaphUMdI, lIlana-phUlana, jamIkanda aadi| sevAlapaNakiNhaga kaSayA kuhuNA ya hAyaro kAo / sadhyo ya sahumakAo samvatra jalasthalAgAse / / 36 / / gAthArtha-sevAla (pAnI ke Upara jamane vAlI kAI), paNaga (pAMca prakAra kI lIlana-phUlana), kiNhaga (varSARtu meM ghar3e meM jamane vAlI kAI), kavayA (bhUmi sphoTa-chatrAkAra vanaspati), kuhuNo arthAt billI kA Topa- ye bAdara vanaspatikAya ke bheda haiN| 'sUkSma vanaspatikAya jala, sthala aura lokAkAza meM sarvatra vyApta haiN|
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra gUDasirasaMdhipavvaM samabhaMgamahIrayaM ca chinnaruhaM / sAhAraNaM sarIraM tabivarIyaM ca patteyaM / / 37 / / gAthArtha-jisa vanaspati kI naseM, sandhiyAM aura parva (gAMThe) dekhane meM na AtI hoN| tor3ane para jinake samAna Tukar3e hote hoM, jisameM taMtu na hoM aura jo kATane para bhI puna: aMkurita ho jAya vaha sAdhAraNa vanaspatikAya kahalAtI hai tathA isake viparIta lakSaNa vAlI pratyeka vanaspati hotI hai| isa prakAra pA~ca sthAvara kA nirUpaNa kiyA, aba trasakAya kA nirUpaNa karate haiMjasa ke bheda duvihA tasA va duttA viyalA sayaliMdiyA muNeSajyA / zitiSaDaridiya viyalA sesA sayalidiyA neyA / / 38 / / gAthArtha- basa do prakAra ke kahe gaye haiM-- vikalendriya tathA sklendriy| dvIndriya, trIndriya tathA caturindriya jIva vikalendriya haiN| zeSa sabhI paMcendriya jIva daralendriya kahe jo vivecana- trAsa, kaSTa, paur3A milane para jo sthAnAntarita ho sakeM ve usa haiN| ye do prakAra ke haiM- vikalendriya arthAta dvIndriya se lekara caturindriya taka evaM sakalendriya arthAt pnycendriy| saMkhA gommI bhamarAAyA u vigaliMdiyA muNeyavvA / paMciMdiyA ya jalAlasAhayakasuranArayanarAraya / / 3 / / gAthArtha- zaMkha, kanakhajUrA, bhramara Adi ko vikalendriya jAnanA caahie| paJcendriyoM meM jalacara, thalacara, khecara, deva, nAraka tathA manuSya Ate haiN| vivecana- dvIndriya meM zaMkha, kaur3I, sIpa, alasiyA Adi jIva Ate haiN| zrIndriya meM kanakhajUrA, khaTamala, cIMTI, jU Adi jIva Ate haiN| caturindriya meM bhramara, makkhI, macchara Adi jIva Ate haiN| tiryaMca paMcendriya ke tIna prakAra haiM1. jalacara, 2. thalacara tathA 3, khecr| 1. jalacara jaise machalI Adi haiN| 2. thalacara tIna prakAra ke haiM- (ka) catuSpada / meM gAya, ghor3A aadi| (kha) uraparisarpa- sAMpa, ajagara aadi| (ga) bhajaparisarpa-- nevalA, giragiTa aadi| 3. khecara- AkAza meM ur3ane vAle kabUtara, kauA aadi| manuSya- karma tathA akarma bhUmi meM utpanna hue mnussy| nAraka- ratnaprabhA Adi naraka meM utpanna hone vAle jIva nArakI haiN|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jIvasamAsa deva- Urdhvaloka meM rahane vAle deva aadi| manuSya, tirthaca, nAraka tathA deva kI carcA hama pUrva gAthAoM meM kara cuke haiN| noTa- dvIndriya- jinake do indriyA~ haiM- zarIra tathA mukh| praundriya- jinake tIna indriyA~ hai- zarIra, pukha tathA naasikaa| caturindriya- jinake cAra indriyA~ hai- zarIra, mukha, nAsikA tathA any| paMcendriya-- jinake pA~ca indriyA~ - zarIra, mukha. nAsikA, A~kha tathA kaan| kuloM kI saMkhyA bArasa sara pa tini ya satta ya kulakoDi syshssaaiN| nepA pukhavidagAgaNivAUNa va prisNkhaa||4|| kulakoDisaSasahassA sataha ya nava va avIsa cha / boiMdiyateiMdiyaghAuridiyahariyakAyANaM // 41 / / advatterasa dara dara dasa kumakAusahassAI / jalayarapakticauppayaurabhuyasapmANa nava ti / / 42 / / chabbIsA paNabIsA suranerahayANa sahasahassAI / pArasa ya sayasahamamA kulakoDINaM maNussANaM / / 43 / / egA koDAkoDI sattAuI mave sabasahassA / pannAsaM gha sahassA kulakoDIo muNepavyA / / 44 / / gAthArtha- pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya aura vAyukAya ke phuloM kI saMkhyA anukrama se bArahalAkha karor3a, sAtalAkha karor3a, tInalAkha karor3a aura sAtalAkha karor3a jAnanA caahiye| dvIndriya, trIndriya. caturindriya tathA vanaspatikAya ke kuloM kI saMkhyA kramaza: sAtalAkha karor3a, AThalAkha karor3a, naulAkha karor3a tathA aTThAsIlAkha karor3a jAnanA caahiye| jalacara, khecara, catuSpada, uraparisarpa tathA bhujaparisarpa ke kaloM kI saMkhyA kramaza: sAr3he bAraha lAkha karor3a, bAraha lAkha karor3a, dasa lAkha karor3a, dasa lAkha karor3a tathA nau lAkha karor3a jAnanA caahiye| deva, nAraka tathA manuSya ke kuloM kI saMkhyA kramaza: chabbIsa lAkha karor3a, paccIsa lAkha karor3a tathA bAraha lAkha karor3a jAnanI caahiye| isa prakAra samasta kuloM kI saMkhyA eka karor3a sattAnaveM lAkha pacAsa hajAra (197,50000) karor3a jAnanI caahiye|
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra kAya yoni pRthvIkAya apakAya tejaskAya vAyukAya vanaspatikAya dvIndriya trIndriya caturindriya 12 lAkha karor3a 7 lAkha karor3a 3. karor3a 7 lAkha karor3a 28 lAkha karor3a 7 lAkha karor3a 8 lAkha karor3a 9 lAkha karor3a 7 lAkha 7 lAkha .: marata 7 lAkha 10+14 lAkha 2 lAkha 2 lAkha 2 lAkha paJcendriya 4 lAkha bhujaparisarpa nAraka manuSya jalacara 126 lAkha karor3a khecara 12 lAkha karor3a catuSpada 10 lAkha karor3a uraparisarpa 10 lAkha karor3a 9 lAkha karor3a deva 26 lAkha karor3a 4 lAkha 25 lAkha karor3a 4 lAkha 12 lAkha karor3a 14 lAkha kula 157 lAkha karor3a 84 lAkha yoniyA~ yoniyA~ (prajAtiyA~) yahA~ hamane 84 lAkha yoniyoM arthAt prajAtiyoM kI carcA kii| jIva jisa prajAti meM janma grahaNa karatA hai| usakI apekSA se usake caurAsI lAkha bheda kiye gaye haiN| yathA- pRthviikaayaadi| jisa-jisa nikAya meM varNa, gandha, rasa aura sparza ke tara tama bhAva vAlI aura vibhinna prakAra kI zArIrika saMracanA vAlI jitanI prajAtiyA~ hotI haiM usa nikAya kI utanI hI yoniyA~ arthAt prajAtiyA~ hotI hai| jJAtavya hai yoni kI avadhAraNA usase bhinna hai| jIva ke janma ke lie sthAna Avazyaka hai jisa sthAna para sthUla zarIra kI racanA ke lie Avazyaka pudgala tejasa evaM kArmaNa zarIra ke sAtha dUdha aura pAnI kI taraha mila jAte haiM use 'yoni' kahate haiN| ye yoni nau prakAra kI haiM, jisakI carcA Age kI jaaegii| kula aura yoni meM antara yahA~ hama prajAti ko yoni tathA anuvAMzikatA ko kula kaha sakate haiN| yoni (prajAti) kI saMkhyA mAtra caurAsI lAkha hai jabaki anuvAMzika vizeSatAoM arthAt
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ gIla sAsa ina kuloM kI saMkhyA 1976 lAkha karor3a hai| jIvasamAsa meM gAthA 40 se 44 taka jIvoM ke ina kuloM arthAt anuvAMzikatAoM kA varNana kiyA gayA hai| bicchaoM kI yoni eka hai kintu unameM jo raMga Adi kI bhinnatA ke kAraNa jo anuvAMzika bheda haiM ve kula khlaayeNge| kahIM aisA bhI kahA gayA hai ki sabhI prakAra ke bhramaroM kI yoni eka hai parantu kASTha, gobara, puSpAdi alaga-alaga sthAna meM utpanna hone ke kAraNa evaM unake raMga Adi kI bhitratA ke kAraNa unake kula aneka mAne jaayeNge| yahI kAraNa hai ki yoni kI apekSA kula kI saMkhyA adhika hai| AkAra kI apekSA tIna prakAra kI yoniyoM AkAra kI apekSA se yoni tIna prakAra kI kahI gaI haiM- 1. kUtrita (kachue ke samAna unnata) yoni| 2. zaMkhAvarta (zaja ke samAna Avarta vAlI) yoni aura 3. baMzIpatrikA (bA~sa ke patte ke samAna AkAra vAlI) yoni| -- sthAnAGga, (tRtIya sthAna, prathama uddezaka, sUtra 103) 1. karmonnata yoni-uttama puruSoM kI mAtAoM ke hotI hai| isameM tIna prakAra ke uttama puruSa garbha meM Ate hai- tIrthakara, cakravartI aura baladeva tathA vaasudev| 2. zaMkhAvarta yoni-cakravartI ke khI ratna arthAta makhya paTarAno kI hotI hai| zaMkhAvarta yoni meM bahata se jIva aura pudagala utpanna aura vinaSTa hote haiM, kintu niSpanna nahIM hote arthAt yaha santAna ko janma nahIM detI haiN| 3. baMzIpatrikA yoni- sAmAnya puruSoM ke mAtAoM kI hotI hai| yoni ke nau prakAra (utpatti sthAna kI apekSA se) ___ tattvArthasUtra, dvitIya adhyAya, sUtra 33 meM nau prakAra kI yoniyA~ batAI gaI haiN| prastuta graMtha meM agalI gAthAoM meM nau yoniyoM kI carcA hai| nau prakAra kI yoniyoM kI carcA utpatti sthAna ke svarUpa kI apekSA se kI gaI haiM 1. sacitta- jo jIva se adhiSThita ho, cetanA yukta ho| 2. acita-jo jIva se adhiSThita na ho| 3. minnA (sacisAcitta-jo AMzika rUpa se jIva se adhiSThita ho tathA AMzika rUpa se jIva se adhiSThita na ho|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadanarUpaNAdvAra 37 4, zIta-jisa utpatti sthAna meM zIta sparza ho| 5. uSNa- jisa utpatti sthAna meM sparza uSNa ho| 6. mina (zItoSNa) jisameM kucha bhAga zIta tathA kucha bhAga uSNa sparza vAlA ho| 7. saMvRtta- jo sthAna DhakA huA ho| 8. vitta- jo sthAna khulA ho| 9. minna (saMvata-vivata)- jo sthAna kucha DhakA tathA kucha khulA ho| jIvoM kI yoni (janma) sthAna egidiyanerajhyA saMvuDajoNI ya huMti devA ya / vigaliMdiyANa viyaDA saMbuDaviyaDA ya galbhami / / 45 / / gAcArtha- ekendriya jIva, nAraka aura devatA saMvRta yoni se janma lete haiN| vikalendriya jIva vivRta yoni se utpanna hote haiM tathA garbhaja jIva arthAt manuSya evaM tithaMca saMvRtavivRta yoni se janma grahaNa karate haiN| prazna- nAraka tathA deva ke jIva saMvRtta yoni vAle kaise hote haiM? uttara- nArakI jIvoM kA janma kumbhiyoM meM hotA hai| ye kumbhiyA~ DhakI huI hotI hai| isI prakAra devatA devazayyA meM devaduSya vastra se Dhake hae janma lene ke kAraNa saMvRtayoni vAle mAne jAte haiN| ekendriya jIvoM kA janma bhI saMvRta rUpa se hI hotA hai| ataH ye sabhI saMvRta yoni vAle mAne jAte haiN| accitA khalu joNI nerAyANaM taheva devANaM / mIsA ya gAvasahI sivihA joNI u sesaannN||46|| gAthArtha- nAraka tathA deva kI yoni acitta hotI hai| garbhaja tiryaca tathA manuSya kI yoni mizra hotI hai| zeSa sabhI ko sacita, acita athavA mizra yoni hotI hai| vizeSa- zeSa sabhI arthAt ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA asaMjJI paMcendriya jIva kI yoni sacitta, acitta athavA mizra ina tInoM meM se kisI bhI eka prakAra kI ho sakatI hai| sIosiNajoNIyA sambe devA va gamavaktA / / dasiNA ya teukAe duha narae vivi sesANaM / / 4 / / gAthArtha- sabhI prakAra ke deva tathA garbhaja (manuSya evaM tiryazca) mizra (zItoSNa) yoni meM utpanna hote haiN| tejaskAya ke jIva uSNa yoni vAle hote haiN|
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jIvasamAsa nArakI zIta tathA uSNa yoni vAle hote hai tathA zeSa jIva tAno prakAra kI yoni vAle hote hai| vivecana-sabhI prakAra ke (bhavanavAsI) deva tathA garbhaja jIva na ati zIta na ati uSNa arthAt zItoSNa yoni meM janma lete haiN| agnikAya to svabhAva se uSNa hone ke kAraNa unakI yoni uSyA hotI hai| nArakI meM atyanta zIta yA atyanta uSNa yoni hotI hai| ratnaprabhAdi Upara ke narakoM meM mAtra uSNa yoni hai tathA nIce ke narakoM meM zIta yoni hai| prathama tIna narakoM meM ekAnta rUpa se lakar3I ke aMgAroM se ananta gunA adhika uSNatA hone ke kAraNa ve mArakI jIva uSNa yoni vAle kahalAte haiN| cauthI nArakI meM aneka pratara uSNa hote haiM ata: unameM janma hone para unakI yoni uSNa hotI hai kintu usameM kucha pratara zItala hone ke kAraNa vahA~ zIta yoni bhI hotI hai| vahA~ sardI meM par3ane vAlI barpha se bhI anantagunA adhika zIta hotI hai| pAMcaveM, chaTe, sAtaveM naraka meM ekAnta zIta vedanA hai| ata: ye nAraka jIva zIta yoni meM janma lete haiN| saMghayaNa vajarisahanArAyaM vajjaM nArAyayaM ca nArAyaM / ajhaM ciya nArAyaM khIliya chevala saMdhayaNaM / / 48 / / risaho ca hor3a paTTo vajjaM puNa kIliyA viyANAhi / ubhayo makkaDabaMdha nArAyaM taM viyANAhi / / 49 gAthArtha-1. vaRSabhanArAca, 2. RSabhanArAca, 3. nArAca, 4. ardhanArAca, 5. kIlika tathA 6. sevArta ye cha: prakAra ke saMghayaNa hote haiN| vana arthAt kAlI, RSama arthAt paTTA tathA donoM tarapha se markaTabaMdha dvArA kasa lene ko 'nArAca' kahate haiN| vivecana- haDDiyoM ke markaTabaMdha para haDDiyoM kA paTTA lagA kara, unheM har3iyoM kI kIla se saMdhita karanA 'saMghayaNa' kahalAtA hai| jaise markaTa arthAt andara kA baccA apanI mA~ ko, usake kUdane ke kSaNoM meM kasakara pakar3a letA hai usI prakAra haDDiyoM kA kasA huA saMdhAna 'markaTabaMdha' kahalAtA hai| sAmAnyataH har3iyoM kI racanA vizeSa ko 'saMghayaNa' kahate haiN| isake cha: bheda hai 1. panaRSabhanArAyasaMghayana- vana kA artha kIla hai| RSabha kA artha hai haDDiyoM para lapeTA gayA paTTA yA veSTana hai aura nArAca kA artha donoM ora se markaTabaMdha
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra dvArA jur3A honA hai| jisa saMghayaNa meM donoM ora se markaTabaMdha dvArA jar3I huI do haDDiyoM para tIsarI paTTI kI AkRti vAlI haDDI kA cAroM ora se veSTana ho aura jisameM ina tInoM haDDiyoM ko bhedane vAlI vajramaya arthAt bahuta hI majabUta haDDI kI kIla lagI ho use 'vajramaSabhanArAcasaMghayaNa' kahate haiN| 2. RSabhanArAcasaMghayana- jisa saMghayaNa me donoM ora se markaTa baMdha dvArA jur3I huI do haDDiyoM para tIsarI paTTI kI AkRti vAlI haDDI kA cAroM ora se veSTana to ho parantu tInoM haDDiyoM ko jor3ane vAlI vajra nAmaka haDDI kI kIla ne ho use 'RSabhanArAcasaMghayaNa' kahate haiN| 3. nArAcasaMghayana- har3iyoM kA mAtra markaTabaMdha dvArA jur3A honA aura usameM kI (vajra) tathA veSTana (RSabha) kA na honA 'tArAvasaMghayaNa' haiN| 4. arghanArAyasaMghayaNa-jisa saMghayaNa meM eka ora to markaTabaMdha ho tathA dUsarI ora kIla ho use 'ardhanArAcasaMghayaNa' kahate haiN| 5. kIlikasaMghayara- jisa saMghayaNa meM hamiyA~ kevala kIla se jur3I hoM use 'kalikasaMghayaNa' kahate haiN| 6. sevArtasaMghayana-jisa saMghayaNa meM haDDiyA~ paryanta bhAga meM eka dUsare ko sparzita karatI haI rahatI haiM aura unake madhya meM mAtra cikanA padArtha hotA hai use 'sevArtasaMghayana' kahate haiN| (jainendrasiddhAntakoza) (patravaNA 23 karmaprakRtipada) (ThANAMga 6 sUtra 494) (karmagrantha - bhAga 1 pR0 39) naratiriyANaM chappiya havA hu vigaliMdiyANa chevl| suraneraiyA egidiyA ya savve asaMghayaNI / / 5011 gAthArtha- manuSya tathA tiryaJca jIvoM meM sabhI saMghayaNa pAye jAte haiN| vikalendriya jIvoM meM mAtra antima sevArtasaMghayana hotA hai| deva, nAraka tathA ekendriya jIvoM meM koI saMghayana nahIM hotA hai| - vivecana-manuSya evaM tiryazca ko uparyukta chaH saMghayana meM se koI eka saMghayaNa avazya hotA hai| vikalendriya ko mAtra sevA (antima) saMghayana hotA hai| deva, mAraka tathA ekendriya ko koI saMghayana nahIM hotA kyoMki ina jIvoM meM haDDiyoM kA abhAva hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jIvasamAsa saMsthAna samacauraMsA naggoha sAI khujjA ya vAmaNA huMDA / paMciMdiyatirapanarA surA samA sesayA huMDA / / 5 / / gAthArtha- 1. samacaturasra, 2. nyagrodha, 3. sAdi, 4. kubja, 5. vAmana tathA 6. haNDaka-ye cha: saMsthAna haiN| ye chahoM saMsthAna paJcendriya-tiryaJcoM tathA manuSyoM meM pAye jAte haiN| devatAoM meM mAtra samacaturastra saMsthAna hotA hai| zeSa vikalendriya jIvoM meM huNDaka saMsthAna hotA hai| vivecana- zarIra kI bAhya saMracanA arthAt AkAra-prakAra ko saMsthAna kahate haiN| isake nimna cha: prakAra haiM 1. samacaturastra saMsthAna-sama kA artha hai smaan| catuH kA artha hai caar| astra kA artha haiM konn| pAlathI mAra kara baiThane para jisa zarIra ke cAroM koNa samAna hoM arthAt (1) Asana aura kapAla kA antara, (2) donoM jAnuoM kA antara, (3) bAma skandha se dakSiNa jAnu kA antara tathA (4) dakSiNa skandha se vAma jAnu kA antara samAna ho use samacaturasra saMsthAna kahate haiM sAmadrika zAstrAnusAra jisa zarIra ke sampUrNa avayava pramANopeta hoM, use 'samacaturasna saMsthAna' kahate haiN| 2. nyagrodhaparimaNDala saMsthAna-nyagrodha arthAt vttvRkss| parimaNDala arthAt Upara kA aakaar| jaise vaTa vRkSa Upara ke bhAga meM phailA rahatA hai aura nIce se saMkucita rahatA hai usI prakAra jisa saMsthAna meM nAbhi ke Upara kA bhAga vistRta arthAt zarIra zAstra meM batAye hue pramANa vAlA ho aura nIce kA bhAga apekSAkRta kSINa avayava vAlA ho, use 'nyagrodhaparimaNDala saMsthAna' kahate haiN| 3. sAdi saMsthAna- yahA~ sAdi zabda kA artha nAbhi se nIce kA bhAga hai| jisa saMsthAna meM nAbhi se nIce kA bhAga pUrNa aura Upara kA bhAga kSINa (hona) ho use 'sAdi saMsthAna' kahate haiN| sAdi semala (zAlmalI) vRkSa ko kahate hai| zAlmalI vRkSa kA dhar3a jaisA puSTa hotA hai vaisA Upara kA bhAga nahIM hotaa| usI prakAra sAdi saMsthAnavAle kA zarIra bhI nIce se puSTa, pUrNa tathA Upara se kSINa hotA hai| 4. kubjaka saMsthAna-jisa zarIra meM hAtha, paira, sira, gardana, Adi avayava ThIka hoM para chAtI, peMTa, pITha Adi Ter3he hoM use 'kubjaka saMsthAna' kahate haiN|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 41 5. vAmana saMsthAna-jisa zarIra meM chAtI, peTa, pITha Adi avayava pUrNa hoM parantu hAtha paira Adi avayava choTe hoM use 'vAmana saMmNAna' kahate haiN| 6. huNDaka saMsthAna- jisa zarIra ke samasta avayava Ter3he-mer3he ho arthAt eka bhI avayava zAstrokta pramANa ke anusAra na ho, use 'hupaDaka saMsthAna' kahate hai| (jainendrasiddhAntakoza) (ThANAMga 6 sUtra 495) (karmagrantha bhAga 1 pR. 40) (pravacanasAroddhAra-gAthA 1268) vizeSa-samasta garbhaja jIvoM arthAt manuSyoM evaM tiryaJcoM ke cha; saMsthAna hote haiN| devoM kA samacaturastra saMsthAna hotA hai tathA vikalendriya jIvoM evaM nArakI jIvoM kA huNDaka saMsthAna hotA hai| ekendriya jIvoM kA saMsthAna ina chahoM saMsthAnoM se bhinna hotA hai, ata: usakA vivecana agalI gAthA meM kiyA gayA hai| ekendriya ke saMsthAna massUrae ya thiyuge sUi par3AgA aNegasaMThANA / puDhavidagaagaNimArupavaNassaINaM ca saMThANA // 52 / / gAthArtha- pRthvIkAya kA saMsthAna (AkAra) masUra kI dAla ke samAna, apakAya kA budabude ke samAna, tejaskAya kA sUI ke samAna, vAyukAya kA patAkA ke samAna tathA vanaspatikAya aneka saMsthAna vAlI hotI hai| vivecana-pRthvIkAya kA AkAra candra yA masUra kI dAlavat aura apkAya kA AkAra budabude jaisA batAyA gayA hai| tejaskAya ko (agni UMcI uThane para nukIlI ho jAtI hai, ata: sUI ke AkAra kA batAyA gayA hai| isI prakAra vAyukAya ko patAkA ke AkAra kA evaM vanaspatiyoM ko aneka prakAra kA hone se aneka saMsthAna vAlA kahA gayA hai| 5. zarIra orAliya veDabbiya AhAraya tethae ya kammayae / paMca maNuesa cauro vAU paMcidiyatirikkhaM / / 53 / / veubjiyatee kammae ya suranArayAya tisarIrA / sesemiMdigraviyalA oraliyateyakammamA / / 54 / / gAthArtha-audArika, vaikriya, AhAraka, tejas tathA kArmaNa- ye pA~ca zarIra haiN| inameM se manuSyoM meM (viziSTa avasthA meM) pA~ca zarIra tathA tiryazca pajhendriya
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa evaM vAyukAya ke (viziSTa avasthA meM cAra zarIra hote hai| baiMkriya, tejas tathA kArmaNa- ye tIna zarIra deva tathA nAraka ko hote haiN| isI prakAra ekendriya evaM vikalendriya jIvoM ko audArika, tejas tathA kArmaNa-- ye tIna zarIra hote haiN| vivecana-jo jIrNa-zIrNa hotA hai arthAt utpatti samaya se lekara nirantara jarjarita hotA rahatA hai, use zarIra kahate haiN| saMsAra jIvoM ke zarIra kI racanA zarIra nAmakarma ke udaya se hotI hai, zarIra nAmakarma kAraNa hai aura zarIra kArya haiN| audArika Adi varganAe~ unakA upAdAna kAraNa haiM aura audArika zarIra nAmakarma Adi nimitta kAraNa haiM unake lakSaNa kramaza: isa prakAra haiM 1. audArika zarIra-isameM mUla zabda udAra hai| zAstroM meM udAra ke tIna artha batAye gaye haiM 1. jo zarIra udAra arthAt pradhAna hai- jisa zarIra se tIrthakara, gaNadhara Adi pada prApta ho athavA jisa zarIra se mukti prApta hotI hai athavA jisase saMyama kI ArAdhanA kI jA sakatI hai, use pradhAna yA mahattvapUrNa mAnA jAtA hai| 2. udAra arthAt vishaal| vRddhi ke svabhAva vAle isa audArika zarIra kI utkRSTa avagAhanA kucha adhika eka hajAra yojana hai, jabaki vaikriya zarIra kI svAbhAvika avagAhanA mAtra pA~ca sau dhanuSa hai| audArika zarIra kI yaha utkRSTa avagAhanA svayaMbhUramaNa ke matsya tathA kamalanAla (pratyekavanaspati) kI apekSA se jAnanA caahiye| 3. udAra kA artha hai mAMsa, haDDI, snAyu Adi se nirmita shriir| isa zarIra ke svAmI manuSya evaM tiryaJca hote haiN| anya zarIroM kI apekSA alpa pradeza vAlA hokara bhI parimANa meM bar3A hone se bhI yaha audArika zarIra kahalAtA hai| 2. vaikriya zarIra-vividha evaM viziSTa (vilakSaNa) kriyA karane vAle zarIra ko baiMkriya zarIra kahate haiN| prAkRta ke 'veThabie' kA saMskRta meM "vikurvita' rUpa bhI banatA hai| yaha do prakAra kA hotA hai-- labdhi-pratyayika tathA bhv-prtyyik| tapa Adi se prApta hone vAlA labdhi-pratyayika tathA bhava arthAt janma ke nimitta se prApta hone vAlA bhavapratyayika vaikriya zarIra kahalAtA hai| labdhijanya vaikriya zarIra manuSya evaM tiryaJca ko tathA bhavajanya vaikriya zarIra nAraka tathA deva ko hotA hai| 3. AhAraka zarIra-caturdazapUrvavid muniyoM ke dvArA saMzaya nivAraNArtha, Agama ke arthagrahaNArtha yA tIrthakaroM kI Rddhi ke darzanArtha jo zarIra banAyA jAtA hai, AhAraka zarIra kahalAtA hai| zubha pudgala paramANuoM se banA eka hAtha yA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra muNDa hAtha vAlA yaha AhAraka zarIra pramatta guNasthAnavartI muni banAte haiN| yaha zarIra apratighAtI hotA hai| 4. tejasazarIra-yaha zarIra kAMti yA teja dene ke kAraNa tejasa. padArthoM ko jalAne vAlA hone se dAhaka tathA annAdi pacAne ke kAraNa pAcaka hai| yaha do prakAra kA hai- ni:saraNAtmaka aura ani:srnnaatmk| ani:saraNAtmaka tejas zarIra bhukta annapAna kA pAcaka hokara zarIra meM rahatA hai tathA audArika, vaikriya aura AhAraka zarIroM meM teja, prabhA, kAnti kA nirmita hotA hai| ni:saraNAtmaka tejas subhikSa, zAnti Adi kA kAraNa hai evaM azubha tejolezyA, nagaradAha (dvArikA) Adi kA kAraNa hai| yaha zarIra-tejas landhi se prApta hotA haiN| 5. kArmaNa zarIra-aSTavidha karma samudAya rUpa kAmaNa vargaNAoM se banA huA audArika Adi zarIroM kA kAraNabhUta tathA parabhava meM sAtha jAne vAlA zarIra kArmaNa zarIra hai| __audArika Adi pA~ca zarIroM kA yaha krama vinyAsa unakI uttarottara sUkSmatA ke kAraNa hai| audArika svalpapudgaloM se niSpatra bAdara zarIra hai| kramaza: anya zarIra usase uttarottara sUkSma haiN| kArmaNa zarIra itanA sUkSma hai ki use dekhA bhI nahIM jA sakatA hai| jo zarIra jitane sUkSma hai unameM saghanatA kramaza: adhikAdhika hai| tejasa evaM kArmaNa zarIra samasta saMsArI jIvoM ko prApta hai tathA ina donoM kA anAdikAla se sambandha hai| ye donoM sUkSma zarIra mukti paryanta rahate haiN| vivecana-manuSyoM meM vaikriya tathA AhAraka labdhidhArI manuSyoM ko pA~ca zarIra hote haiN| para eka samaya meM eka muni ko cAra zarIra honA hI sambhava hai| viziSTa prasaMga para zarIra ko vikurvita kara choTA-bar3A karanA 'vikurvIkaraNa' hai| isa prakAra kI yogyatA vAlA zarIra vaikriya zarIra kahalAtA hai| caudaha pUrvadhArI muniyoM dvArA zaMkA nivAraNArtha AhAraka putalA banAnA-AhAraka zarIra kahalAtA hai| tiryazca tathA vAyukAya meM bhI baiMkriya zarIra kI sambhAvanA kI apekSA se cAra zarIra kA kathana kiyA gayA hai (Age gAthA 57 dekheN)| yoga mArgaNA sacce mIse mose asaccamose maNe ya vAyA ya / orAliyabeciya AhArayamissakammaie / / 55 / / gAthArtha-satya, mRSA, satyamRSA (mitra) tathA asatyaamRSA ye cAra mana ke tathA aise hI cAra vacana ke bheda haiN| audArika, vaikriya, AhAraka tathA ina tInoM ke mizra arthAta audArika mizra, vaikriya mizra, AhAraka mizra tathA kArmaNa kAyayoga- ye 15 prakAra ke kAyayoga haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jIvasamAsa vivecana-yoga kA artha- yujyate iti yoga:-yoga arthAt judd'naa| mana yogya pudgaloM ko grahaNa karake unheM mana rUpa pariNamita kara mana ko cintana-manana meM jor3ane vAlA manoyoga hai| bhASA yogya pudgaloM ko grahaNa kara bolanA vacanayoga hai tathA kAya yogya pudgaloM ko grahaNa kara unase zarIra kA nirmANa karanA kAya yoga hai| manoyoga ke cAra prakAra batAye jAte haiN| 1. satya manoyoga- padArtha jaisA hai vaisA cintana karanA satya manoyoga hai| yathA jIva hai. jIna zarIra parimANa hai aadi-aadi| 2. asatya manoyoga-padArtha ke ayathArtha svarUpa cintana meM lagA huA mana asatya manoyoga hai| jaise-- jIva nahIM hai, AtmA zarIra parimANa nahIM hai aadi| 3. mima manoyoga-kisI mina padArtha ko eka sAtha khnaa| yathA mile hue mizrI-namaka ke iloM ko mAtra mizrI khnaa| isameM mizrI ko mizrI kahanA satya hai para namaka ko bhI mizrI kaha denA asatya hai| yaha satyAsatya cintana hI mizra panoyoga hai| 4. asasya-amRSA-jinheM satya yA asatya ko koTi meM nahIM rakhA jA sakatA unheM apanA mayA kahA " hai ... nAnA ne AdezAtma bhAvoM ko isI koTi meM rakhA hai| isakA vivecana asatyaamRSA vacanayoga meM Age kreNge| aba vacanayoga ke cAra prakAra batAte haiM-- 1. satyabhASA-- padArtha jaisA hai vaisA kahanA satyabhASA hai| 2. asatyabhAvA- padArtha jaisA hai vaisA na kahanA asatya bhASA hai| 3. minabhASA- jo pUrNataH na satya hai na pUrNata: asatya hai yathAazvatthAmA hato naro yA kuJjaro vA- yaha mizrabhASA kA udAharaNa hai| 4. asatya-amRSAbhASA-asatya-amRSA ke bAraha prakAra prajJApamA sUtra ke bhASApada 20 meM batAye gaye hai1. ajJApanIya -- AjJAkArI bhASA-yathA bijalI jalA do, uTho, baiTho, aadi| 2. yAcanIya _ -- yAcanA karane yA mAMgane kI bhASA-yathA yaha de do| 3. AmantraNI ___ -- nimantraNa kI bhASA--hamAre yahA~ pdhaaro| 4, pRcchanIya -- pUchane kI bhASA---kyA tuma adhyayana karoge? 5. upadezAtmaka -- (prajJApanIya) jhUTha nahIM bolanA caahie| 6. pratyAkhyAnI -- kisI kI mAMga ko asvIkAra krnaa|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7. icchAnukUlikA 8. anabhigrahitA 9. abhiprahitA 10. sandehakAriNI 11. vyAkRtA -- -- -- satpadaprarUpaNAdvAra apanI pasanda ko vyakta karanA / asahamati kI bhASA * anumodana yA svIkRti kI bhASA / aspaSTa bhASA, yaha saindhava acchA hai| saindhava kA artha namaka tathA ghor3A donoM hotA hai| isase vaktA kA saindhava se kyA Azaya hai yaha spaSTa nahIM ho pAtA hai| 45 -- -- kisI naye tathya ko udghATita nahIM karate haiM, jo punarAvRtti rUpa haiN| jahA~ spaSTataH vidhi - niSedha kI sthiti na bana pAye / ve kathana 12. avyAkRtA bhASA ke yaha 12 prakAra na satya haiM na mRSA hai ataH inheM asatya - amRSA bhASA kahA gyaa| asatya amRSA manoyoga meM yaha bhAva antaraMga meM rahate haiN| bhASA rUpa pariNamita hone para inheM vacanayoga meM (asatya - amRSA ) meM liyA jAtA hai| aba kAya yoga ke 7 prakAra batAye jAte haiM : 1. audArika kAyadyoga audArikakAya viSayaka yoga audArika kAyayoga 2. audArika mizra kAyayoga -- audArika zarIra banane se pUrva aparyAptAvasthA meM pAye jAne vAle kArmaNa zarIra kA saMyoga audArika mizra kAyayoga kahalAtA hai| 3. vaikiya kAyayoga- vaikriya zarIra viSayaka yoga vaikriya kAyayoga hai| vaikriyamizra kAyayoga - vaikriya zarIra kI aparyAptAvasthA meM pAyA jAne vAlA kArmaNazarIra kA yoga vaikriyamizra kAyayoga kahalAtA hai| 4. 5. AhAraka kAyayoga - AhAraka zarIraviSayaka yoga ko AhAraka kAya yoga kahate haiN| 6. AhArakamizra kAyayoga- AhAraka zarIra kI aparyAptAvasthA meM : audArika kAya kA saMyoga AhArakamizra kAyayoga hai| : 7. kArmaNa kAyayoga - aSTa karmoM kA samUha kArmaNa kAyayoga hai| kArmaNa kAya viSayaka yoga vigrahagati meM tathA kevalIsamudghAta meM hotA hai| noTa:-- kArmaNa tathA tejas zarIra sadA sAtha rahate haiM ataH tejas kAyayoga kA alaga se varNana nahIM kiyA gayA hai|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 vacanayoga evaM guNasthAna sacce asaccAmose saNI u sajogikevalI jAya / sapaNI jA chamatvo sesaM saMkhAi aMtavara / / 56 / / jIvasamAsa gAthArtha - satya tathA asatya amRSAyoga saMjJI mithyAdRSTi se lekara sayogI kevalI taka hote haiN| zeSa arthAt asatya aura satyAsatya (mizra) -- ye do yoga saMjJI midhyAdRSTi se kSINamoha arthAt chadyasthAvasthA taka haiN| zaMkha Adi dvIndriya jIvoM kI bhASA meM asatya amRSA rUpa aMtima vacanayoga hotA hai| vivecana - ekendriya meM mana tathA vacana yoga kA abhAva hai / dvIndriya trIndriya caturindriya tathA asaMjJI pacendriya meM asatya amRSA bhASA hotI hai| caudahaveM guNasthAna meM yoga na hone se bhASA arthAt vacanayoga kA prazna hI nahIM utthtaa| satya tathA asatya-amRSA vacanayoga saMjJI midhyAdRSTi se lekara sayogI kevalI taka hotI hai| sAtave se bArahaveM guNasthAna taka zuddhi bar3hane para bhI sampUrNata: jJAnAvaraNAdi kA kSaya na hone se maharAkAra kI apekSA se satyAsatya bhASA yoga kA kathana kiyA gayA haiN| terahaveM guNasthAna meM satya tathA asatya - amRSA ye do bhASAyoga hI sambhava haiN| kisake kitane zarIra kAyayoga hote haiM ? suranArayA vijacvI naratiri orAliyA saveuvvI / AhArayA parmasA savve' pajjattayA mIsA / / 57 / / gAthArtha - deva tathA nArakI ko vaikriya zarIra hotA hai| manuSya tathA tiryaJca ko audArika ke sAtha vaikriya zarIra bhI hotA hai| caturdazapUrvadhArI pramatta sAdhu AhAraka zarIra vAle hote haiN| aparyAptAvasthA meM mizra zarIra hotA hai| vivecana - deva tathA nAraka kI janma se hI vaikriya zarIra kI prApti hotI haiN| manuSya tathA tiryaJca ko taya Adi se Atma vizuddhi hone para vaikriya labdhi prApta ho jAtI hai ataH ve bhI vaikriya zarIra banA sakate haiN| pramattasaMyata meM AhAraka zarIra kI sambhAvanA se pA~ca zarIra ho sakate haiM evaM aparyAptAvasthA meM audArika, mizra, vaikriyamizra, AhArakamizra zarIra hotA haiN| kArmaNa yoga tathA guNasthAna micchA sAsaNa aviraya bhavaMtare kevalI samuhayA va kammacao kAogo na sammamiccho kupaNa kAlaM / / 58 / / 4 gAthArtha - midhyAdRSTi, sAsAdana tathA avirata samyagdRSTi ko bhavAntara meM jAte samaya vigrahagati karate hue kArmaNa kAyayoga hotA hai| kevalI ko samudghAta karate
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ | i satpadaprarUpaNAdvAra hue bhI kArmaNa kAyayoga hotA hai| mizraguNasthAnavatoM jIva kabhI maraNa ko prApta nahIM karatA hai| 47 vivecana - jIva ke zarIra chor3ane tathA nayA zarIra prApta na hone taka vigraha gati karate samaya use kArmaNa kAyayoga hotA hai| gAthA 57 meM cha: kAyayoga kA varNana kiyA, isa gAthA meM sAtaveM kArmaNa kAyayoga kA varNana kiyA gayA haiM ki vaha kahA~ kahA~ hotA hai| kevalI ko samudghAta ke mAtra tIsare cauthe tathA pA~cave samaya meM hI kArmaNa kAyayoga hotA hai| prazna - kevalI samudghAta ke kisa samaya meM kevalI ko kauna-sA kAyayoga hotA haiM ? uttara- - kevalI bhagavanta kA zarIra audArika hone ke kAraNa prathama evaM antima samaya meM audArika kAyayoga hotA hai| dUsare, chaThe tathA sAtaveM samaya meM AdArika mizra kAyayoga hotA hai tathA tosare, cauthe va pA~cave samaya meM kArmaNa kAyayoga hotA hai| mizraguNasthAnavatIM jIva maraNa ko prApta nahIM hotA, ataH mizra dRSTi guNasthAna meM jIva kI vigrahagati sambhava nahIM hotI hai| gAthA 56,57,58, meM yogoM kI sthiti isa prakAra hai 1. midhyAdRSTi, sAsAdana tathA aviratasamyagdRSTi meM teraha yoga-cAra prakAra kA manoyoga, cAra prakAra kA vacanayoga, audArika, audArikamizra, vaikriya, vaikriyamizra tathA kArmaNa kAyayoga ye teraha yoga hote haiN| lad 2. mizradRSTi meM dasa yoga- cAra manoyoga, cAra vacanayoga, audArikakAyayoga tathA vaikriyakAyayoga hote haiN| 3. dezavirati meM gyAraha yoga-uparyukta dasa evaM vaikriyamizrayoga hote haiM / 4. pramatta saMyata meM teraha yoga- uparyukta gyAraha tathA AhArakadvika yoga hote haiN| 5. apramatta se kSINamohI meM nau yoga -cAra manoyoga, cAra vacanayoga tathA audArikakAyayoga hote haiM / 6. sayogI kevalI ko sAta yoga- satya aura asatya amRSA rUpa manoyoga tathA vacanayoga - ye 4 evaM audArika, audArikamizra, kArmaNa ( samudghAta karate samaya) yoga hote haiN|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jIvasamAsa ayogI meM yoga kA abhAva - yogarahita hone ke kAraNa eka bhI yoga 7. nahIM hotA hai| veda tathA kaSAya mArgaNA veda tathA kaSAya meM guNasthAna neraiyA ya napuMsA tirikkhamaNuyA tiveyayA huti / devA ya itvipurisA gevijjAI purisaveyA / / 59 / / aniyanta napuMsA sazrIpaMciMdiyA va zrIpurisA / koho mANo mAyA niyaTTi lobho sarAgaMto / / 60 / / gAthArtha - nArakoM meM mAtra napuMsaka veda, tiryaca tathA manuSyoM meM tInoM veda, vaimAnika devoM meM strI aura puruSa - yaha do veda tathA maiveyaka Adi devoM meM mAtra puruSaveda hotA haiN| saMjJI pazcendriya jIvoM meM anivRttibAdarasamparAya nAmaka guNasthAna taka strI, puruSa tathA napuMsaka - ye tIna veda hote haiN| krodha, mAna aura mAyA-- ye tIna kaSAya bhI anivRttibAdarasamparAya taka hote haiM, kintu lobha sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna taka rahatA haiM / strIveda - jaise pitta se madhura padArtha kI ruci hotI hai usI prakAra jisa karma ke udaya se strI ko puruSa ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI haiM, usI ko svI veda kahate haiN| ke puruSaveda - jaise kapha se khaTTe padArtha kI ruci hotI haiM vaise hI jisa karma udaya se puruSa ko strI ke sAtha ramaNa karane kI icchA hotI hai, use puruSa veda kahate haiN| napuMsaka veda- jaise pitta aura kapha ke prabhAva se madya ke prati ruci hotI haiM usI taraha jisa karma ke udaya se napuMsaka ko strI-puruSa donoM sAtha ramaNa karane kI abhilASA hotI haiM, use napuMsaka veda kahate haiN| ( abhidhAnarAjendrakoza, bhAga, 6, pRSTha 1427 ) ( bRhadakalpa, uddezaka 4 ) ( karmagrantha 1/ 22) | vivecana - veda arthAt puruSa ko strI se, strI ko puruSa se tathA napuMsaka ko donoM (strI-puruSa ) se bhoga karane ke jo bhAva hote haiM, use veda kahate haiN| veda bhI do prakAra ke haiN| 1. dravyaveda arthAt zArIrika saMcaranA tathA 2 bhAvaveda arthAt -- kAma vAsanA /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ gu satpadaprarUpaNAdvAra 49 dravyaveda zArIrika saMracanA ko aura bhAvaveda tatsambandhI kAmavAsanA ko kahate haiN| yaha vAsanAjanya bhAva kahA~ taka bane rahate haiM, usakA uttara jIvasamAsa kI gAthA 60 meM diyA gayA hai| dasaveM guNasthAna meM kAmavAsanAjanya bhAvoM kA abhAva hotA hai kyoMki veda arthAt kAmavAsanA kA anta naveM guNasthAna meM hI ho jAtA hai, usake pazcAt mAtra dravyaliMga arNata chAparIrika saMracanA hai tuja bhAla nahIM rahate haiM / sUkSmalobha ko chor3akara anya kaSAya bhI anivRttibAdara samparAya nAmaka guNasthAna taka hI hote haiM, arthAt tInoM veda tathA tInoM kaSAya naveM guNasthAna taka hI rahate haiM usase Age nahIM / vedatrika aura kaSAyatrika kA udaya nave guNasthAna meM samApta ho jAtA hai / ( karmagrantha 2 / 18, 19) / jJAna mArgaNA AbhiNisuohimaNakevalaM va nANaM tu hoi paMcavihaM / uggaha Iha avAya dhAraNA''bhiNivohiyaM dhauhA / / 61 / / gAthArtha - AbhinibodhikajJAna ( matijJAna), zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryava jJAna tathA kevalajJAna- ye pA~ca prakAra ke jJAna haiN| Abhinibodhika jJAna yA matijJAna bhI cAra prakAra kA haiM- 1. avagraha, 2. IhA, 3. avAya aura 4. dhAraNA / - vivecana 1. matijJAna - abhi arthAt sammukha rahe padArtha kA jo bodha karAye vaha AbhinibodhikajJAna ( matijJAna) hai| 2. zrutajJAna- sunakara athavA zAstra ko par3hakara jo jJAna ho vaha zrutajJAna haiN| 3. avadhijJAna- indriyoM kI sahAyatA ke binA eka nizcita avadhi ( sImA kSetra) taka kI bhautika vastuoM kA jJAna honA avadhijJAna haiN| 4. manaH paryavajJAna - indriyoM kI sahAyatA ke binA saMjJI jIva ke manogata bhAvoM ko jAna lenA manaH paryavajJAna hai| 5. kevalajJAna - jo jJAna paripUrNa haiM, jisameM trikAla, triloka kA bodha eka samaya meM ho jAtA hai tathA jo Atmadravya ke pUrNataH nirmala hone para hotA haiM, vaha jJAna kevalajJAna haiN| paMcahidi iMdiehiM maurer asthoggaho muNethayo / cakkhidigramaNarahi vaMjaNamIhAiyaM cha5 / / 62 / /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha - avagraha pA~ca indriyoM tathA mana se hotA hai| vyaMjanAvagraha mana tathA cakSu ko chor3akara mAtra cAra indriyoM se hotA hai| isI pradAya aura dhAraNA pA~ca indriyoM tathA mana se hone ke kAraNa ve chaha-chaha prakAra ke haiN| vivecana 50 avagraha 1. (kha) arthAvagraha ) - do prakAra kA hotA hai- (ka) vyaMjanAvagraha tathA (ka) vyaMjanAvagraha -- cAra prakAra kA hotA hai| mana tathA cakSu ko chor3akara zeSa cAra indriyoM se padArtha kA saMyoga hone para jo avyakta sparzAnubhUti hotI hai, vaha vyaMjanAvagraha hai| (kha) arthAvagraha -- vyaMjanAvagraha kI apekSA vyakta kintu IhA, avAya kI apekSA sUkSmabodha arthAvagraha hai / pA~ca indriyoM evaM mana ke mAdhyama se hone vAle isa jJAna meM bodha kI aspaSTatA rahatI haiN| mAtra itanA bhAna hotA haiM ki kucha haiM parantu yaha kyA hai isakA spaSTa nirNaya nahIM ho pAtA hai| " 2. IhA AkAza meM kisI vastu ko ur3atA huA dekhakara yaha vicAra karanA ki yaha pataMga hai yA koI pakSI IhA hai| - 3. avAya - yaha paMtaga hI hai- aisA nirNaya lenA avAya hai| 4. dhAraNya - nirNita padArtha ko buddhi meM dhAraNa kara lenA dhAraNA hai| jisase kAlAntara meM use dekhane para turanta nirNaya diyA jA sake ki yaha vahI vastu haiM jise maiMne pUrva meM dekhA thaa| aMgapaviDiyara ohi bhave patiguNaM ca vijJeyaM / suranAraesu ya bhave bhavaM prati sesamiyaresuM / / 63 / / gAthArtha -- zruta ke do bheda haiM- aMgapraviSTa aura aMgabAhya / isa prakAra avadhijJAna ke bhI bhavapratyaya aura guNapratyaya -- ye do bheda haiN| devoM tathA nArakoM meM bhavapratyaya avadhijJAna hotA hai tathA zeSa arthAt manuSya aura saMjJI paMcendriya tiryoM meM guNapratyaya avadhijJAna hotA hai| vivecana - zrutajJAna ke do bheda haiM 1. aMgapraviSTa - AcArAMga Adi gyAraha aMga tathA dRSTivAda ko aMgapraviSTa kahA gayA hai| 2. aMgabAhya - uttarAdhyayana, dazavaikAlika, Avazyaka Adi aMgabAhya haiN|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra avadhijJAna ke bhI do bheda hai 1. bhavapratyaya-- janma se pAyA jAne vAlA avadhijJAna bhavapratyaya kahalAtA hai| yaha devoM tathA nArakI ko hotA hai| 2. guNapratyaya-AtmanirmalatA, tapa Adi se jisa avadhijJAna kI prApti hotI hai use guNapratyaya kahA jAtA hai| yaha manuSyoM tathA tiryacoM ko hotA hai| aNugAmi avadriyahIyamANamiDa taM bhave sapaDivarakhaM / ujjumaI viulamaI maNanANe kevalaM ekkaM / / 64 / / gAthA - anugAmI, avasthita prasipA), hopamAH, tathA ina tInoM ke pratipakSI arthAt viparIta-ananugAmI, anavasthita (pratipAtI) tathA vardhamAna ye cha: prakAra ke avadhijJAna hai| Rjumati tathA vipulamati ye manaHparyavajJAna ke do bheda haiN| kevalajJAna akelA hotA hai usakA koI bheda nahIM hai| vivecana- avadhijJAna ke chaha bheda haiM - 1. anugAmI avadhijJAna-- jo eka kSetra ko chor3akara dUsare kSetra meM jAne para bhI sadaiva sAtha rahe use anugAmI avadhijJAna kahate haiN| 2. ananugAmI avadhijJAna-- jo kSetrAntara hone para sAtha na jAye vaha ananugAmo avadhijJAna hai| 3. avasthita (apratipAtI) avadhijJAna-jo utpanna hone ke bAda jIvana paryanta jAtA nahIM hai, vaha avasthita avadhijJAna hai| aisA avadhijJAna deva tathA nArakI meM hotA hai| manuSyoM ko bhI apratipAtI avadhijJAna ho sakatA hai| 4. anavasthita (pratipAtI) avadhijJAna-jo avadhijJAna utpanna hone ke pazcAt calA jAtA hai, vaha anavasthita avadhijJAna hai| yaha manuSyoM evaM tiryacoM meM pAyA jAtA hai| 5. hIyamAna avadhijJAna-jo pUrNimA ke candramA ke samAna nirantara ghaTane vAlA ho vaha hIyamAna avadhijJAna hai| 6. varSamAna avadhijJAna-- jo pratipadA ke candramA ke samAna nirantara bar3hane ' vAlA ho vaha avadhijJAna vardhamAna kahalAtA hai| mana:paryayajJAna ke do bheda haiM 1. Rjumati manaHparyayajJAna-jo mana ke sthUla kramabaddha paryAyoM ko aura unake viSaya ko sAmAnya rUpa se jAnatA hai vaha Rjumati mana:paryayazAna hai|
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jIvasamAsa 2. vipulamati manaHparyayajJAna-jo mana ke paryAyoM ke viSaya ko vizeSa rUpa se, adhika gaharAI se jAnatA hai vaha vipulamati manaHparyayajJAna hai| Rjumati kI apekSA vipulamati vizuddhatara hotA hai, kyoMki vaha sUkSmatara viSayoM ko bhI spaSTatayA jAnatA hai| Rjumati utpatra hone ke bAda kabhI naSTa bhI ho jAtA hai para vipulamati kevalajJAna kI prAptiparyanta banA rahatA hai| avadhijJAna tathA manaHparyayajJAna kA antara 1. zaddha-avadhijJAna kI apekSA mana:paryayajJAna adhika zuddha hai, kyoMki avadhijJAna narakAdi meM bhI paramta mana:payanA patra pASpa ko hI hogA hai: 2. kSetra- avadhijJAna kA kSetra sampUrNaloka taka ho sakatA hai jabaki mana:paryayajJAna kA kSetra mAtra mAnuSottara parvata taka hai| ata: kSetra kI apekSA isakA kSetra kama hai| 3. svAmI- avadhijJAna ke svAmI cAroM gati vAle ho sakate haiM parantu mana:paryaya ke svAmI mAtra saMyamI sAdhu hI ho sakate haiN| 4. viSaya-avadhijJAna kA viSaya rUpI-dravya hai parantu manaHparyayajJAna kA viSaya to usa rUpI dravya kA bhI anantavA~ bhAga mAtra manodravya hai| kevalajJAna- akelA hotA hai| tattvArthasUtra ke prathama adhyAya ke tIsaveM sUtra meM kahA hai "sarvadravyaparyAyeSu kevalasya" kevalajJAna kI pravRtti sabhI dravyo aura unakI sabhI paryAyoM meM hotI hai| prazna-mithyAdRSTi vyakti ke mati evaM zruta jJAna ko ajJAna kyoM kahA gayA hai? uttara- Atma-anAtmaviveka ke abhAva meM sAre hI jJAna ajJAnavat haiM jaise zikSita, sundara, sampanna, sattA evaM sammAna ko prApta putra bhI yadi mAtA-pitA kI AjJA kA pAlana nahIM karatA, unakA vinaya nahIM karatA hai to vaha suputra nahIM kahalAkara kupana hI kahalAtA hai| isI prakAra AtmajJAna ke abhAva meM jJAna bhI ajJAna rUpa hI hotA hai| jJAna evaM guNasthAna mahasuva micchA sANA vibhaMga samaNe na mIsae mIsaM / sammacchaumAbhiNisaohi virayamaNa kevala sanAme / / 5 / / gAthArtha-mithyAdRSTi guNasthAna meM evaM sAsvAdana guNasthAna meM mati tathA zruta ajJAna rUpa haiN| mithyAdRSTi samanaska prANI ke avadhijJAna ko bhI vibhaMgajJAna kahA jAtA hai| ata: prathama tIna jJAna ajJAnarUpa bhI ho sakate haiN| mizra gaNasthAna meM
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 53 mati zruta evaM avadhi jJAna bhI mizrajJAna hote haiN| samyaktva kI prApti se lekara chadmastha avasthA taka arthAt samyagdRSTi guNasthAna se lekara kSINamoha taka mati, zruta tathA avadhijJAna samyagjJAna hote haiN| kisI vistamuni ko ukta tInoM jJAnoM ke sAtha mana:paryayajJAna bhI ho sakatA hai| sayogI kevalI evaM ayogI kevalI ko svanAmAnurUpa kevalajJAna hotA hai| vivecana - prathama do guNasthAnoM meM matijJAna evaM zrutajJAna ajJAnarUpa hotA haiN| samanaska prANI ke sAsvAdana guNasthAna kI avasthA meM AMzika samyagdarzana kI upasthiti hotI haiM phira bhI isameM use anuzaMSA ke udaya se dUSita hone ke kAraNa ajJAnarUpa mAnA hai| yahI kAraNa hai ki isa guNasthAna meM mAtra manti, zruta evaM vibhaMga ye tIna ajJAna hI svIkAra kiye gaye haiN| zeSa gAthA kA artha spaSTa hai| caturtha guNasthAna meM samyagdarzana kI upasthiti ke kAraNa mAtra pati, zruta evaM avadhi ye tIna jJAna hI hote haiM ajJAna nhiiN| saMyamI / sarvavirata ke adhikatama cAra jJAna eka sAtha ho sakate haiM / kevalI ko to mAtra kevalajJAna hotA hai| 8. saMyama mArgaNA ajayA adhirayasamyA dese virayA yahuti saNe / lAmAiyacheyaparihArasutumaahakkhANo saMyama evaM guNasthAna virayA / / 66 / gAthArtha -- avirata samyaktva nAmaka caturtha guNasthAna taka samyakcAritra hotA hai / dezavirati cAritra pA~caveM guNasthAna meM hI hotA hai| sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAra vizuddhi, sUkSmasamparAya tathA yathAkhyAtacAritra sarvavirata ko nahIM hote haiN| vivecana 1. mithyAtva sAsvAdana, mizra tathA avirata samyagdRSTi vAle sabhI jIva - asaMyata hote haiN| * 2. saMyatAsaMyata rUpa cAritra dezaviratiguNasthAna meM hotA haiN| 3. sarvavirata saMyamI ko pA~coM cAritra arthAt sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi, sUkSmasaMparAya tathA yathAkhyAta hote haiN| noTa- pA~coM cAritroM kA vistRta vivecana jAnane hetu Age gAthA 143 kI vyAkhyA dekheM /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa samAjhyacheyA jA niyaTTi parihAramadhyamA / surumA suhumasarAge uvasaMtAI ahakkhAyA / / 67 / / gAvArtha - sAmAyika tathA chedopasthApanIya cAritra pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAna se anivRtti bAdarasamparAya nAmaka naveM guNasthAna taka hote haiN| parihAra vizuddhi cAritra apramattasaMyata guNasthAna meM hotA hai| sUkSmasamparAya cAritra sUkSmasamparAya nAmaka dasaveM guNasthAna meM hotA hai tathA yathAkhyAtacAritra upazAnta moha Adi antima cAra guNasthAnoM meM hotA hai / 54 vivecana - sAmAyika tathA chedopasthApanIya cAritra cAra guNasthAnoM arthAt pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa tathA anivRtti bAdara samparAya guNasthAnoM meM hotA hai| parihAra vizuddha AsthAna meM hotA hai| sUkSma saMparAya cAritra dasaveM guNasthAna meM tathA yathAkhyAttacAritra upazAnta nAmaka gyArahaveM guNasthAna se lekara caudahaveM ayogI kevalI guNasthAna taka rahatA hai| noTa- prathama cAra guNasthAnoM meM saMyama na hone se cAritra kA abhAva hai| pA~cave guNasthAna meM bhI saMyamAsaMyama hone se dezavirata cAritra hai| ataH pA~ca cAritroM kA vikAsakrama chaThe guNasthAna se prArambha hotA hai| zramaNoM ke prakAra samaNA pulAya basA kusIla nimgaMtha taha siNAyA ya / AitiyaM sakasAI viyarAya chaumA ya kevaliNo / / 68 gAthArtha - zramaNoM ke pA~ca prakAra haiM- 1. pulAka, 2. bakuza, 3. kuzIla, 4. nirNaya tathA 5 snaatk| inameM pulAka, bakuza aura kuzIla ye tIna sakaSAyI haiN| nirmatha- vItarAga kintu chadmastha hote haiN| snAtaka kevalI hote haiN| vivecana - cAritra kA sadbhAva hone para bhI mohanIya karma kI vicitratA ke kAraNa zramaNoM ke kaI prakAra ho jAte haiN| jaina paramparA meM zramaNoM ke pA~ca prakAroM kI carcA hai 19. pulAka- jaise dhAna kATane ke bAda usake pule bA~dha kara Dhera lagA dete haiN| usa Dhera meM dhAna kama aura bhUsA evaM ghAsa adhika hotA hai aise hI jina zramaNoM meM guNa kama evaM durguNa adhika ho unheM pulAka kahA jAtA hai| * 2. vakuza - jisa prakAra chilake sahita dhAna meM dhAna aura bhUsA donoM hote haiM, aise hI jo zramaNa guNa-avaguNa donoM ke dhAraka hote haiM ve bakuza kahe jAte haiN| unake do bheda haiM- 1. upakaraNa bakuza evaM 2. zarIra bkush| aise zramaNa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 satpadaprarUpaNAdvAra vastra Adi upakaraNoM meM mamatva rakhane ke kAraNa upakaraNa bakuza tathA zarIra ke prati mamatva rakhane ke kAraNa zarIra bakuza kahalAte haiN| 3. kuzIla-jo saMyama pAlana karate hue bhI indriyAdhIna banakara mUla guNoM yA uttaraguNoM kI virAdhanA kara doSa lagA lete haiM kintu puna: pazcAttApa kara lete haiM ve kuzIla kahalAte haiN| inake do bheda haiM-- 1. pratisevanA kuzIla tathA 2. kaSAya kushiil| AcAra ke niyamoM kA bhaMga karane vAle pratisevanA kuzIla kahalAte haiN| saMjvalana kaSAyoM ke udaya se krodhAdi ke Aveza meM A jAne vAle kaSAya-kuzIla hote haiN| 4. niya-jaise teja havA calane para dhAna kA bhUsA ur3a jAne ke bAda dhAna meM mAtra kucha kaMkara zeSa raha jAte haiM aise hI cAritra ke bahuta kucha zuddha ho jAne para jinameM doSa raha jAte haiM. : pUNi mAhe jAte haiN| ye mani apane mUlaguNoM yA uttaraguNoM meM koI doSa nahIM lagAte haiM parantu inameM kiJcid lobha arthAt apane astitva kA lobha zeSa rahatA hai| inake bhI do prakAra haiM 1. upazAnta kaSAyI evaM 2. kSINa kssaayii| rAkha se Dhake hue aMgAre ke samAna jinakA kaSAya pUrNata: nirmUla nahIM hotA, ve upazAnta kaSAyI haiN| pAnI se bujhe hue aMgAre ke samAna jinake kaSAya pUrNataH samApta ho gaye haiM ve kSINakaSAyo kahe jAte haiN| 5. snAtaka-jaise kaMkaroM ko nikAlakara, dhAna ko dhokara, sApha kara liyA jAtA hai aise hI ghAtI karmarUpI maila ko dhokara sApha kara dene vAle muni snAtaka yA kevalI kahalAte haiN| ye kevalI bhI do prakAra ke haiM- 1. sayogI kevalI tathA 2. ayogI kevlii| yoga arthAt mana, vacana evaM kAya kI pravRtti zeSa rahane para sayogI tathA yoga kA nirodha ho jAne para ayogI kevalI kahA jAtA hai| ina pA~ca prakAroM ke bhI pA~ca-pA~ca prakAra ThANAMga, sthAna 5 uddezaka 3 sUtra 445; bhagavatIzataka 25, uddezaka 6, sUtra 751 ke TippaNa evaM paMcanimethIprakaraNa gAthA 41 meM batAye gaye haiN| 9. darzana mArgaNA darzana evaM guNasthAna cariMdiyAi chause cakSu adhakkhU pa saba chaupatye / samme ye ohidaMsI kevaladaMsI sanAme y||69|| gAthArtha- acakSudarzana sabhI chadAstha prANiyoM ko hotA hai kintu caturendriya se lekara chagastha avasthA taka ke prANiyoM ko cakSudarzana bhI hotA hai| samyagdRSTi meM avadhi darzana hotA hai tathA kevalI meM kevaladarzana hotA hai|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ F 56 jIvasamAsa 1. badarzana-cakSu arthAt AMkhoM ke mAdhyama se padArtha kI anubhUti krnaa| 2. avanadarzana- cakSu ke binA anya indriyoM ke mAdhyama se padArtha kI anubhUti krnaa| 3. avadhi darzana- AtmA kI nirmalatA se athavA bhavapratyaya se binA indriyoM kI sahAyatA se nizcita saMtA boka ke pada kI anubhUti krnaa| 4. kevala darzana- paripUrNa nirmala AtmA ke dvArA samagna loka ke padArthoM kI traikAlika avasthAoM kA bodha honaa| 10. lezyA mArgaNA lezyA evaM guNasthAna kiNhA nIlA kAU avirayasammata saMjayaMta'para / teU pamhA sapaNa'pyamAyasukkA sajogatA / / 7 / / gAthArtha- kRSNA, nIla evaM kApota- ye tIna lezyAeM avirata samyagdRSTi guNasthAna taka hotI haiN| eka anya mata ke anusAra ye tInoM lezyAe~ pramattasaMyata guNasthAna taka bhI hotI haiN| tejas aura padma ye do lezyAe~ samanaska mithyAdRSTi se aprapattasaMyata guNasthAna taka ho sakatI haiN| zukla lezyA mithyAtva guNasthAna se lekara sayogI kevalI guNasthAna taka ho sakatI hai| vivecana-zukla lezyA to prathama se lekara antima sayogI kevalI guNasthAna taka ho sakatI hai| uttarottara AdhyAtmika vikAsa meM kramaza: azubha lezyAe~ chUTatI jAtI haiN| tIna azubha lezyAeM cauthe athavA matAntara se chaThe guNasthAna taka hI hotI hai usake Age nhiiN| tejolezyA evaM padmalezyA apramattasaMyata guNasthAna taka hotI hai| ayogI kevalo to lezyA se rahita hote haiN| lezyA kise kahate haiM yaha Age spaSTa kiyA jAtA hailezyA vivecana 1. zrIharibhadrasUri ne Avazyaka TIkA pRSTha 645/1 para pramANa rUpa se eka prAcIna zloka diyA hai jisakA artha hai- AtmA kA sahaja svarUpa sphaTika ke samAna nirmala hai, usake jo kRSNa, nIla Adi bhinna-bhinna pariNAma aneka raMga vAle pudgala vizeSa ke prabhAva se hote haiM unheM lezyA kahate haiN| 2. paMcasaMgraha gAthA 142 ke anusAra jisake dvArA jIva puNya aura pApa se apane Apako lipta karatA hai arthAt unake AdhIna hotA hai aisau kaSAya anuraMjita yoga pravRtti ko gaNadharoM ne lezyA kahA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 3. jisake dvArA AtmA karmoM se lipta hotI hai arthAt bandhana meM AtI hai vaha lezyA hai| 5. nAbhyayana kI bahada vatti meM lezyA kA artha AmA, kAnti, prabhA yA chAyA kiyA gayA hai| 5. yApanIya AcArya zivArya ne bhagavatIArAdhanA meM chAyA pudgala se prabhAvita jIva ke pariNAmoM (manobhAvoM) ko lezyA mAnA hai| jainAgamoM meM lezyA do prakAra kI mAnI gayI hai- 1. dravya lezyA aura 2. bhAva leshyaa| dravyalezyA paudgalika hai aura bhAvalezyA manovRtti rUpa hai| 9. dravyalezyA-dravyalezyA sUkSma bhautika tattvoM se banI vaha saMracanA hai jo hamAre manobhAvoM evaM tajjanita karmoM kA sApekSa rUpa meM kAraNa athavA kArya banatI hai, jisa prakAra pitta dravya kI vizeSatA se svabhAva meM RddhatA AtI hai aura krodha ke kAraNa pitta kA nirmANa bahula mAtrA meM hotA hai usI prakAra ina sUkSma bhautika tattvoM se manobhAva banate haiM aura manobhAva ke hone para ina sUkSma saMracanAoM kA nirmANa hotA hai| 2. bhAvalezyA-yaha lezyA AtmA ke adhyavasAya yA anta:karaNa kI vRtti hai| bhAva-lezyA manogata bhAva hai jo saMkleza aura yoga se anugata hai| saMkleza ke tIvratama, tIvratara, tIvra, manda, mandatara tathA mandatama Adi aneka bheda hone se bhAva lezyA aneka prakAra kI hai tathApi saMkSepa meM 6 bheda batAkara jaina darzana meM usake svarUpa kA varNana kiyA gayA hai| aprazasta manobhAva prazasta manobhAva 1. kRSNalezyA -tIvratama aprazasta manobhATha 4. tejolezyA - manda prazasta manobhAva 2. mIlalezyA -tIna aprazasta manobhAva 4. padmalezyA - tIvra prazasta manobhAva 3, kApotalezyA -maMda aprazasta manobhAva 6. zuklalezyA - tIvratama prazasta manobhAva dRSTAnta- ina cha: bhedoM ko samajhane ke lie zAstroM meM do dRSTAnta diye gaye haiN| cha: puruSa mArga meM cale jA rahe the| mArga meM unheM bhUkha lagI aura usI samaya unhoMne eka jAmuna kA vRkSa dekhaa| use dekha eka vyakti ne kahA ki vRkSa ke Upara car3hane kI apekSA hama isa vRkSa ke kATa kara girA deM aura phaloM se apanI kSudhA kI nivRtti kara leN| yaha sanakara dUsare ne kahA- vRkSa ko kATane se kyA lAbha? kevala isakI zAkhAoM ko kATa dene se bhI apanA kAma bana jaayegaa| tIsare ne kahA- yaha ucita nahIM hai, hama mAtra choTI-choTI prazAkhAoM yA DAliyoM ko tor3akara bhI apanI kSudhA zAnta kara sakate haiN| taba cauthe ne kahA- choTI zAkhA
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jIvasamAsa bhI kyoM tor3e ? hama phalo kA gucchA tor3akara bhI apanA kAma calA sakate haiM taba pA~caveM ne kahA nahIM nahIM gucche se bhI hameM kyA matalaba hai? hameM mAtra pake hue jAmuna cAhiye ataH pake hue jAmuna tor3akara hama apanA peTa bhara leNge| taba hI uttama bhAvoM meM jIne vAlA chaThA vyakti bola uThA- hameM kevala pake hue phala cAhiye / pake hue jAmuna ke phala jamIna para hI itane gire hue haiM ki unako uThAkara khAne se bhI hama sabhI kI kSudhA zAnta ho jaayegii| dUsarA dRSTAnta - chaH puruSa dhana lUTane ke irAde se jA rahe the rAste meM kisI gA~va ko dekhakara eka Te kar3A isa gA~va ko tahasa-nahasa kara do| pazu-pakSI manuSya jo mile sabhI ko mAra kara dhana le lo, dUsare kahA-- pazu-pakSI yA abodha bAlakoM ko kyoM mAranA - kevala strI-puruSoM ko hI maarnaa| tIsare ne kahA- striyoM ko nahIM mAranA, mAtra puruSoM ko hI maarnaa| cauthe ne kahA- saba puruSoM ko bhI nahIM mAranA cAhie mAtra zastradhArI ko mAranA / pA~caveM ne kahA-- zastradhArI meM bhI mAtra pratikAra karane vAle ko mAranA / chaThe ne kahA- hameM dhana se prayojana hai ataH kisI ko bhI na mArate hue kisI bhI yukti se dhana haraNa kara lo| eka to kisI kA dhana lenA phira use mAra bhI denA yaha ucita kArya nahIM haiN| ina do dRSTAntoM se lezyAoM ke uttarottara vikAsa kI manobhUmiyoM ko spaSTa jAnA jA sakatA hai| cittavRtti yA manodazA kI azubhatama se lekara zubhatama taka kI avasthAoM ko hI kramazaH kRSNa, nIlAdi nAma diye gaye haiN| - kRSNalezyAvAlA vyakti atiraudra pariNAmI, mahAkrodhI, mahAIrSyAvAlA, atyanta pApI, nirdayI aura bAta-bAta meM vaira virodha khar3A karane vAlA tathA dharmabhAvanA se rahita hotA hai| aisA vyakti marakara naraka meM jAtA hai| nIlalezyAvAlA vyakti - AlasI, jar3abuddhi, strI lampaTa, paravaJcaka, Darapoka, abhimAnI, haThapriya hotA hai| yaha marakara prAyaH ekendriya jIvoM meM janma letA hai| kApotalezyAvAlA vyakti zoka santApa meM nimagna, mahAroSI, svaprazaMsaka, paranindaka evaM lar3ane meM majabUta hotA hai tathA marakara prAya: nikRSTa tiryagati meM jAtA hai| " -- tejolezyAvAlA vyakti vidvAn, dayAlu, kAryAkArya kA vicAraka, lAbhAlAbha kA jJAtA tathA jIva mAtra ke prati prema vAlA hotA hai, marakara manuSyagati meM jAtA hai| - padmalezyAvAlA vyakti - kSamAzIla, saralasvabhAvI, dAnI, ahiMsaka, vratoM kA pAlaka, pavitrAzayI aura dharmaparAyaNa hotA hai tathA marakara devagati meM jAtA hai|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 1 1 | satpadaprarUpaNAdvAra 59 zuklalezyAvAlA vyakti- rAgadveSa rahita, harSa-zoka rahita, paropakArI, paramAtma guNa vilAsI hotA hai tathA marakara mokSa me jAtA hai| (upadezaprAsAda, stambha 1, vyAkhyAna 226 se uddhata ) | ina lezyAoM ke varNa, gandha, sparza Adi kA vicAra nimna prakAra se milatA hai kRSNalezyA - kRSNa lezyA kA pudgala dravya - varNa kI apekSA se bhaiMse ke tulya kRSNavarNa kA, gaMdha kI apekSA se mRta kalevara se bhI anantagunA durgandhayukta, rasa kI apekSA se kar3avI tumbI, nIma se anantagunA kaTu tathA sparza kI apekSA senA khuradarA hotA hai| nIlalezyA - nIlalezyA kA pudgala dravya - varNa kI apekSA se vaiDUrya maNi ke samAna varNavAlA, gandha kI apekSA se mRta kalevara se kucha kama durgandha vAlA, rasa kI apekSA se triphalA, sA~Tha evaM pIpalAmUla se anantagunA tIkhA svAdavAlA tathA sparza kI apekSA se jIbha ke sparza se anantagunA khuradarA hotA hai| kApotalezyA - kApota lezyA se sambandhita pudgala dravya - varNa kI apekSA se kabUtara kI gardana ke jaisA raMga vAlA, gandha kI apekSA se nIla lezyA kI gandha se kucha kama durgandha vAlA, rasa kI apekSA se kaccI kerI, AMvalA, kolu ke svAda se anantagunA khaTTA evaM karSalA tathA sparza kI apekSA se bhAjI ke pattoM ke sparza se anantagunA kaThora hotA hai| tejolezyA - tejolezyA se sambandhita pudgala dravya - varNa kI apekSA se hiMgalu, pravAla, sUryakiraNa, tote kI coMca evaM dIpaka kI jyoti ke samAna, gandha kI apekSA se sugandhita itra ke samAna, rasa kI apekSA se pake hue Ama, pake kele se anantagunA miSTa rasa vAlA, sparza kI apekSA se Akar3e kI ruI, makkhana, zirISa ke phUla se anantagunA komala sparzavAlA hotA hai| padmalezyA - padmalezyA kA pudgala dravya - varNa kI apekSA se cUrI huI haldI, sana ke phUla ke samAna, gandha kI apekSA se tejolezyA kI gandha se adhika sugandha, rasa kI apekSA se drAkSa ke rasa se anantagunA mIThe rasa vAlA tathA sparza kI apekSA se tejolezyA ke sparza se adhika komala sparza vAlA hotA hai| L zuklezyA - zuklalezyA se sambandhita dravya - varNa kI apekSA se zaMkha, kunda, dugdha, zvetapuSpa ke samAna raMga vAlA, gandha kI apekSA se tejolezyA kI gandha se adhika sugandhavAlA, rasa kI apekSA se khajUra, drAkSa, khIra, zakkara ke svAda se anantagunA mIThe svAdavAlA tathA sparza kI apekSA tejolezyA ke sparza se adhika komalatama jAnanA cAhiye /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa pRthvIkAya Adi meM lezyA puraviMdagahariya bhavaNe vaNa joisiyA asaMkhanara tiriyaa| saisegiMdiyaSiyalA tiyalesA bhAvalesAe / / 71 / / gAthArya-pRthvIkAya, apkAya, vanaspatikAya, bhavanapati, vyantara, asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tirya tathA manuSya ko kRSNa, nIla, kApota tathA tejas ye cAra lezyAeM ho sakatI hai| jyotiSka devoM meM tejolezyA hI hotI hai| zeSa ekendriya evaM vikalendriya jIvoM meM kRSNa, nIla evaM kapota ye tIna lezyAe~ bhAvarUpa meM hotI haiN| vivedhana-prazna yaha uThatA hai ki gAthA ke pUrvArddha bhAga meM cAra lezyAoM ke nAma kA ullekha na hone para bhI cAra lezyAe~ kisa AdhAra para grahIta kI gaI haiN| isakA uttara yaha hai ki gAthA ke pUrvArddha meM cAra lezyAoM kA ullekha na hone para bhI uttarArddha meM tIna lezyAoM ke ullekha ko dekhakara pUrvArddha meM cAra lezyAoM kA adhyAhAra kara liyA gayA hai| prAcIna granthoM meM tejaskAya aura vAyukAya meM tIna lezyAeM batAI gayI haiM ata: pRthvIvAya, aplAya ATi meM palepaNA mAna lenI caahiye| dUsarA prazna yaha hai ki agnikAya evaM vAyukAya meM mAtra dravyalezyA mAnanA yA bhAvalezyA mAnanA? granthakAra ne anta meM bhAvalezyA zabda kA ullekha karake dravya evaM bhAva donoM lezyAoM kI ora saMketa kiyA hai| mAtra aparyAptAvasthA meM pUrvArddha meM kahe anusAra pRthvIkAya, apkAya aura vanaspatikAya meM cauthI tejas dravya lezyA jAnanA, kyoMki pRthvIkAya, apakAya tathA vanaspatikAya meM bhavanapati vyantara, jyotiSka tathA saudharmAdi prathama do devaloka ke deva cvaya kara utpanna ho sakate haiN| devagati meM unheM tejas lezyA hotI hai ata: tInoM ekendriyoM kI aparyAptAvasthA meM cauthI tejas lezyA bhI batAI gaI hai| sAmAnyatayA to saMkhyAta varSa kI Ayu vAle garbhaja manuSya evaM tiryazca dravya tathA bhAva kI apekSA se chahoM lezyA vAle hote haiM aura saMmUrchima manuSya tathA saMmacchima tiryaJca kRSNAdi tIna azubha lezyAvAle hote haiM kintu adhikatara manuSyoM ko kRSNAdi cAra lezyA hone ke kAraNa gAthA meM upalakSaNa se cAra lezyAoM kA ullekha huA hai| sAta narakoM meM lezyA kA pratipAdana kAU kALa saha kAunIla nIlA ya nIlakiNhA meM / kiNhA ya paramakiNhA lesA ramaNappabhAINaM / / 72 / / gAthArtha- kApota, kApota, kApotanIla, nIla, nIla-kRSNa, kRSNa tathA parama-kRSNA lezyAe~ kramazaH ralaprabhAdi sAta narakoM meM hotI haiN|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 61 vivecana - prathama ratnaprabhA naraka meM kApota lezyA hotI haiM dUsarI zarkarAprabhA meM kliSTatara kApata saMsthA hotI hai| tIsarI bAlukAna ke UparI bhAga meM litama kApota lezyA tathA nIce ke bhAga meM nIla lezyA hotI haiN| cauthI paMka prabhA meM nIlatara lezyA hotI haiN| dhUmaprabhA (pAMcavIM) naraka ke UparI prattara meM nIlalama tathA nIce ke aMtara meM kRSNa lezyA hotI hai| chaThI tamaprabhA meM kRSNatara tathA sAtavIM tamaprabhA meM kRSNatama lezyA hotI hai| ukta sAtoM nArakoM me sAtoM dravya lezyA jAnanA caahie| bhAva lezyA to sAtoM naraka meM chaha hI hai| kyoMki saptama naraka meM bhI samyagdarzana kA sadbhAva hai tathA samyagdarzana ke sadbhAva meM tejolezyAdi tIna zubha lezyAe~ bhI pAI jAtI haiN| vaimAnikoM meM lezyA nirUpaNa teka teU taha teU pamha pamhA ya mhasukkA ya / sukkA ya paramasukkA sakkAdivimANavAsINaM / / 73 / / gAthArtha - tejolezyA, tejolezyA, tejopadma, padya, padma zukla, zukla tathA paramazukla lezyA zakrAdi vimAnavAsiyoM meM kramazaH hotI haiN| vivecana - zakra arthAt saudharma devaloka meM tejolezyA hai| IzAna meM kucha vizuddhatara tejolezyA haiN| sanatkumAra me kucha devoM ko tejalezyA tathA kucha Upara vAloM ko padmalezyA hai| mAhendra devaloka meM mAtra padmalezyA hai| brahmadevaloka meM kucha ko padma tathA kucha ko zukla lezyA hai| lAntaka se acyuta taka tathA navagraiveyaka meM zuklalezyA haiM kramaza: Upara ke devalokoM meM zuklalezyA vizuddhatara hotI jAtI hai| anuttaravimAna meM parama zuklalezyA hotI hai| dravya evaM bhAva lezyA devANa nArayANaM davvallesA havaMti eyAu / bhavaparitIe uNa nerahayasurANa challesA / 174 / / gAvArtha- deva tathA nArakI jIvoM ke sambandha meM pUrvagAthA meM jo lezyAe~ batAI gaI haiM ve dravyalezyA kI apekSA se haiN| parantu ina jIvoM meM bhAva parivartana hotA rahatA hai ataH devoM tathA nArakI jIvoM meM chahoM bhAva lezyAe~ sambhava haiN| vivecana - pUrva gAthAoM meM devoM tathA nArakI jIvoM kI jina lezyAoM kA kathana kiyA gayA hai ve dravya lezyAe~ haiN| bhAvalezyA to devoM tathA nArakI jIvoM donoM ko hI chaha-chaha ho sakatI haiN|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 bhavya evaM guNasthAna jIvasamAsa 11. bhavya mArgaNA micchaddihi abhavyA bhavasiddhIyA sa savyaMThANe 1 siddhA neva abhavyA navi bhavyA huti nAvvA / / 75 / / gAthArtha - abhavya jIvoM ko mAtra eka mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai / tadabhava meM siddha hone vAle jIvoM ko sabhI guNasthAna sambhava haiN| siddha jIva na bhavya hote haiM na abhavya hote haiM- aisA jAnanA cAhiye / vivecana - abhavya jIva kabhI bhI samyaktva ko prApta nahIM karate haiM ataH ve sadaiva mithyAtva nAmaka prathama guNasthAna meM hI rahate haiN| uso bhava meM mokSa jAne vAle jIvoM meM mithyAtva nAmaka prathama guNasthAna se lekara ayogI kevalI guNasthAna taka sabhI guNasthAna sambhava hote haiN| siddha AtmAe~ na bhavya hotI haiM na abhavya, kyoki mukti prApta karane kI yogyatA ke AdhAra para hI joSa ko bhavya kA apavya kahA jAtA hai| mukti prApta hone ke pazcAt jIva na bhavya rahatA hai aura na abhavya / siddhi ke bAda to vaha siddha kahalAtA hai| ataH siddha bhavya abhavya donoM hI koTiyoM se pare haiN| 12. samyavasva mArgaNA majhsuyanANAvaraNaM daMsaNA mohaM ca taduvaghAINi / tapphaGkugAI duvihA savvadesovaghAINi / / 76 / / gAthArtha - matijJAnAvaraNa zrutajJAnAvaraNa tathA darzanamohanIya ye tInoM samyagdarzana ke upaghAtaka haiN| inake spardhaka do prakAra ke haiM- dezaghAtI tathA sarvaghAtI / prazna - matijJAnAvaraNa evaM zrutajJAnAvaraNa kramazaH matijJAna evaM zrutajJAna ko Avarita karate haiM, phira unheM samyagdarzana kA ghAtaka kyoM kahA gayA? uttara - samyagdarzana ke hone para hI matijJAna evaM zrutajJAna hote haiM tathA samyagdarzana ke abhAva meM ye donoM jJAna ajJAna rUpa hote haiN| matijJAna evaM zrutajJAna samyagdarzana ke sahacArI hone se aisA kahA gayA hai, kyoki jo eka kA ghAtaka hai vahI dUsare kA bhI ghAtaka hotA hai| mUla meM samyagdarzana kA upaghAtaka to darzanamohanIya hI haiN| ina tInoM ke karma paramANurUpa skandhoM ke rasa samUha ko spardhaka kahA gayA hai| yaha spardhaka do prakAra ke hote haiM, dezaghAtI tathA sarvaghAtI / jo spardhaka svayaM ke jJAnAdi guNa ko sampUrNa rUpa se hanana kare, ve sarvaghAtI tathA jo zAnAdi guNoM kA AMzika rUpa se hanana kare, ve dezaghAtI haiN|
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 satpadaprarUpaNAdvAra 63 spardhaka meM zubha tathA azubha do prakAra kA rasa hotA hai| zubha ko gAya ke dUdha Adi kI upamA bAlA tathA azubha ko nIma ke rasa kI upamA vAlA samajhanA cAhiye / eka sthAnIya rasa- jo dUdha yA ganne kA rasa ubalA huA nahIM haiM usakI miThAsa eka sthAnIya rasa kahA jAtA haiN| usa rasa meM cullU, ardhacullU, droNa Adi pAnI DAlate jAne se usake manda mandatara Adi kaI bheda ho jAte haiM para phira bhI vaha dUdha hIM kahalAtA hai| aise hI ekasthAnIya rasa meM taratamatA hone para bhI vaha ekasthAnIya rasa rahatA hai| disthAnIya rasa- usa rasa ko ubAlakara AdhA kara dene para use dvisthAnIya rasa kahA jAtA hai| usameM bhI pAnI, cullU, ardhacullU Adi DAle jAne para usake bhI kaI bheda banate haiM para phira bhI use dvisthAnIya rasa hI kahA jAtA hai| tri va catuH sthAnIya rasa - aise hI usako ubAlane para tIsarA yA cauthA bhAga zeSa rahe usameM bhI la~Da, mula Adi panI hAnne jane para taralatA AyegI, use tristhAnIya yA catu: sthAnIya rasa kahA jAyegA / isameM ekasthAnIya rasa ko zubha dvisthAnIya ko zubhatara, tristhAnIya rasa ko zubhatama tathA caturtha sthAnIya rasa ko atizubhatama kahA jaayegaa| yahA~ zubha rasa kI vicAraNA kI, ThIka isake viparIta svabhAva vAlA azubha rasa bhI isI prakAra jAna lenA cAhiye / yahA~ catuHsthAnIya tathA tristhAnIya sabhI azubharasa svayaM ke svAbhAvika guNa ko sampUrNa rUpa se hanana karane vAle hone se sarvaghAtI haiN| dvisthAnIya to kucha dezaghAtI tathA kucha sarvaghAtI haiN| ekasthAnIya to mAtra dezaghAtI hI hai| isa prakAra yaha nizcita huA ki jJAnAvaraNa Adi azubha karma se sambandhita spardhaka do prakAra ke hai dezaghAtI tathA sarvaghAtI / dezaghAtI tathA sarvaghAtI spardhaka kyA karate haiM isakA varNana Age gAthA meM kiyA gayA hai samyagdarzana kI prApti kA kAraNa savvesu savvadhAsu hae desovadhAiyANaM ca / bhAgehi mucyamANo samae samae anaMtehiM / / 77 / / gAdhyArtha- sabhI sarvaghAtI spardhaka (karmavagaNA rUpI pudgala ke skandhoM ) kA kSaya karate hue tathA dezaghAtI spardhakoM ke anantabhAga ko prati samaya chor3ate hue jIva samyagdarzana prApta karatA hai|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa vivecana- kitane hI catu: sthAnIya tathA tristhAnIya sarvaghAtI spardhaka tathA kitane hI sthAnIya sarvaghAtI spardhako ke vizuddha adhyavasAya ke bala se sampUrNa rUpa se uccheda hone para aura dezaghAtI karma prakRtiyoM ke kitane hI spardhakoM ke ananta bhAga kA pratyeka samaya meM tyAga karate hue dezaghAtI spardhakoM ke rasa kA bhI jaba anantavAM bhAga bAkI rahe taba jIva samyagdarzana prApta karatA hai anya dUsarI prakAra se nhiiN| abhI taka samyagdarzana prApti kA kAraNa batAyA, aba tona prakAra ke samyagdarzana ko batAte haiN| 64 samyagdarzana ke tIna prakAra khaNamuSNaM sesayamuvasaMtaM bhaNNae khaovasamo I udayavidharya uvasamo khao va daMsaNatigAdhAo / / 78 / / gAthArtha - darzanamohanIya karma kI udaya meM AyI huI karma prakRtiyoM ko kSaya kara denA aura udaya meM Ane vAlI karma prakRtiyoM ko upazamita kara denA kSAyopazamika samyagdarzana hai| darzanamohanIya ke udaya ko kucha samaya taka roka denA Apazamika samyagdarzana hai tathA darzanamohanIya trika kA pUrNataH kSaya kara denA kSAyika samyagdarzana hai| vivecana - udaya meM Aye hue darzana mohanIya kA kSaya karanA tathA jo sattA meM haiM unheM apanA phala dene se roke rakhanA kSAyopazamika samyagdarzana hai| darzana mohanIya ke udaya ko kucha samaya ke lie rokanA aupazamika samyagdarzana haiN| udaya meM Aye hue tathA sattA meM rahe hue darzanamohatrika ( mithyAtvamoha, mizramoha tathA samyaktvamoha) ko kSaya kara denA kSAyika samyagdarzana hai| prazna- kSAyopazamika tathA aupazamika samyagdarzana meM kyA antara hai? uttara - kSAyopazamika samyagdarzana meM samyaktvamohanIya kA vipAkodaya tathA mithyAtva mohanIya kA pradezodaya hotA hai| aupazamika samyagdarzana meM ina donoM meM se kisI kA bhI udaya nahIM hotA hai| prazna - vipAkodaya aura pradezodaya meM kyA antara hai? - uttara - vipAkodaya meM jIva karma ke phala kA anubhava karatA hai- jaise binA behoza kiye oNparezana karane para cIra-phAr3a kI vedanA kA anubhava hotA hai| jabaki pradezodaya meM jIva karmaphala kA udaya hone para usakA sukhaduHkhAtmaka anubhava nahIM karatA hai / yathA- mUrcchAvasthA meM kiyA gayA oNpreshn| yahA~ cIra-phAr3a hone ke kAraNa pIr3A kI ghaTanA ghaTita hotI hai parantu behozI ke kAraNa vyakti ko usakA anubhava nahIM hotaa| jo karma binA sukha-duHkha kA saMvedana karAye
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra udaya meM Akara nirjarita ho jAte haiM unakA pradezodaya mAnanA caahiye| jaiseIryApathika krm| prazna-mUlagAthA meM samyaktva kI prApti hetu darzanamohatrika kA hI ghAta kahA hai, darzanamohatrika evaM kaSAyacatuSka kA ghAta nahIM, aisA kyoM? kyoMki anyatra to samyagdarzana ghAtI sapta arthAt darzanamohatrika evaM anantAnubandhI kaSAyacatuSka ke dhAta ko kSAyika samyagdarzana kA kAraNa kahA hai? uttara-satya yaha hai ki darzanatrika mukhyata: samyagdarzana kA avarodhaka hai ata: usake kSaya se hI kSAyika samyaktva kA prakaTIkaraNa hotA hai| darzanamohatrika kA kSaya usakA sIdhA kAraNa hai aura anantAnubandhI kaSAyacatuSka kA kSaya parokSa kAraNa hai kyoMki anantAnubandhI catuSka ke kSaya hone para hI darzanatrika kA kSaya hotA hai| ata: darzanamohatrika yA darzana avarodhaka saptaka meM koI virodha nahIM hai| eka kA kSaya usakA pratyakSa kAraNa hai aura dUsare kA kSaya parokSa kAraNa hai ataH apekSA bheda se aisA kahA jAtA hai| samyakrakha sahetuka hai yA nituka-isa prazna kA uttara yaha hai ki use nirhetuka nahIM mAna sakate kyoki jo vastu nirhetuka ho, use sarvakAla meM evaM sarvatra pala rUpa honA cAhiye athavA usakA abhAna honA caahiye| samyaktva ke pariNAma na to saba jIvoM meM samAna hote haiM aura na unakA pUrNata; abhAva hotA hai isalie vaha sahetuka hai| sahetuka mAna lene para yaha prazna upasthita hotA hai ki usakA niyata heta kyA hai? pravacanazravaNa, pratimApUjana Adi bAhya nimitta to samyaktva ke niyata kAraNa ho hI nahIM sakate, kyoki ina bAjha nimittoM ke hote hue bhI abhavyoM kI taraha hI aneka bhavyoM ko bhI samyaktva kI prApti nahIM hotii| samyaktva ke prakaTa hone meM niyata kAraNa jIva kA bhavyatva nAmaka svabhAva vizeSa hai jaba isa pAriNAmika bhavyatva svabhAva kA paripAka hotA hai tabhI samyaktva lAbha hotA hai| bhavyatva pariNAma sAdhya roga ke samAna hai, koI sAdhya roga svayameva zAnta ho jAtA hai, kisI sAdhya roga ko zAnta karane meM vaidya Adi kI AvazyakatA par3atI hai aura koI sAdhya roga aisA bhI hotA hai jo bahuta dino ke bAda miTatA hai| bhavyatva . bhI aisA hI svabhAva hai, aneka jIvoM kA bhavyatya bAhya nimitta ke binA bhI paripAka ko prApta karatA hai kintu aise bhI jIva haiM jinake bhavyatva svabhAva kA paripAka hone meM zAstra zravaNAdi bAhya nimittoM kI AvazyakatA par3atI hai| ye bAjha nimitta sahakArI kAraNa mAtra haiN| isI se vyavahAra meM ve samyaktva ke kAraNa mAne gaye haiM parantu nizcayadRSTi se to bhavyatva ke svabhAva ke paripAka ko hI samyaktva kA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jIvasamAsa avyabhicArI (niyata) kAraNa mAnanA caahiye| isameM zAstrazravaNa, pratimApUjana Adi bAhya nimitta kabhI kAraNa rUpa banate haiM aura kabhI nahIM bhI banate haiM, yaha adhikArI bheda para avalambita hai| isakA spaSTIkaraNa umAsvAti ne tattvArthasUtra meM "tanisargAdadhigamAdvA" (tatvArtha 1/3) nAmaka sUtra se kiyA hai| yahI bAta paMcasaMgraha (148 kI TIkA) meM AcArya malayagiri ne bhI kahI hai| vastutaH samyagdarzana kA pragaTIkaraNa usakI ghAtaka karmaprakRtiyoM kA svAbhAvika rUpa se kSaya, kSayopazapa yA upazama ho jAne para bhI hotA hai athavA zAkhazravaNa Adi athavA bAhya nimittoM ke kAraNa bhI hotA hai, kintu vaha sadaiva hI sahetuka hotA hai nihetuka nhiiN| samyagdarzana tathA guNasthAna uvasamaveyaga khAyA avirayasammAi sammadiThThIsu / uvasaMtapappamattA taha siddhatA jahAkamaso / / 7 / / gAthArtha-avirata samyagdRSTi meM upazama, vedaka (kSAyopazamika) tathA kSAyika ina tIna meM se eka samyaktva hotA hai| kSAyopazamika samyagdarzana apramatta guNasthAna taka hai| upazama samyagdarzana gyArahaveM guNasthAna tathA kSAyika samyagdarzana caturtha guNasthAna se siddhAvasthA taka yathAkrama pAyA jAtA hai| vivecana-ina tInoM meM se koI eka samyagdarzana sabhI samyaktvI jIvoM meM pAyA jAtA hai| aupazAmika samyagdarzana- upazama zreNI meM ArohaNa karane vAle jIvoM meM gyArahaveM guNasthAna taka ho sakatA hai| kSayopazAmika samyagdarzana--apramatta saMyata nAmaka saptama guNasthAna taka hI pAyA jAtA hai. kyoMki usake bAda AThaveM guNasthAna se jIva kI vikAsa yAtrA do zreNiyoM meM vibhAjita ho jAtI hai-- 1. aupazamika aura 2. kssaayik| ata: jhAyopazamika samyagdarzana sAtaveM guNasthAna ke pazcAt nahIM rahatA hai| kSAdhika sambagdarzana- yaha pragaTa hone ke pazcAt vinaSTa nahIM hotA hai, ata: vaha caturtha guNasthAna se lekara caudahaveM guNasthAna taka hI nahIM apitu siddhAvasthA meM bhI rahatA hai| prazna-kSAyika samyagdarzana caturtha guNasthAna se lekara siddhAvasthA taka samAna rUpa se hotA hai, aisA kyoM kahA jAtA hai? uttara-zakara cakhane para sadaiva mIThI hI hogI, yaha bAta alaga hai ki usakI mAtrA kama-jyAdA ho| parantu usakI miThAsa meM antara nahIM hogaa|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra vibhinna guNasthAnoM meM samyagdarzana kI mAtrA me antara ho sakatA hai parantu guNavattA meM antara nahIM hotA hai| ata: kSAyika samyagdarzana caturtha guNasthAnavatI jIvoM se lekara siddhAvasthA taka samAna kahA gayA hai| mANiyA ya maNupA rapaNAe asaMkhavAsatiriyA y| tivihA sammahiThThI vegauvasAmagA sesaa||8|| gAthArtha- vaimAnika deva, manuSya, ratnaprabhA nArakI ke nAraka tathA asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryazca, ina sabhI meM tInoM prakAra ke samyaktva ho sakate haiN| zeSa sabhI jIvoM ko yA to kSAyopazamika yA aupazamika samyaktva hotA hai| videcana-vaimAnikoM meM tIna prakAra kA samyaktva kaise hotA hai ? vaimAnika devoM meM anAdi kAla se mithyAdRSTi rahA huA koI jIva jaba prathama bAra samyaktva ko prApta karatA hai to antarakaraNakAla (gAthA ke anta meM spaSTIkaraNa kiyA gayA hai) ke kAla meM usako prathama antarmuhUrta meM mAtra aupazamika samyagdarzana hotA hai| aupazamika samyaktva ke bAda turanta hI zuddha samyaktva ke puJja pradezoM ko saMvedana karane para use kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| isI prakAra yadi koI kSAyopazamika samyaktva vAlA manuSya yA tiryazca marakara vaimAnika devoM meM utpatra hotA hai to use bhI pArabhavika kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| ___ jaba koI manuSya vaimAnika deva kA AyuSya bAMdhane ke pazcAt kSAyika samyagdarzana prApta kare to vaha AyuSya kA baMdha ho jAne ke kAraNa Age kI zreNI ArohaNa nahIM karatA hai arthAt usakA mokSa sambandhI vikAsa krama ruka jAtA hai kyoMki agrima guNasthAnoM meM zreNI ArohaNa karane para to nizcaya mokSa hogaa| aisA manuSya marakara vaimAnika devoM meM utpanna hotA hai| ata: vaimAnika devoM ko pArabhavika kSAyika samyaktva bhI ho sakatA hai| vaimAnika deva ke tadbhavika kSAyika samyaktva nahIM hotA hai, kyoMki kSAyika samyagdarzana kA prArambha mAtra manuSya bhava meM hI hotA hai| manuSyoM meM tIna prakAra kA samyagdarzana saMbhava hai ___ saMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM ko tInoM hI prakAra ke samyagdarzana sadabhavika ho sakate haiM kintu jaba kSAyopazamika samyaktva se yukta deva manuSya janma grahaNa karatA hai to use pArabhavika kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| isI prakAra kSAyika samyaktva se yukta deva jaba manuSya banatA hai to use pArabhavika kSAyika samyAdarzana hotA hai|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jIvasamAsa __ asaMkhyAsa parva ko Adhu pAle manuSya ko AparAmaka tathA sAdhopazamika samyaktva vaimAnika devoM ke samAna hI jAnanA caahiye| kSAyopazarmika samyagdarzana vAlA manuSya yA tiryazca marakara vaimAnika devoM meM utpanna ho sakatA hai parantu jina jIvoM ne kSAyopazamika samyaktva prApta karane se pUrva mithyAtna avasthA meM hI Ayu kA bandha kara liyA ho to aise jIva yadi asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSya baneM to ve marate samaya samyaktva kA vamana karake hI utpanna hote haiN| ina jIvoM ko kSAyopazarmika samyaktva nahIM hotA hai, yaha karmagranthakAroM kA mata hai| jabaki Agamika mata yaha hai ki baddhAyuSa vAle kSAyopazamika samyaktvI jIva inameM utpatra hote haiN| ina jIvoM ko pArabhavika kSAyopazamika samyagdarzana hotA hai| kSAyika samyagdarzana to vaimAnika devoM ke samAna hI jAnanA caahiye| naraka meM tInoM samyagdarzana ratnaprabhA nArakI ke jIvo ko aupazamika aura kSAyika samyagdarzana vaimAnika devoM kI taraha hotA hai aura kSAyopazamika samyagdarzana asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM kI taraha jAnanA caahiye| asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaJcoM kA samyagdarzana asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaJcoM meM tInoM hI prakAra ke samyaktva asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle manuSyoM kI taraha jAnanA caahiye| prazna-kSAyika samyagdarzana se yukta bAsudeva Adi kI utpatti tIsarI naraka taka batAI gaI hai kintu yahA~ to zarkarAprabhA, vAlukAprabhA meM kSAyika samyaktva kA niSedha kiyA gayA hai aisA kyoM hai? / uttara- yaha prazna ucita hai, kintu kSAyika samyaktva ke dhAraka jIva adhikAMzatayA to prathama naraka taka hI jA sakate haiM usake Age to pUrva meM AyuSya kA baMdha kara lene vAle kvacit jIva hI jAte haiM ata: sAmAnya kI apekSA se aisA kahA gayA hogA, vizeSa tatva to kevalIgamya hai| ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA asaMjJI paMcendriya jIvoM ko to tabhavika yA pAramavika kisI bhI apekSA se tInoM meM se koI bhI samyagdarzana nahIM hotA hai, ve sadaiva hI mithyAdRSTi hote haiN| aba Age "antarakaraNa" kA spaSTIkaraNa kiyA jAtA haiantarakaraNa jisa prakAra vega se pravAhita hone vAlI saritA kI dhArA meM parvata se girA koI patthara lur3hakate-lur3hakate gola, cikanA evaM camakadAra ho jAtA hai usI prakAra
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 69 meM se ugala pAya kazA ko kaSToM kA dukhoM ko sahatA huA jIva ramAvarta meM pahu~ca jAtA hai| isa samaya usake adhyavasAya zuddha ho jAte haiN| ina zuddhavasAyoM granthi sthAna taka pahu~cAne vAle adhyavasAya ko yathApravRttikaraNa kahate haiN| jIva ke vizeSa puruSArtha ke binA hI apane Apa pravartamAna hone vAlA yaha yathApravRttikaraNa jIva ko ananta bAra ho sakatA hai| parantu jo jIva granthibheda karane vAlA hotA hai, usake adhyavasAya apUrva hote haiN| isa apUrva adhyavasAya ke kAraNa hI isa karaNa ko apUrvakaraNa kahA jAtA hai| apUrvakaraNa kI kAlAvadhi kevala antarmuhUrta hotI hai| granthibheda ke pazcAt jIva ko anivRttikaraNa nAmaka adhyavasAya hotA hai| yaha sabhI granthibheda karane vAloM ko samAna hotA hai| granthibheda ke pazcAt antarmuhUrta meM hI jIva ko samyagdarzana kI upalabdhi hotI hai kintu usakI prApti hetu anivRttikaraNa kI avasthA meM jIva ko antarakaraNa kI viziSTa prakriyAe~ karanI par3atI haiN| granthibheda karane ke uparAnta midhyAtva mohanIya karma kI jo sthiti hotI haiM usameM prathama antarmuhUrta ko chor3akara dvitIya antarmuhUrta meM zeSa rahe hue mithyAtva mohanIya karma ke pudgaloM ko anivRttikaraNa adhyavasAya dvArA Upara-nIce khisakAkara madhya meM antarmuhUrta jitanA sthAna mithyAtva ke dalikoM se vihIna (zUnya sthAna yA polAI) banAte haiN| isa dalikavihIna zUnya sthAna banAne ko antarakaraNa kahA jAtA hai| ukta antarakaraNa ke prayatna se midhyAtva mohanIya karma-sthiti do bhAgoM meM vibhAjita ho jAtI hai| antarakaraNa ke prArambha samaya se nIce kI sthiti tathA antima samaya kI Upara kI sthiti / upazama samyaktva ke anubhava dvArA jaba antarakaraNa kI avadhi pUrNa hone lagatI hai taba kama se kama eka tathA adhika se adhika chaH AvalikA jitanA samaya zeSa rahane para kisI saMyogavaza anantAnubandhI kA udaya ho jAtA haiN| taba vaha adhikAdhika chaH AvalikA taka sAsAdana guNasthAna kA anubhava, sparza karatA haiN| saubhAgyavaza jinheM anantAnubandhI kaSAya kA udaya nahIM hotA ve upazama samyaktva ke anubhavakAla meM midhyAtva kI sthiti meM rahe karmadalikoM meM se kitane hI dalikoM ko zuddha adhyavasAya dvArA dhokara svaccha banA lete haiM tathA kitane hI ko artha svcch| phira bhI kitane hI dalika pUrvavat malina bane rahate haiN| isa taraha mithyAtva pudgaloM ke tIna bhAga meM vibhAjita karane kI prakriyA ko tripuMjIkaraNa kahate haiN| yaha isa prakAra hai 1. ati svaccha pudgaloM ko samyaktva mohanIya, 2. ardha svaccha pudgaloM ko mizra mohanIya, 3. azuddha, asvaccha pudgaloM ko mithyAtva mohanIya kahA jAtA hai|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa upazama samyaktva kA kAla pUrA hote hI ina tIno meM se koI bhI sthiti bhavitavyatA vaza udita hotI hai| antarakaraNa karane hetu AtmA pranthi bheda karane ke pazcAt zIghrAtizIghra bhAvI antarakaraNa kI avadhi meM sthita mithyAtva mohanIyakarma ke dalikoM ko Upara evaM nIce sthita dalika-puMja me milA detA hai pariNAmasvarUpa antarmuhUrta jitanI atyalpAvadhi meM hI dalika virahita antarAla nirmita ho jAtA hai| ise hI antarakaraNa prakriyA kahate haiN| yaha kriyA anivRttikaraNa ke zeSa kAla meM kI jAtI hai| antarakaraNa kA prathama samaya A pahu~cane para mithyAtva mohanIya karma ke kisI bhI dalika ke udaya na hone se Upara nirdiSTa anyAvasthA meM rahA mithyAtva mohanIya karma sarvathA anudita/upazamita ho jAne ke kAraNa upazama samyaktva kI prApti hotI hai, inna upaya aura bhAna sarva avarNanIya hotA hai| - jainatattvajJAna citrAvalIprakAza, pRSTha 38-39 13. saMjI mArgaNA saMjIdvAra evaM guNasthAna asaNNi amaNapaMbiMdiyaMsa sapaNI usamaNa chumsyaa| nosaNNino asaNNI kevalanANI 3 vinnnneaa||81|| gAthArtha- asaMjJI (vivekarahita) jIvoM meM mana rahita paMcendriya taka ke sabhI jIva samAhita haiN| saMjhI (vivekayukta) jIvoM meM manasahita sabhI chadmastha jIva samAhita haiN| kevalajJAnI na to saMjJI hote haiM aura na asaMjhI hote haiM, kyoMki vahA~ vicAra-vikalpa kA abhAva hai| vivecana- yahA~ saMjJI (vicArasahita) evaM asaMjhI (vicArarahita) jIvoM meM vibhedaka rekhA khIMcI gaI hai| amajJI ve jIva haiM jinheM mana nahIM hai, inheM sammUrchima bhI kahA jAtA hai| ye asaMjJI jIva ekendriya se lekara paMcendriya taka hote haiN| mAtA-pitA ke saMyoga ke binA svataH janma lene vAle jIva asaMjJI kahe jAte haiN| ye jIva pAnI, miTTI, gandagI Adi meM svata: hI utpanna hote haiN| saMjJI jIva kA janma garma yA upapAta se hotA hai| inameM garbhajapaMcendriyatiryaJca, garbhajamanuSya, nAraka tathA deva Ate haiN| manolabdhi arthAta cintana yA vicAra sAmarthya se rahita jIva asaMjJI kahe gaye haiN| asaMjJI jIvoM ko aparyAptAvasthA me kabhI-kabhI sAsvAdana nAmaka dUsarA guNasthAna ho sakatA hai|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadaprarUpaNAdvAra 71 saMjJI jIvoM ko prathama se lekara bArahavA~ guNasthAna taka ho sakatA haiN| terahaveM aura caudahaveM guNasthAnavatIM kevalI na to saMjJI hote haiM aura na asaMjJI | prazna- kevalI na saMjJI haiM na asaMjJI haiM aisA kyoM kahA jAtA hai? uttara - kevalI meM mana kA pravRtti pUrvaka bhUta bhaviSya kA cintana nahIM hotA / ve kevalajJAna ke prakAza meM atIta evaM anAgata sabhI viSayoM ko jAnate haiM ataH unameM mana ke vikalpa, smaraNa, cintA Adi nahI hote, ataH ve saMjJI nahIM kahe jA skte| dUsarI ora manolabdhi sampanna hone ke kAraNa unheM asaMjJI bhI nahIM kahA jA sakatA ataH kevala saMjJI hai aura na asI / vaM ina donoM se atIta hote haiN| khuu saMjJA kA tAtparya Abhoga arthAt mAnasikakriyA vizeSa se hai| isake jJAna aura anubhava ye do bheda haiM (ka) jJAnasaMjJA - isake mati, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevala ye pA~ca prakAra haiN| (kha) anubhavasaMjJA - isake solaha bheda isa prakAra haiM(2) bhaya, (3) maithuna, (4) parigraha, (5) krodha, (6) mAna, (8) lobha, (9) ogha, (10) loka, (11) moha, (12) dharma, (14) duHkha, (15) zoka aura (16) jugupsA / (1) AhAra, (7) mAyA, (13) sukha, AcArAja niyukti - gAthA 38, 39 me to anubhava saMjJA ke ye 16 bheda kiye gaye haiN| lekina bhagavatIsUtra ke zataka 7 ke uddezaka 8 meM tathA prajJApanA pada 8 meM inameM se prathama 10 bheda hI nirdiSTa haiN| ye saba saMjJAe~ jIva meM nyUnAdhika rUpa meM pAyI jAtI haiN| ekendriya se lekara paMcendriya taka ke jIvoM meM jJAna cetanA kA vikAsa kramazaH adhikAdhika hai| unake isa vikAsa ke tara-tama ke bhAva ko samajhAne ke lie zAstra meM isake sthUla rIti se cAra vibhAga kiye gaye haiM 9. oghasaMjJA- pahale vibhAga meM jJAna kA vikAsa atyalpa hai| yahA~ jJAna vikAsa itanA alpa hotA hai ki jIva mUrcchita avasthA meM rahate haiM aura inameM saMvedana mAtra hotA hai| isa avyaktatara caitasika vikAsa ko oghasaMjJA kahate haiN| ekendriya jIva oghasaMjJA vAle hote haiN| 2. hetuvAdopadezika saMjJA- dUsare vibhAga meM jJAna kA vikAsa itanA hotA haiM ki jIva bhUtakAla kA ( sudIrghabhUtakAla kA nahIM) smaraNa kara sakatA hai jisase iSTa meM pravRti tathA aniSTa meM nivRtti hotI hai| isa pravRtti nivRtti viSayaka jJAna ko hetuvAdopadezika saMjJA kahA jAtA hai| yaha saMjJA vikalendriya tathA asaMjJI paMcendriya ko hotI hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 3. dIrghakAlopadezika saMjJA-tIsare vibhAga meM sudIghaMbhUta kAla meM anubhava kiye hue viSayoM ke smaraNa ke dvArA vartamAna kAla ke kartavyoM kA nizcaya kiyA jAtA hai| mana kI sahAyatA se hone vAle isa jJAna ko dIrghakAlopadezika saMjJA kahA jAtA hai| yaha samasta samanaska saMjJI paMcendriya jIvoM meM pAI jAtI hai| 4. daSTivAdopadezika saMjJA-cauthe vibhAga meM viziSTa zrutajJAna dvArA vyakti meM heya, jeya aura upAdeya kA viveka prakaTa ho jAtA hai| yaha jJAna samyagdRSTi ke atirikta anya jIvoM meM sambhava rahoM hotA hai| isa vizuddha jJAna ko dRSTivAdopadezika saMjJA kahate haiN| 14. AhAraka mArgaNA viggahagAyAvanA kevaliyo samahayA ajogI ya / siddhA ya aNAhArA sesA AhAragA jiivaa||8|| gAthArtha- vigrahagati kara rahe jIva, kevalIsamuddhAta kara rahe kevalI, ayogIkevalI tathA siddha anAhAraka hote haiN| zeSa sabhI jIva AhAraka hote haiN| vivecana- anAhAraka jIvoM ke do prakAra hote haiM chadmastha aura viitraag| vItarAga meM jo azarIrI haiM ve sadA anAhAraka hI haiM parantu jo zarIradhArI haiM ve kevalIsamadhAta ke tIsare, cauthe tathA pA~caveM samaya meM anAhAraka hote haiN| ayogI kevalI bhI anAhAraka hote haiN| chaSTvAstha jIva anAhAraka tabhI hote haiM jaba ve vigrahagati kara rahe hote haiN| tattvArthakAra ne likhA hai "vigrahagati ca saMsAriNa: prAk caturya: (tattvArtha 2/29) "ekaM dvau vAnAhAraka; (tattvArtha 2/31) / eka vigraha (mor3a) vAlI gati jisakI kAla maryAdA do samaya kI hai usake donoM samaya meM jIva AhAraka hotA hai| do vigraha arthAt mor3a vAlI gati jisakA kAla tIna samaya kA hai aura tIna vigraha vAlI gati jisakA kAla cAra samaya hai inameM bhI prathama evaM antima samaya meM to jIva AhAraka hotA hai parantu bIca ke samaya meM anAhAraka avasthA pAyI jAtI hai| do vigraha vAlI gati meM madhya ke eka samaya taka aura tIna vigraha vAlI gati meM prathama tathA antima samaya ko chor3akara bIca ke do samaya paryanta jIva anAhAraka sthiti meM rahatA hai| TIkA meM vyavahAra naya ke anusAra pA~ca samaya ke pariNAma vAlI caturvigraha vAlI gati ke matAntara ko lekara jIva ko tIna samaya taka bhI anAhAraka batalAyA gayA hai|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadagrarUpaNAdvAra caudaha jIva samAsa (guNasthAna) meM caudaha mArgaNAeM 1. gati-deva, nArakI meM prathama cAra, tiryazca meM pA~ca tathA manuSya meM caudaha guNasthAna haiM evaM aparyApta (labdhi) jIvoM meM mAtra pithyAdRSTi nAmaka eka guNasthAna hotA hai| 2. indriya- caturindriya jIvoM taka mAtra eka mithyAdRSTi guNasthAna tathA paMcendriya meM caudaha guNasthAna pAye jAte haiN| 3. kAyA-pRthvIkAya se lekara vanaspatikAya taka mithyAtva guNasthAna tathA usakAya meM caudaha guNasthAna pAye jAte haiN| 4. yoga- tIna yogoM meM teraha guNasthAna hote haiM aura isake bAda ayogI kevalI guNasthAna me yoga kA abhAva hai| 5. veda- tInoM vedoM meM mithyAdRSTi se lekara anivRttibAdara taka nau guNasthAna hote haiM tathA adaka meM abhiyAna se saMkara ayogavilI taka cha guNasthAna hote haiN| 6. kapAya- prathama se dasave guNasthAna taka kaSAya rahate haiN| gyAraha se caudahaveM guNasthAnavI jIva akaSAyI hote haiN| 7. jJAna-ajJAna-matti evaM zruta ajJAna tathA vibhaMgazAna meM mithyAdaSTi va sAsvAdanasamyagdRSTi ye do guNasthAna hote haiN| mati, zruta tathA avadhijJAna meM asaMyata samyagdRSTi se lekara kSINakaSAya taka (nau) guNasthAna hai| manaH paryavajJAna meM pramatta saMyata se kSINakaSAya taka (sAta) guNasthAna hote haiN| kevalajJAna meM sayogI-kevalI evaM ayogI kevalI ye do guNasthAna hote haiN| 4. saMthama-pramatta saMyata se ayoga kevalo guNasthAna taka saMyata jIva hote haiN| sAmAyika saMyata aura chedopasthApanIya saMyata jIva pramatta saMyata se lekara anivRttinAdaraguNasthAna taka hote haiN| parihAravizuddhi caritra vAle saMyata jIva pramattasaMyata aura apramattasaMyata gaNasthAna meM hote haiN| sUkSmasaMparAya caritra vAle saMyata jIva ekamAtra sUkSmasamparAya guNasthAna meM hote haiN| yathAkhyAta caritra vAle saMyata jIva upazAnta kaSAya guNasthAna se lekara ayogIkevalI guNasthAna taka hote haiN| saMyatAsaMyata jIva mAtra dezavirata guNasthAna meM hote haiN| asaMyata jIva prArambha ke cAra guNasthAna meM hote haiN| 9. darzana-cakSudarzana aura accakSudarzana meM mithyAdRSTi se lekara kSINakaSAya taka bAraha guNasthAna hote haiN| avadhidarzana meM asaMyatasamyagdRSTi se lekara kSINakaSAya taka nau guNasthAna hote haiN| kevala darzana meM sayogI aura ayogI ye do guNasthAna haiN|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 10. lezyA -- kRSNa, nIla aura kApota lezyA meM mithyAdRSTi se lekara asaMyatasamyagdRSTi taka cAra guNasthAna hote haiN| pIta aura padma lezyA meM midhyAdRSTi se lekara apramattasaMyama taka sAta guNasthAna hote haiN| zuklalezyA meM mithyAdRSTi se lekara sayogI kevalI taka teraha guNasthAna hote haiM kintu ayogI kevalI jIva lezyA rahita hote haiN| 74 11. bhavya bhavyoM meM caudaha guNasthAna hote haiM kintu abhavya jIvoM meM mAtra prathama guNasthAna hotA haiN| - 12. samyaktva - kSAyika samyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi se lekara ayogI kevalI taka gyAraha guNasthAna haiN| kSAyopazamika samyaktva meM asaMyatasamyagdRSTi se lekara apramattasaMyata taka cAra guNasthAna haiN| aupazamika samyaktva meM asaMyata samyagdRSTi se lekara upazAntakaSAya taka ATha guNasthAna haiN| samyagamidhyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi aura mithyAdRSTi apane - apane guNasthAna meM hote haiN| 13. saMjJA - saMjJiyoM meM kSINakaSAya taka bAraha guNasthAna hote haiN| asaMziyoM meM eka hI midhyAdRSTi guNasthAna hotA hai| saMjJA asaMjJA se rahita jIva sayoga kevalI aura ayoga kevalI ina do guNasthAnoM meM hote haiN| 14. AhAra - AhArakoM meM mithyAdRSTi se lekara sayogIkeklI taka teraha guNasthAna hote haiN| vigrahagati ko prApta anAhArakoM meM midhyAdRSTi, sAsAdanasamyagdRSTi tathA asaMyatasamyagdRSTi ye tIna guNasthAna hote haiN| samuddhAttagata sayogakevalI aura ayogakevalI anAhAraka hote haiN| siddha bhagavAna guNasthAnAtIta haiN| (tattvArthasUtra kI sarvArthasiddhi TIkA 1/8 ) / upayoga nANaM paMcavihaM piya aNNANatigaM ca savva sAgAraM / caudasaNamaNagAraM sadhe tallakkhaNA jIvA / / 83 / / gAthArtha - jJAna ke pA~ca prakAra tathA ajJAna ke tIna prakAra haiN| ye sabhI sAkAra (savikalpa) upayoga haiN| cAroM hI darzana anAkAra (nirvikalpa) upayoga haiN| ye jIva ke upayoga rUpa lakSaNa haiN| vivecana - kisI padArtha kA saMvedana aura jJAna honA- upayoga hai| dUsare zabdoM meM jIva ke dvArA kisI artha (vastu) kA bodha upayoga hai| yaha upayoga do prakAra kA hai -- 1. sAkAra aura 2. anAkAra / usameM grahaNa karane yogya artha se sambandhita sAkAra arthAta savikalpa jo upayoga hai vaha jJAna hai tathA grAhya artha sambandhita anAkAra arthAt nirvikalpa upayoga hai, vaha darzana hai| sAMkAropayoga arthAt jJAna ke ATha prakAra tathA anAkAra arthAt darzana ke cAra prakAra haiN|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ satpadamarUpaNAdvAra ka. sAkAropayoga (jJAna) ke bheda- 1. malizAna, 2. zrutajJAna, 3. avadhi-jJAna, 4. manaHparyavajJAna, 5. kevalajJAna, 6, mati-ajJAna, 7. zruta-ajJAna tathA 8. vibhNgjnyaan| kha, anAkAropayoga (darzana) ke bheda-1, cakSudarzana, 2, acakSudarzana, 3. avadhidarzana aura 4 kevldrshn| prazna- sAkAra aura anAkAra upayoga meM kyA antara hai? uttara-jo bodhavasta ko vizeSa rUpa se jAnane vAle haiM ve sAkAropayoga haiN| jaise- yaha Ama kA per3a hai| jo vastu ke sAmAnya rUpa ko jAnane vAlA hai vaha anAkAropayoga hai| jaiseyaha kucha hai| prazna-upayoga ko sAmAnya-vizeSAtmaka kahA gayA hai yaha to samajha meM A gayA hai, parantu darzanopayoga ko anAkAra kahA gayA yaha spaSTa nahIM huaa| uttara- pratyeka upayoga antataH sAkAra arthAt savikalpa hotA hai, kintu apanI uttara avasthA kI apekSA se pUrva-pUrva avasthAoM meM yaha anAkAra arthAt nirvikalpa kahA jAtA hai| pratyeka vizeSa jJAna meM bhI jo sAmAnya kA grahaNa hai usakI apekSA se jJAna ke pUrva kI avasthA ko darzana kahA jAtA hai| ata: darzana anAkAra arthAt nirvikalpa hotA hai| upasaMhAra evaM jIvasamAsA bahumeyA vaniyA samAseNaM / evamiha bhAvarahiyA ajIvadavyA u vijemA / / 84 / / gAthArtha- isa prakAra maiMne bahuta bheda vAle jIvasamAsoM kA saMkSepa meM varNana kiyaa| aba isI prakAra bhAva rahita arthAt cetanA rahita ajIva dravyoM ko bhI jAnanA caahiye| vivecana-isa prakAra yahA~ jIvoM ke mithyAdRSTi, sAsvAdana Adi guNasthAnoM kI apekSA se tathA gati, indriyAdi mArgaNAoM kI apekSA se vivecana kiyA gayA hai| aba jIva kA varNana karane ke pazcAta Age ajIva kA varNana kreNge| ajIva teNa vaNa ammANammA AgAsa aruviNo tahA kAlo / khaMbA desa paesA aNuti'vi va poggalA rUbI / / 85 / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAThANavagAhUNalaksaNANi kamaso ya vasaNaguNo ya / rUvarasagaMdhaphAsAI kAraNaM kammabaMdhassa / / 86 / / -satrAyaNAdvAraM 11 gAthArtha-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla- ye sabhI arUpI ajIva dravya haiN| pudgala-skandha, deza, pradeza tathA paramANu ke rUpa meM rUpI dravya hai| uparyukta cAroM dravya krama se gati, sthiti, avagAhana tathA parivartana lakSaNa vAle haiN| rUpa, rasa, gandha tathA sparza guNavAlA karmabandhana kA kAraNabhUta pudgala dravya hai| vivecana-pUrvagAthAoM meM jIva dravya kA vibhinna dRSTiyoM se vivecana kiyA gayA thaa| aba ajIda inAhI mAmAsa jAnakArI dI jAtI hai| ajIta hA...arUpI tathA rUpI aise do prakAra kA hai| inameM bhI arUpI dravya cAra prakAra kA hai- dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kaal| jIva tathA padagala ke gati meM sahAyaka dravya dharmAstikAya hai| isI prakAra unako sthira rahane meM sahAyaka dravya adharmAstikAya hai| padArthoM ko avakAza dene vAlA dravya AkAzAstikAya hai tathA padArthoM ke parivartana meM sahAyaka dravya kAla hai| rUpa cAindriya kA, gandha prANendriya kA, rasa jilendriya kA tathA sparza sparzandriya kA viSaya hai| ina indriya viSayoM kA nimitta pAkara hI jIva jJAnAvaraNAdi ATha karmoM kA baMdha karatA hai| kAraNa kI upasthiti meM hI prAya: kArya kI niSpatti sambhava hai| ataH kahA gayA hai ki yaha pudgala dravya karmabandhana kA kAraNa hai| yadyapi karmabandhana meM yaha nirmita mAtra hai upAdAna kAraNa to AtmA ke rAgAdi mAtra haiN| kArya niSpatti meM sahAyaka hone se inheM nimitta kAraNa kahA jAtA hai| yadyapi ye nimitta jJAnI ke lie bandhana kA kAraNa nahIM hote haiN| jJAnI to ina bandhana ke kAraNoM ko hI mokSa kA kAraNa banA lete haiN| prathama satapasyaNAdvAra samApta
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ l ! parimANa dvAra 1. dravya (parimANa) davve khette kAle bhAve ya caubvihaM pamANaM tu / davyapaesavibhAgaM - pasagAiyamaNaMtaM // 87 // gAthArtha - dravya kSetra, kAla tathA bhAva- ye cAra prakAra ke parimANa haiN| isameM dravya parimANa ke pradezaparimANa (avibhAjya parimANa) tathA vibhAgaparimANa (vibhAjya parimANa) - ye do bheda haiN| dravya kA pradeza parimANa ( arthAt pradezoM kI saMkhyA ke AdhAra para eka pradeza se lekara ananta pradeza taka jAnanA cAhiye / prastuta grantha meM parimANa ke artha meM 'pramANa' zabda kA prayoga huA hai ata: pramANa zabda ke vibhinna artha jAna lenA apekSita hai| - pramANa zabda kA artha - bolacAla kI bhASA meM pramANa zabda kA prayoga aneka adhoM meM kiyA jAtA hai| zabdakoza meM pramANa ke nimna artha diye gaye hai yathAyathArthajJAna, mAna, mApa, pramApa, parimANa, saMkhyA aadi| pramANa zabda "pra" tathA "mANa" ina do zabdoM se niSpanna haiN| jisake dvArA prakRSTa rUpa se padArtha ko jAnA jAya yA mApA jAye vaha pramANa hai| isameM dravyapramANa (parimANa) ke do bheda haiM- (1) pradeza aura (2) vibhaag| dravya kA sUkSmatama avibhAjya aMza pradeza kahA jAtA hai| padArtha se alaga huA yaha pradeza hI paramANu kahA jAtA hai| koI bhI dravya / padArtha eka pradezI se lekara ananta pradezI ho sakatA hai| prastuta graMtha meM dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI apekSA se pramANa kA vivecana gAyA saMkhyA 87 se 140 taka kiyA hai| anuyogadvArasUtra meM bhI pramANa kA vistAra se varNana kiyA gayA hai| sthAnAma sUtra sthAna 4 meM " cavvihe pamANe panate" kahakara cAra pramANoM kA vivaraNa diyA gayA hai| prastuta gAthAoM meM pramANa zabda kA prayoga mukhyataH mApa-taula sambandhI vibhinna avadhAraNAoM ke vivecana ke sandarbha meM huA hai| ataH isa sandarbha meM hamane pramANa zabda kA anuvAda parimANa yA pramApa hI kiyA hai| kyoMki hindI bhASA meM isa artha meM yahI zabda adhika pracalita hai|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jIvasamAsa mANummANapamANaM paDimANaM gaNiyamevayameva ya vibhaagN| patya (etya) kuDAvAi dhanne baubhAgavivaDiyaM ca rse||88|| gAyAnApa ve. 1.mAna, 2. u . ma., . pratimAna tathA 5. gaNima- ye pA~ca vibhAga batalAye gaye hai| usameM prastha (aMjuli), kur3ava (anna mApane kA mApa vizeSa) Adi mAna pramApa hai| ye cAra-cAra guNa vRddhi vAle hote haiN| jaise cAra prasthaka kA eka kur3ava aadi| ye dhAnya aura tarala padArthoM ke mApane ke kAma meM Ate hai| vivecana- gAthA 87 me dravya pramApa ke do bheda kiye gaye haiM (1) pradeza tathA (2) vibhaag| pradeza kI carcA pUrva gAthA meM kI gaI hai, aba isa gAthA meM vibhAga nAmaka pramApa kI carcA kI jA rahI hai| vaha vibhAga niSpanna dravya pramApa nimna pAMca prakAra kA hai1. mAna-- dhAnya yA tarala padArtha mApane ke pAtra vishess| 2. unmAna- Thosa dhAtue~ Adi tolane ke bttkhre| 3. avamAna- bhUmi Adi mApane ke sAdhana daNDa aadi| 4. gaNima- eka, do, tIna, cAra Adi kI gaNanA karake dI jAne vAlI vstueN| 5. pratimAna- jisase sone, cA~dI Adi bahumUlya vastuoM kA vajana kiyA jaay| (1) mAna pramApa- mAna pramApa bhI do prakAra kA hai, dhAnya sambandhI tathA taralapadArtha smbndhii| (a) dhAnya sambandhI pramApa-azati arthAt eka muddhi, do azati kI eka prasUti (pasamiyA aJjali), do prati kI eka setikaa| cAra setikA kA eka kudd'v| cAra kur3ava kA eka prsth| cAra prastha kA ek-aadd'k| cAra Ar3haka kA eka dronn| sATha Ar3haka kA eka jaghanya kumbh| assI Ar3hata kA eka madhyama kumbha tathA sau Ar3haka kA eka utkRSTa kumm| ATha sau Adaka kA eka bAha hotA hai| dhAnya ke pramApa kI yaha paddhati prAcIna kAla ke magadha deza meM pracalita thI! (a) rasa arthAt tarala padArtha sambandhI prapApa-rasa sambandhI pramApa dhAnya sambandhI pramApa se caturbhAga adhika aura abhyantara zikhA yukta hotA hai| dhAnya ko mApane hetu use pAtra meM bhara kara usakI bAhya zikhA banAyI jA sakatI hai, parantu
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra tarala padArtha meM zikhA bana pAnA saMbhava na hone se unake mApa meM dhAnya ke pApa se cauthAI bhAga adhika mApanA caahiye| rasa sambandhI pramApa meM cArapala kI eka cataSThibhAgikA, ATha pala kI eka dvitrizibhAgika, solaha pala kI eka SoDaza bhAgikA, battIsa pala kI eka aSTabhAgikA, causaTha pala kI eka caturmAgikA, eka sau aTThAIsa pala kI eka ardhamAnI, do sau chappana pala kI eka mAnI hotI hai| pAna sambandhI pramApa ke svarUpa ko batAne ke bAda unmAna sambandhI pramApa kA svarUpa batAte haiN| kaMsAiyamumpANaM avamANaM va hoI daMDAI / - paDimANaM dharimesu ya bhaNiyaM ekkAiyaM gaNimaM / / 89 / / gAthArtha- kAMse Adi alpamUlya kI vastuoM Adi ko taulane ke unmAna pramApa, kapar3e, bhUmi Adi ko mApane ke daNDa Adi avamAna pramApa, svarNAdi taulane kA pratimAna pramApa tathA saMkhyA Adi se mApA jAne vAlA gaNima pramApa hai| vivecana-mAna pramApa kI carcA kara cuke haiM, aba zaMSa cArA pramApa kI carcA kI jAtI hai| (2) unmAna pramApa-aba unmAna pramApa kA svarUpa batalAte haiN| jo vastu taulakara dI jAtI hai aura jisake taulane ke sAdhana tarAjU, baTakhare Adi hote haiM use unmAna pramApa kahate haiN| usakA pramApa nimna prakAra kA hai- 1. ardhakarSa, 2. karSa, 3. ardhapala, 4. pala, 5, ardhatulA, 6. tulA, 7. ardhabhAra aura 8. bhaar| isase alpa mUlya kI dhAtuoM evaM anya vastuoM ke parimApa ko jAnA jAtA hai| ardhakarSa tolane kA sabase kama bhAra kA badakhasa hai| sambhavataH karSa tole ke samAna koI mApa rahA hogaa| chaTAMka, sera, mana banAne kA yahI AdhAra hai| ardhakarSa, karSa Adi prAcIna mAgadha mAna the| deuvaNUjuganAliya amkho musalaM ca hoi bahatvaM / dasanAliSaM ca raj viyANa avamANasaNNAe / / 10 / / gAthArtha- daNDa, dhanuSa, yuga, nAlikA, akSa aura mUsala ye sabhI cAra hAtha parimANa hote haiN| dasa nAlikA arthAt cAlIsa hAtha kI eka rajja hotI hai| ye sabhI avamAna kahalAte haiN| videkhana (3) avamAna pramApa-- vAstu (ghara), bhUmi Adi ko hAtha ke dvArA, kheta ko daNDa dvArA, mArga ko dhanuSa dvArA aura khAI, kuMA Adi ko nAlikA dvArA nApA jAtA hai|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa tiloyapaNNatti (1/102-106) meM bhI kSetra nApane ke pramANoM kA kathana kiyA gayA hai kintu vahA~ eka "kaSku' nAma adhika hai tathA usakA parimANa do hAtha batalAyA gayA hai| vahAM krama isa prakAra hai- chaha aMgula kA eka pAda, do pAda kI eka vitasti (bAlizta), do vitasti kA eka hAtha, do hAtha kA eka kiSku, do kiSSu kA ek.dnndd| daNDa, yuga, dhanuSa, nAlikA, akSa, aura musalaye sabhI cAra hAtha parimAyA hai| do hajAra nApa kA eka hogA tazA cAra koma kA eka yojana honA hai| (4) gaNima pramApa-jisase gaNanA (ginatI) kI jAye, vaha gaNima eka, dasa, sau, hajAra, dasahajAra., lAkha, dasa lAkha, karor3a, dasa karor3a, aadi| jaina paramparA meM gaNanIya saMkhyA 194 aMka arthAt eka para 193 zUnya parimANa hai, jise gAthA 113-114-115 meM spaSTa kiyA gayA hai| (5) pratimAna- jisake dvArA bahumUlya vastuoM ko taulA jAtA hai use pratimAna pramANa kahate haiN| 1. guJjA (rattI) 2. kAkaNI, 3. niSpAva, 4. karmamASaka, 5. maNDalaka aura 6, suvrnn| pA~ca guJjAoM arthAt rattiyoM kA tathA cAra kAkaNiyoM kA yA tIna niSpAva kA eka karmamASaka hotA hai| 12 karmamASaka yA 48 kAkaNiyo kA eka maNDalaka hotA hai| 16 karmamASaka yA 64 kAkaNiyoM kA eka svarNa mohara hotA hai| isameM guJjA prathama tola hai| guJjA eka latA kA phala hai jo mUMga jitanA, aNDAkAra AdhA lAla tathA AdhA kAle raMga kA hotA hai| dravya pramApa samApta huaa| aba kSetra pramApa kA varNana karate haiN|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 2. kSetra parimANa khettapamANaM duvihaM vibhAga ogAhaNAe nissphnN| egapaesogAvAr3a hoi ogaahnnmnnegN|| 91 / / bhAvArtha- kSetra pramApa do prakAra kA hai 1. vibhAga niSpanna tathA 3. pradezAvagAhana nisspnn| eka pradezAvagAha, do pradeza avagAha Adi aneka prakAra ke avagAhana se kSetra pramApa hotA hai| vivecana-vibhAga tathA avagAhana meM avagAhana kA viSaya saMkSipta hone se usakA varNana pahale kiyA jAtA hai| (1) pradezAvagAhana niSpanna-anuyogadvAra, sUtra 331 meM yaha prazna kiyA gayA hai he bhagavan pradeza niSpanna kSetra pramApa kA kyA svarUpa hai? he AyuSman! eka pradezAvagAha, do pradezAvagAha yAvat saMkhyAta pradezAvagAha, asaMkhyAta pradezAvagAha kSetrarUpa pramApa ko pradezaavagAhana niSpanna kSetra pramApa kahate haiN| (2) vibhAga niSpanna pramApa aMgula vihasthi rathaNI kucchI ghaNu gAuyaM ca seThI y| payaraM logamalogo khetapamANasa pavibhAgA / / 12 / / tivihaM ca aMgulaM puNa ussohagula pamANa AyaM c| ekkakkaM puNa tivihaM sUI payaraMgula ghaNaM ca / / 93 / / gAthArtha- aMgula, vitasti, hAtha, kukSI, dhanuSa, gAu, zreNI, pravara loka, aloka- ye sabhI vibhAga niSpanna kSetra pramApa ke vibhAga hote haiN||92||| utsedhAMgula, pramANAMgula tathA AtmAMgula yaha aMgula ke tIna pramApa haiN| phira pratyeka ke tIna-tIna bheda karanA- sUcyaMgula , pratarAMgula tathA ghnaaNgul| : vivecana-vibhAga niSpanna parimApa kI Adya ikAI aMgula hai, isake tIna * prakAra haiM (2) utsebAMgala-utsedha arthAt bddh'naa| jo ananta sUkSma paramANa trasareNa, rathareNu, ityAdi ke krama se bar3hatA hai athavA jo narakAdi caturgati ke jIvoM ke zarIra kI UMcAI kA nirdhAraNa karane ke lie upayogI banatA hai, vaha utsedhAMgala
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa haiN| utsedhAMgula kI Aya ikAI paramANu hai| paramANu, basareNu Adi utsedhAMgula nahIM hai, parantu inase niSpanna hone vAlA aMgula utsedhAMgula hai| agalI gAthA meM utsedhAMgula ke svarUpa kI carcA kI gaI hai| usleghAMgula kA svarUpa satyeNa susikkhaNavi chettuM bhettuM ca jaM kira na skaa| se paramANu sikSA vayAta Ai pamANANaM / / 14 / / gAthArtha-satIkSaNa zastra se bhI jisakA chedana-bhedana na kiyA jA sake usa paramANu ko siddhoM ne utsedhAMgula kA prathama pramApa kahA hai| paramANu ke prakAra paramANU so duviho sahamo taha vAvahArio bev| sahamo ya apparaso vavahAranaeNa'NaMtao khNdo||15|| gAthArtha- paramANu do prakAra ke hote haiM- sUkSma tathA vyaavhaarik| sUkSma paramANu apradezo hotA hai, jabaki vyAvahArika paramANu ananta pradeza vAlA skandha rUpa hotA hai|(vijnyaan kA paramANu jainadRSTi se vyavahAra paramANu hai| kyoki isakA vikhaNDana sambhava hai, yaha ananta pradeza vAlA hai| kintu jainaAgamoM meM usa vyavahAra paramANu ko bhI achedya aura abhedya kahA gayA hai|) vivecana-anuyogadvAra sUtra 343 meM padArtha kI vyAkhyA kI gaI hai| usameM padArtha ke 6 bheda batAye haiM 1. sthUla-sthUla (Thosa padArtha) 2. sthUla (tarala padArtha) 3. sthUla-sUkSma (dRzyamAna prakAza Adi) 4. sUkSma-sthUla (mAtra anubhUtigamya vAyu yA vASpa aadi)| 5. sUkSma (kArmaNa vargaNA Adi) 6. sUkSma-sUkSma (antima, niraMza pudgala paramANu) / vyavahAra paramANu kI paribhASA paramANU ya aNatA sahiyA ussAhasaNihayA ekkA / sAuNaMtaguNA saMtI sasahiyA so'Nu bbhaarii||9|| gAthArtha-ananta paramANuoM ke ekatrita hone para eka utzlakSaNa-zlakSiNakA kA hotI hai| una ananta utzlakSaNa zlakSiNakAoM ke milane para eka zlakSNa-zlakSiNakA hotI hai| use hI vyavahArika paramANu kahA jAtA hai| prazna- kyA yaha vyavahAra paramANu chedA-bhedA jA sakatA hai| uttara- yaha vyavahAra paramANu bhI chedA bhedA nahIM jA sakatA, kyoMki yaha
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! parimANa dvAra 83 vyavahAra paramANu uparyukta gAthA 95 ke vivecana meM anuyogadvAra meM batAye gaye 6 bhedoM meM se 4vAM bheda- sUkSma kArmaNavargaNA rUpa hai| prazna - kyA vyavahAra paramANu ko puSkara saMvartaka mahAmeva gIlA kara sakatA hai? nahIM / prazna- kyA use agni jalA sakatI hai? nahIM / skandha vivecana khaMtho'tapaso atyegaio jayammi chijjejjA / bhijejja va evaio (egayaro) no chijje no ya bhijjejjA / / 97 / / gAthArtha - ananta pradezoM se nirmita skandha meM se kitane hI skandha jagata meM chede jA sakate haiM bhede jA sakate haiM aura kitane skandha na chede jA sakate haiN| aura na bhede jA sakate haiN| vivecana - skandha sthUla tathA sUkSma donoM prakAra ke hote haiM, ataH koI sthUla skandha bhAle, talavAra Adi se chedA bhedA jA sakatA hai tathA koI sUkSma skandha bhAle, talavAra Adi se bhI chedA bhedA nahIM jA sktaa| paramANU tasareNU rahareNU aggayaM ca bAlassa / likkhA jUyA ya javo aTTaguNavivaDiyA kamaso / / 98 / / gAthArtha -- paramANu, trasareNu, rathareNu, bAlAgra, lIkha, jU~, java, yaha krama se eka dUsare se ATha guNA bar3e haiN| vivecana - yahAM paramANu ke bAda UrdhvareNu zabda lenA kyoMki Agama meM aneka jagaha paramANu, UrdhvareNu, trasareNu isa prakAra dekhane meM AyA hai| ye kramaza: eka dUsare se ATha guNA bar3e haiN| yahAM paramANu se tAtparya vyAvahArika paramANu arthAt zlakSNazlakSNikA se hai| UdhvareNu ATha vyavahArika paramANu milane para eka UrdhvareNu banatI hai| jo khir3akI Adi meM sUrya ke prakAza meM idhara-udhara ur3atI dikhAI detI hai| trasareNu : pUrvadizA kI vAyu se prerita ho ur3e vaha trasa reNu hai| rathareNu : calate ratha ke cakra ke kAraNa ur3ane vAlI dhUla rathareNu haiN| : ATha rathareNu se devakuru - uttarakuru ke manuSya kA eka bAlAgra hotA hai| una ATha bAlAba se harivarSa, ramyakkSetra ke manuSya kA eka bAlAgha
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaya jIvasamAsa bAlAgra hotA hai| aise ATha bAlAgna se bharata-airAvata kSetra ke manuSyoM kA eka bAlAgra hotA hai| bAlAna se tAtparya hai bAla kA agrbhaag| lIkha : bharata airAvata ke manuSya ke ATha bAlAna parimANa eka lIkha hotI hai| na~' : ATha lIkha parimANa eka jU hotA hai| : ATha jUM parimANa eka java (jau- dhAnyavizeSa) hotA hai| aDDeva ya javamamANi aMgulaM chacca aMgulA paao| pAyA ya do vihasthI do ya vihasthI bhave httho||19|| gAthArtha-AThajava se eka aMgula banatA hai| cha: aMgula se eka pAda banatA hai| do pAda se eka vitasti (beta) tathA do vitasti se eka hAtha banatA hai| vivecana- ATha jaba kA eka aMgula hotA hai| yaha aMgula utsagula kahalAtA hai| aise cha: aMguloM se eka pAda banatA hai| punaH do pAda kI eka bAlizta aura do bAlirata kA eka hAtha hotA hai|| bauhatthaM puNa aNuyaM duni sahassAI gAuyaM tesi / dhattAri gAuyA puNa joyaNamegaM muNeyavyaM / / 10 / / ussehaMgulamaMgaM havai pamANaMgulaM dupaMcasayaM / osappiNIe paDhamassa aMgulaM cakkavahissa / / 101 / / gAthArtha-cAra hAtha kA eka dhanuSa hotA hai| do hajAra hAtha kA eka gAU (kosa) hotA hai| puna: cAra gAU (kosa) kA eka yojana jAnanA caahiye||1001| eka utsedhAMgula ko hajAra se guNA karane para eka pramANAMgula banatA hai| yaha pramANAMgula avasarpiNI ke prathama cakravartI kI aMgulI ke parimApa vAlA jAnanA caahie||101!| vivecana pramANAMgula- utsedhAMgula ko hajAra se guNita karane para eka pramANAMgula banatA hai| yaha bharatacakravartI kI aMgulI ke parimApa kA hotA hai| yojana- cha: pramANAMgula se bharatacakravartI kA madhyatalarUpa bhAga (pAda) hotA hai| do pAda kI eka vitasti (beta) hotI hai| do vittasti kA eka hAtha hotA haiN| cAra hAtha kA eka dhanuSa hotA hai| hajAra dhanuSa kA eka gAU tathA cAra gAU kA eka yojana hotA hai| yaha yojana pramANAMgula se banA huA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra gAthA kramAMka 98, 99, 100 meM ulsedhAMgula se niSpanna yojana ko carcA kI gaI hai tathA gAdA 11 ko vidhecana meM : bAla se niSpanna yojana kI carcA kI gaI hai| Age gAthA kramAMka 103 meM AtmAMgula kI carcA kI jA rahI hai| teNaMguleNaM jaM joyaNaM tu etto asaMkhaguNayAro (0 ehiN)| seDhI pagaraM logo logA to alogo ya / / 10 / / ___ gAthArtha- usa (pramANAMgula) se bane yojana ko asaMkhyAta se guNA karane para eka zreNI hotI hai| usako asaMkhyAta se guNA karane para eka pratara hotI hai tathA eka pratara ko asaMkhyAta se gaNa karane para loka kA parimANa banatA hai aura loka ko ananta se guNA karane para aloka kA parimANa banatA hai| AtmAMgula je jammi juge purisA anusaMyaMgulasamUsiyA hu~si / tesi sayamaMgulaM jaM tayaM tu AyaMgulaM hoii||103|| gAthArtha-- jo puruSa jisa yuga meM svayaM kI aMgulI se eka sau ATha agula UMcA hotA hai usa puruSa kI svayaM kI aMgulI ko AtmAMgula kahate haiN| vivekhana-AtmAMgula arthAt svayaM kI aNgulii| jisa kAla meM jo manuSya hote haiM usa kAla kI apekSA unake aMgula ko AtmAgula kahate haiN| uttama yA pramANopeta puruSa apanI aMgulI se 108 aMgula parimANa, madhyama puruSa 104 aMgula parimANa tathA adhama puruSa 96 agula parimANa vAle hote haiN| ___ gAthA 93 meM utsedhAgula, pramANAMgula tathA AtmAMgula--- ye aMgula ke tIna tIna bheda batAye haiN| utsedhAMgula, pramANAMgula tathA AtmAMgula kA spaSTIkaraNa pUrva gAthAoM meM kiyA jA cukA hai, aba yahA~ ina tInoM ke tIna-tIna bhedo ko vivecanA karate haiN| utsedhAMgula, pramANAMgula tathA AtmAMgula ke tIna-tIna bheda haiM1. sUcyaMgula, 2. pratarAMgula tathA 3. ghanAMgula haiN| 1. sUdhyaMgula- eka aMgula lambI, eka pradeza caur3I AkAza pradeza kI zreNi ko sUcyaMgula kahate haiN| 2. pratarAMgula-sUcyaMgula ko sUcyaMgula se guNA karane para pratarAMgula niSpanna hotA hai| 3. ghanAMgula-sUcyaMgula se guNita pratarAMgula ko ghanAMgula kahA jAtA hai| arthAt sUcyaMgula evaM pratarAMgula ko paraspara guNita karane para ghanAMgula banatA hai|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa sUcyaMgula meM mAtra lambAI hotI hai, pratarAMgula meM 'lambAI aura caur3AI hotI hai tathA ghanAMgula meM lambAI, caur3AI aura moTAI- ina tInoM kA grahaNa hotA hai| sadhyaMgula-siddhAntata: sUcyaMgala meM asaMkhya pradeza hote haiM lekina ve eka sIdhI rekhA meM hote haiM unameM caur3AI aura moTAI nahIM hotI mAtra lambAI hotI haiN| isameM pradeza isaprakAra sthApita hote hai ki isakA AkAra sUI (sUcikA) ke samAna bane / pratarAMgula-varga ko pratara kahate haiN| kisI bhI rAzi ko do bAra likha kara guNita karane para jo saMkhyA bane vaha varga hai| vargAkAra yA AyatAkAra aMgula ko pratarAMgula kahate haiM arthAt jo eka aMgula lambA aura eka aMgula caur3A ho vaha pratarAMgula hai| isame lambAI aura caur3AI donoM hotI hai| ghanAMgula- ghanAMgula meM moTAI, lambAI tathA caur3AI hotI hai| vargAkAra meM usI saMkhyA ko usI saMkhyA se do bAra guNita kiyA jAtA hai, jabaki ghanAkAra usI saMkhyA ko usI saMkhyA se tIna bAra guNita kiyA jAtA hai| ghanAMgula eka aMgula lambA, eka aMgula caur3A aura eka aMgula moTA hotA hai| pramApoM kI upayogitA dehassa asaeNa 3 gihasapaNAI ya AyamANeNaM) dIvudahibhavaNavAsA khettapamA pmaannennN||104|| pramANadvAraM 2 gAthArtha- utsedhAMgula se deha Adi ko, AtmAMgula se ghara, vistara Adi ko tathA kSetrapramANa pramANAMgula se dvIpa, samudra, bhavanavAsa Adi ko mApA jAtA hai| iti kSetra parimANA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa dvAra 3. kAla parimANa kAleti va egAviho kAlavibhAgo ya hoI yogaviho / samayAvaliyAIo anaMtakAletti NAvanyo / / 125 / / gAthArtha - svarUpataH kAla eka hI prakAra kA hai, kintu kAla kA vibhAga karane para vaha aneka prakAra kA hotA hai| samaya AvalikA Adi ke bheTa se kAla ke ananta bheda jAnanA cAhiye / 87 . vivecana -- kAla kA mUlataH koI bheda nahIM haiM, parantu loka vyavahAra kI apekSA se kAla ke aneka bheda kiye jAte haiN| jaise samaya, AvalikA, ghar3I, prahara, dina, mAsa, varSa Adi athavA bhUtakAla bhaviSyakAla, vartamAnakAla aadi| kAlo parama niruddho avibhAgI taM tu jANa samaoti / te'saMkhA AvaliyA tA saMkhojjA ya UsAso / / 106 / / - gAthArtha - kAla ke atyanta sUkSma aura avibhAjya bhAga ko 'samaya' kahate haiN| asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA tathA saMkhyAta AvalikA kA eka zvAsocchvAssa hotA haiN| vivecana jaina darzana meM kAla kI sarvAdhika sUkSma ikAI "samaya" hai| samaya ko samajhAne ke lie udAharaNa diyA hai ki kamala ke cipake hue pattoM kA jaba bhedana karate haiM, to eka patte se dUsare patte taka sUI jAne meM asaMkhya samaya vyatIta ho jAte haiN| eka bAra AMkha kI palaka jhapakane meM asaMkhya samaya nikala jAte haiN| aise asaMkhya samaya kI eka avalikA tathA saMkhyAta AvalikA kA eka zvAsocchvAsa hotA hai| vaha zvAsocchvAsa bhI kaisA hotA hai- yaha Age gAthA meM batAyA gayA haiN| pAgallussAso eso pANutti sanio ekko / pANU va saMta thovo bhoSA satteva lavamAhU / / 107 / / gAbhArya - eka anudvigna svastha yuvA manuSya ke eka ucchavAsa tathA nizvAsa 'ke kAla ko 'prANa' kahate haiN| aise sAta prANoM kA eka stoka hotA hai| sAta stoka kA eka lava hotA hai| TippaNI- udvigna, asvastha tathA vRddha vyakti kA zvAMsa asvAbhAvika hogA ataH spaSTatA ke lie yahA~ ina vizeSaNoM kA grahaNa kiyA gayA hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 jIvasamAsa anuttIsaM tu labA alavo kheva nAliyA ho / do nAliyA muhato tasi suhuttA tithi sahassA satta ya sayANi satarI ahorato / / 108 / / usAsA / usAsA / 109 / / . ekkekkassevaiyA huti muttassa gAvArtha - sAr3he ar3atIsa lava kI eka nAr3ikA (nAlikA) hotI haiN| do nAlikA arthAt 77 mAtra kA eka muhUrta arthAt ar3atAlIsa minaTa hote haiM tathA tIsa muhUrta kA eka ahorAtra (divasa) hotA hai / / 108 / / prakArAntara se tIna hajAra sAta sau tihattara (7 x 7477 = 3773) ucchvAsa kA eka muhUrta hotA haiM / / 109 / / panarasa ahoratA pakkho * pakkhA ya do bhave mAso / do mAsA uusanA tini tha riyavo ayaNamegaM / / 110 / / do athaNAeM varisaM taM dasaguNavaDiyaM bhave kamaso / dasa ya sayaM ca sahasse dasa ya sahassA sayasahastaM / / 111 / / vAsa sabasaharUpaM puNa julasIiguNaM havejja muvvaMgaM / puvaMgasabasahassaM culasIiguNaM bhave puSvaM / / 112 / / gAthArtha -pandraha dina rAta kA eka pakSa hotA hai| do pakSa kA eka mAsa hotA haiM / do. 1. mAsa kI eka Rtu hotI hai aura tIna RtuoM kA eka ayana hotA haiN| do ayana kA eka varSa hotA hai| isameM kramaza: dasa-dasa se guNA karane para dasa, sauM, hajAra, dasa hajAra aura lAkha saMkhyA hotI haiN| isa lAkha ko caurAsI se guNita karane para arthAt caurAsI lAkha varSoM kA) eka pUrvAMga hogaa| isa pUrvAMga ko phira caurAsI lAkha se guNita karane para eka pUrva hotA hai| 1 vivecana - pandraha dina kA pakSa, do pakSa kA mAsa, do mAsa kI Rtu, tIna Rtu kA ayana, do ayana kA eka varSa phira eka ko krama se dasa-dasa se guNita karate jAne para kramaza: dasa, sau, hajAra, dasa hajAra aura ekalAkha kI saMkhyA hogii| ko caurAsI se guNita karane para caurAsI lAkha varSa hoMge isako phira caurAsI lAkha se guNita karane para (8400000x8400000) jo saMkhyA banegI use " pUrva" kahA gayA hai| puvvassa u parimANaM sAraM khalu hoti koDilakkhAo / chappanaM ca sahassA jokhavvA vAsakoDINaM / 113 / / puvaMgaM pubvaMpiyanauyaMgaM caiva hor3a navayaM ca / naliNaMgaM nalipi ya mahanaliNaMgaM mahAnaliNaM / / 114 / /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra paumaM kamalaM kumuyaM tuDiyamaDaGamavava hAyaM caiva / aumaMga auya pauyaM taha sIsapaheliyA ghev||115|| gAvArtha- eka pUrva kA parimANa sattarakharana chappanaaraba (70,56,000000000) jAnanA caahiye| 113 / isa prakAra pUrvAga, pUrva, nathutAga, nayuta, nalinAMga, nalina, mahAnalinAMga, mahAnalina hote haiN| 114 / punaH Age padma, kamala, kumuda, truTita, aTaTa, avava, hUhuka ayutAMga, ayuta, prayutta zIrSa prahalikA Adi saMkhyAeM hotI haiN| 115 / vivecana--eka pUrva meM 7056000000000 varSa hote haiN| unheM puna: 84 se guNA karane para eka nayutAMga hotA hai| phira kramazaH 84-84 se guNA karate jAne para eka nayuta, nalinAMga, nalina, mahAnalinAMga, mahAnalina, padyAMga, padma, kamalAMga, kamala, kumudAMga, kumuda, truTitAMga, truTita, aTTAMga, aTTa, avavAMga avaca, hurUAMga, hUhuka, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, prayuta zIrSaprahelikAMga tathA zIrSaprahelikA banatI haiN| isa zIrSaprahelikA kA saMkhyA parimANa 194 aMka hai arthAt 7582, 6325, 307, 3010, 2411, 5797, 3569, 9756, 9640, 6218, 9668, 4808, 0183, 296 ina 54 aMkoM para 140 bindI lagAne se (zUnya lagAne se) 194 aMka rUpa zIrSaprahelikA banatI hai| mUla gAthAoM meM ina sabhI nAmoM ko spaSTa nahIM kiyA gayA hai use svamati se spaSTa kara lenA caahiye| pUrvAMga, pUrva, nayutAMga, nayukta Adi kula milAkara 28 haiN| inheM paraspara guNA karane para eka zIrSaprahelikA banI hai| vyAkhyAprazaptisUtra ke chaThe zataka ke sAtaveM uddezaka meM tathA anuyogadvAra sUtra 367 meM bhI yaha gaNanA batAyI gaI haiM, parantu vahA~ gaNanA kA krama isa prakAra hai aTTAMga, aTTa, avavAMga, avava, hukAMga, huhUka, utpalAMga, utpala, padmAMga, paddha, nalinAMga, nalina, arthanupUrAMga, arthanupura, ayutAMga, ayuta, prayutAMga, prayuta, nayutAMga, nayuta, cUlikAMga, cUlikA, zIrSaprahelikAMga, shiirssprhelikaa| - gaNanA krama meM antara hone para bhI zIrSa prahelikA taka vahI gaNanA banatI hai| ata: nAma ke krama meM antara hone para bhI saMkhyA meM kisI prakAra kA antara nahIM AtA hai| ___ isa prakAra gaNita viSayaka jitanA kAla haiM usakI ginatI karAyI gaI, isase Age kI saMkhyA ko upamA (palyopama, sAgaropamAdi) se btaayeNge|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 jIvasamAsa evaM eso kAlo vAsaccheeNaM sNkhmuvyaai| tethA paramasaMkhejjo kAlo uvadhAe nAyabyo / / 1133 / gArtha isa prakAra ko se yaha kAta saMkhyA banatI haiM, ise saMkhyAta kAla kahA gayA hai| isake bAda ke kAla ko asaMkhyAta kahA jAtA hai usa asaMkhyAta kAla ko upamAoM se jAnanA cAhiye / vivecana abhI taka kAla kI varSoM kI saMkhyA me ginatI sambhava thii| isake bAda kAla meM saMkhyA kA vyavahAra na hone ke kAraNa use asaMkhya kahA gayA hai| usa asaMkhya kAla ko aba upamAoM ke mAdhyama se samajhAyA jAvegA / paliodamaM ca tivihaM uhAra'ddhaM ca khenapaliyaM ca / - ekkekkaM puNa duvihaM vAyara surumaM ca nAyavvaM / / 117 / / gAthArtha - uddhAra, addhA tathA kSetra- ye tIna prakAra ke palyopama haiN| inake pratyeka ke sthUla tathA sUkSma aise do-do meda jAnanA cAhiye / popama nirUpaNa jaM joyaNavicchiNNaM taM tiuNaM pariraeNa savisesaM / taM caiva ya ivinddhaM pallaM paliodamaM nAma / / 118 / / egAhiyavehiyatehiyANa ukkosa satarattANaM / samma saMniciyaM bhariyaM vAlaggakoDINaM / / 119 / / gAthArtha - eka yojana vistAra vAlA arthAt eka yojana lambA tathA utanA hI caur3A evaM tInayojana se kucha adhika paridhi (ghere) vAlA tathA eka yojana gaharA golAkAra kuMA palya kahA jAtA hai| usa ku~e ko eka dina, do dina, tIna dina yA adhika meM adhika sAta dina ke bAlaka ke bAlAyoM se acchI taraha se dabA-dabA kara bhrnaa| vivecana - eka yojana lambA, eka yojana caur3A aura eka yojana gaharA (UMcA ) tIna yojana se adhika paridhivAlA eka palya ho, usa palya meM eka dina ke, do dina ke, tIna dina ke tathA adhika se adhika sAta dina ke bAlakoM ke bAlAgra kinAre taka isa prakAra usATsa atyanta dabA-dabAkara mare gaye hoM ki unapara cakravartI kI senA bhI nikalajAye para ve dabe nhiiN| ve itane saghana ho ki una bAlAnoM ko na agni jalA sake, na havA ur3A ske| ve bAlAya ur3e nahIM, dhvasta na hoM, durgaMdhita na hoN| isake pazcAt usa palya meM se eka-eka bAlAna ko kramazaH prati samaya nikAlA jAya, jaba taka ki vaha palya pUrI taraha se khAlI yA nirlepa ho
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra - utane kAla kI eka addhApalyApama Ahata haiN| isake bhI yA pada haiM(1) sthUla (bAdara) uddhAra palyopama (2) sUtrama uddhaarplyopm| bAdara uddhArapalyopama aura sUkSma uddhArapalyopama meM antara yaha hai ki jahA~ bAdara uddhAra palyApama meM prati samaya eka bAlAgna nikAlA jAtA hai, vahA sUkSma uddhArapalyApama meM una bAtoM ke asaMkhya khaNDa karake bharA jAtA hai aura phira prati samaya eka eka khaNDa nikAlA jAtA hai| (a) bAdara uddhAra palyopama tatto samae sapae ekkekke avahiyammi jo kaalo| saMkhejjA khalu samayA vAyara- uddhaarpllmi|| 120 / / gAthArtha-usa khaDDe meM se eka ... eka samaya meM eka-eka bAlAgra nikAlane para jaba vaha khaDDA khAlI ho jAye - vaha bAdara uddhAra palyopama hai| usameM saMkhyAta samaya hote haiN| vivecana- itane adhika bAla nikalane meM bhI jo saMkhyA hogI usa saMkhyAta hI kahege, asaMkhyAta nahIM; kyoki nizcaya se to bAla saMkhyAta hai ata: saMkhyAta samaya meM ve nikala jaayegeN| yahA~ bAloM ko khaNDita, Tukar3e nahIM karane ke kAraNa bAdara (sthUla) zabda kA prayoga kiyA gayA hai| (A) sUkSma uddhAra palyopama ekkakkamao lomaM kaTumasaMkhejjakhaMDamahissaM / samacheyANaMtapaesiyANa pallaM bhrejmaahi||121|| tatto samae samae ekkakke avAhiyAmma jo kaalo| saMkhenavAsakoDI sujhume uddhaarpllmmi||122|| gAthArtha- krama se eka-eka bAla ke asaMkhya adRzya khaNDa kareM, ve Tukar3e paraspara samAna hoM, ananta pradezI hoM, unase usa palya ko bhareM phira usa palya meM se ekasamaya meM eka-eka bAlAna kA khaNDa nikAlane meM jo avadhi lage use sUkSma uddhArapalyopama kAla kahate haiN| yaha sUkSma uddhArapalyopama bhI saMkhyAta karor3a varSoM kA hI hotA hai| 121/122 / uddhAra sAgaropama eesiM pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniyaa| taM sAgarodhamassa u ekkassa bhave parImANaM / / 123 / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 jIvasamAsa gAthArtha- ina palyApama kI isa samayAvadhi ko dasa koTA koTo (dasa karor3a dasakaror3a) se gaNA karane para eka sAgaropama kA parimANa banatA hai| vivevana- bAdara uddhArapalyopama ke kArata ko tathA sUkSma uddhArapalyopama ke kAla ko dasa koTA-koTI se guNA karane se jo kAla banatA hai use kramazaH bAdara uddhArasAgaropama tathA mRthma uddhArasAgaropama kahate hai| usa palya (kUpa) ko parimANa sAgara ke samAna ativistRta hone ko kAraNa use sAgaropama kahA jAtA hai| sUkSma uddhAra sAgaropama kI upayogitA jAvar3ao uddhAro avAjjANa sAgarANa bhve| tAvar3ayA khalu loe havaMti dIvA samuhA y|| 924 / / gAthArzva- DhAI uddhArasAgaropama meM 'samaya' kI jitanI saMgLyA hotI haiM, uttane hI loka meM dvIpa evaM samudra hote hai| vivecana-uparokta mAthA meM jo sAgaropama ke samaya kA parimANa batAyA gayA hai, usase bhI DhAI guNA adhika tiryak loka ke dvIpa-samudroM kI saMkhyA hai| isa prakAra sUkSma uddhArasAgaropama se loka ke dvIpoM evaM samudroM kI saMkhyA kI parigaNanA bhI kI jAtI hai| yaha uddhAra palyopapa aura uddhAra sAgaropama kI carcA pUrNa huI Age addhA arthAt kAla palyApama aura sAgaropama kI carcA kreNge| bAdara azA palyopama vAsasae vAsasae ekkekke vAyare aphiyaamyi| vAyaraazApalle saMkhemA vAsakoDIo / / 125 / / gAthArtha-sau-sau varSa kI avadhi meM eka-eka bAla nikAlane meM jo samaya lage use bAdara (sthUla) addhA (kAla) palyopama kahate haiN| yaha (bAdara addhApalyopama) saMkhyAta kroDa varSoM kA hI hotA hai| sUkSma acchA palyopama vAsasae vAsasae ekkakke avAhayammi suhamammi / sahame akhApalle havaMti vAsA asaMkhegNA / / 126 / / gAthArtha- sau-sau varSa meM eka-eka sUkSma bAlAna ke khaNDoM ko nikAlane meM jo avadhi lagatI hai use sUkSma addhA (kAla) palyopama kahate haiN| yaha (sUkSma addhApalyopama)) asaMkhyAta kror3a varSoM kA hotA hai|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra akA sAgaropama eesiM pallANaM koDAkoDI havejja dasaguNiyA / saM sAgarovamassa u parimANaM havAi ekkassa / / 127 / / gAthArtha- uparyukta palyopama ko dasa koTA koTi se guNA karane para uddhAra sAgaropama hotA hai| utsarpiNI tathA avasarpiNI kAla evaM putala parAvartana dasa sAgarovamANaM punAo huMti koDi- koddiio| osappiNIpamANaM taM ghevussappiNIevi / / 128 / / ussappiNI aNaMtA poggalapariyaTTao muNeyalyo / te'NatAtIya'ddhA aNAgayatA aNaMtaguNA / / 129 / / mAthArtha-aise dasa koDA koDI sAgaropama sampUrNa hone para eka avasarpiNI hotI hai, aura itane hI parimANa vAlI eka utsarpiNI hotI hai| aisI ananna nANI-avasaNI lAdIta hore para eka puTalaparAvartana kAla hotA hai| aise pudgala pazvartana kAla atIta meM ananta ho gaye tathA anAgata meM bhI ananta hoNge| vivecana-utsarpiNI-uta arthAta utthAna, unnati kaal| jisameM pratyeka padArtha kA vikAsa ho vaha utsarpiNI kAla hai yathA- Ayu, lambAI, pasalI, aadi-aadi| jisameM isake viparIta sthiti ghaTita hotI hai, vaha avasarpiNI kAla hai| vartamAna meM hama avasarpiNI ke paMcama Are meM jIvana yApana kara rahe haiN| suhumeNa ye adyAsAgarassa mANeNa sbjiivaannN| kammaThiI kAThi bhAvaThiI yAvi nAyavyA / / 130 / / gAthArtha- sUkSma addhA sAgaropama ke parimANa se samasta jIvoM kI karma sthiti, kAyasthiti tathA bhavasthiti jAnanI caahiye| vivecana karma sthiti- nArakI, tiryaca, manuSya aura devo kI karma sthiti kyA hai? yaha jAnanA karma sthiti hai| jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya tathA antarAya kI tIsa koTA-koTI sAgaropama. nAma gotra kI bIsa koTA koTI sAgaropama, Ayu karma kI taitIsa sAgaropama tathA mohanIya kI sattara koTA-koTI sAgaropama kI utkRSTa sthiti hotI hai|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa kAya sthiti- koI jIva bAra-bAra eka hI kAya meM-yathA pRthvIkAya pRthvIkAya meM, usakAya-trasakAya meM janma le to vaha kAcasthiti kahalAtI hai| ekendriya jIva asaMkhya utsarpiNI-avasarpiNI kAla taka svakAya meM rahate haiN| vanaspatika jIva bhI ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla taka svakAya sthiti raha sakate haiN| basakAya kI utkRSTataH do sAgarako, anya mAnyatA ke anusAra saMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAla taka svakAya sthiti hai| manuSya tathA tiryaMca kI adhikatama sAta-ATha maya taka kI sthakAya sthiti : deva tathA nAraka apanI kAya meM puna: janma nahIM lete hai| bhava sthiti- bhavasthiti arthAt vartamAna bhava kI paryAya kI kAla sthiti jaise deva tathA nAraka eka hI bhava karate haiM phira bhava badala jAtA hai| nArakI puna: nArakI nahIM banate, deva puna: deva nahIM bnte| inakI utkRSTa bhava sthiti taitIsa sAgaropama hai| isI prakAra tiryaMca tathA manuSya kI bhavasthiti adhikatama tIna palyopama kI hotI hai| isa prakAra karpasthiti, kAyasthiti tathA bhavasthiti ko sUkSma addhAsAgaropama tathA palyopama parimANa se jAnanA caahiye| kSetra palyopama bAyarasAhumAgAse khetapaesANa smymvhaare| bAyara sAmaM khettaM ussappiNIo asaMkhejjA / / 131 / / ___ gAthArtha- sthUla arthAt bAlAgoM tathA sUkSma arthAt bAlAnoM ke khaNDoM se bhare hara kSetra ke pradezoM meM se prati samaya ekaeka AkAza pradeza kA apahAra karane se kramazaH sthUla (bAdara) tathA sUkSma kSetra palyopama hotA haiN| isakA parimANa asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAla jitanA hai| vivecana 1. bAdara athavA vyavahAra kSetra palyopama-pUrva kathita palya ke jo AkAza pradeza haiM, una pradezoM meM se samaya-samaya para eka-eka AkAza pradeza kA apaharaNa kiyA jAya, nikAlA jaaye| jitane kAla meM vaha palya khAlI yAvat vizuddha ho jAya vaha eka bAdara (vyavahAra) kSetra panyopama haiN| / pUrva meM jo vyavahArika uddhAra palyopama aura addhApalyopama kA svarUpa batAyA haiM unhIM ke samAna bAlAna koTiyoM se palya ko bharane kI prakriyA yahAM bhI grahaNa kI gaI hai kintu usameM tathA isameM antara yaha hai ki pUrva ke donoM palyoM meM samaya kI mukhyatA hai tathA yahA~ kSetra kI mukhyatA hai|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 2. sUkSma kSetra pAlyopama- isameM bAlAnI ke asakhyAta esa khaNDa kiye jAyeM jo dRSTi ke viSayabhUta padArtha kI apekSA asaMkhyAta bhAga sUkSma parimANa vAle ho evaM sUkSmapanaka jIva kI zarIrAvagAhanA se asaMkhyAta guNA sUkSma ho| una bAlAoM se jo AkAza pradeza spRSTa ho aura spRSTa na ho- yahAM dono prakAra ke pradezoM ko grahaNa karanA, unameM se pratisamaya eka-eka AkAza pradeza kA apaharaNa kiyA jAya to jitane kAla meM vaha palya sarvathA rahita ho jAya use sUkSma kSetra palyopama kahate haiN| kSetra sAgaropama eesi pallANaM koDAkoDI havejja dsgunniyaa| taM sAgarovamassa u ekkAsa bhave parImANaM / / 132 / / gAthArtha-- isa prakAra ke bAdara (sthUla) evaM sUkSma palyopama ko dasa koTA koTi (dasa karor3a dasa karor3a) se guNita karane para eka bAdara tathA sUkSma sAgaropama kA parimANa hotA hai| vivecana- tInoM palyopamoM tathA tInoM sAgaropamoM kA vivecana hama gAthA 117 ke vivecana meM kara Aye haiN| uddhAra-uddhAra kA artha pratisamaya se hai| prati samaya bAlAgra yA bAlakhaNDa nikAlane para khAlI hone meM lagane vAlA samaya bAdara yA sUkSma uddhAra palyopama hai| addhA-pratyeka 100 varSa meM bAlAgra yA bAlakhaNDa nikAlane para khAlI hone meM lagane vAlA samaya bAdara yA sUkSma addhA palyopama hai| kSetra- pUrvokta ku~e meM bhare hue bAlanoM yA bAlAgna khaNDoM se sparzita yA asparzita jo bhI AkAza pradeza ho unameM se pratisamaya eka-eka AkAza pradeza kA apaharaNa karane para khAlI hone meM jo kAla lage vaha bAdara yA sUkSma kSetra palyopama hai| ___sabhI palyopamoM ko dasa koTA-koTI se guNA karane para sAgaropama * banatA hai| yadyapi bAdara kSetra palyopama tathA bAdara kSetra sAgaropama vyavahAra meM upayogI nahIM hotA, phira bhI Rmika varNana ke kAraNa isakA kathana kiyA gayA hai| aba upayoga meM Ane vAle sUkSma kSetra palyopama evaM sUkSma kSetrasAgaropama kA kathana karate haiM -
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 96 sUkSma kSetra sAgaropama kI upayogitA eeNa khettassagaravamANeNaM havejja nAthavvaM / puDhavidagaagaNimAruyahariyatasANaM ca parImANaM / / 133 / / gAthArtha - isa sUkSma kSetra sAgaropama se pRthvIkAya, apkAya tejakAya, vAyukAya, vanaspatikAya tathA sakAya jIvoM kA parimANa jAna sakate haiN| vivecana - uparyukta sabhI jIvoM kI saMkhyA ko sUkSma kSetra sAgaropama se jAna sakate haiN| (1) uddhArapalyopama - gAthA 118 tathA 119 meM palyopama kA varNana kiyA hai / usameM batAye gaye palya kue~ ko sAta dina taka ke bAlaka ke bAlAoM se ThasAThasa bharanA / "ivalAMka prakAza" meM kahA gayA hai ki ve kezAmra itanI saghanatA se bhare jAye ki cakravartI kI senA bhI usa para se nikala jAya to bhI ve dabe nhiiN| unameM se pratyeka bAla ko eka-eka samaya meM nikAlane meM jitane samaya meM vaha kuMA khAlI ho use bAdara yA vyavahAra uddhArapalyopama kahate haiN| isI taraha ke ukta bAlAya ke asaMkhyAta adRzya aise khaNDa kiye jAye jo vizuddha netra vAle udyastha puruSa ke dRSTigocara hone vAle sUkSma panaka (kAI) ke zarIra se asaMkhyAta guNA sUkSma ho| aise sUkSma bAlAoM ke khaNDoM se bharA kuMA pratisamaya eka-eka bAladha- khaNDa nikAlane para jaba khAlI ho to use sUkSma udvAra palyopama kahate haiN| isameM saMkhyAta varSa koTi parimita kAla lagatA hai| (2) addhApayopama - uparyukta prakAra se bharA huA kuMA, usameM se hara 100 varSa bAda eka bAla nikAlA jAya aura jitane samaya meM vaha khAlI ho jAya to vaha bAdara yA vyavahAra anDA palyopama kahalAtA hai| jAya-: usI kuMe se sUkSma bAlAya khaNDoM ko jaba 100-100 varSa meM nikAlA - aura jaba vaha khAlI ho jAye to use sUkSma anyA palyoghama kahate haiN| yaha asaMkhyAta varSa koTi parimANa vAlA hotA hai| jabaki bAdara addhA palyopama aneka saMkhyAta varSa koTi parimANa vAlA hotA hai| (3) kSetrapalyopama - uparyukta rIti se bhare bAlAnoM ko jitane AkAza pradeza sparzita yA asparzita kiye hue haiN| una sparzita yA asparzita AkAza pradezoM meM se pratyeka samaya eka AkAza pradeza ko nikAlane meM jitanA samaya lage vaha bAdara yA vyavahAra kSetrapalyopama hai| isameM asaMkhyAta avasarpiNI- utsarpiNI jitanA kAla hotA hai|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ :. parimANa dvAra 97 yaha kuMbha sUkSma bAlAsa svAr3oM se balAma khaNDoM ko chue hue evaM nahIM hue hue sabhI AkAza pradezoM meM se pratyeka AkAza pradeza ko pratisamaya nikAlane meM jitanA kAla lage vaha sUkSma kSetrapalyopama hai| isameM bhI asaMkhyAta utsarpiNI- avasarpiNI parimANa kAla hai, kintu isakA kAla vyavahAra kSetra patyopama ke kAla se asaMkhyAta guNA bar3A hai| bhagavan- kyA usa palya meM aise bhI AkAza-pradeza hai jo bAlAgra khaNDoM se asparzita ho? hA~ AyuSman ! usa palya ke aise bhI AkAza-: se asparzita raha jAte hai| - pradeza hai jo bAlAya khaNDoM isa viSaya meM koI dRSTAnta hai? hA~ jaise koI koThA kuSmANDa ke phaloM se bharA ho usameM bijaurA phala DAleM jAye to ve samA jaayeNge| phira bilba DAleMge to ve bhI samA jaayeNge| aise hI kramazaH AMvalA, bera, canA, mUMga, sarasoM evaM gaMgA kI bAlU DAlane para to vaha bhI samA jaayegii| isa dRSTAnta se usa palya ke aise AkAza pradeza bhI hai jo aspRSTa rahate hai| spRSTa se bhI aspRSTa AkAza pradeza asaMkhya guNA adhika hai| (anuyogadvAra sUtra 397 ) / dIvAra meM kIla, jamIna meM vRkSa kI jar3a, miTTI meM pAnI Adi kA praveza pA jAnA avakAza yA khAlI pradeza kA pratIka hai| palyopama kI taraha sAgaropama ke bhI tIna bheda haiM aura ina tInoM ke do do prakAra haiM- (1) ukAra sAgaropama-- dasa koTA koTi bAdara uddhAra palyopama kA eka bAdara uddhAra sAgaropama hotA hai| dasa koDA koDi sUkSma uddhAra palyopama kA eka sUkSma uddhAra sAgaropama hotA hai| DhAI sUkSma uddhAra sAgaropama yA 25 koTA koTi sUkSma uddhAra palyopama meM jitane samaya hote haiM utane hI loka meM dvIpa aura samudra hote haiN| (2) anyA sAgaropama- dasa koTA koTi bAdara addhA palyopama kA eka bAdara addhA sAgaropama hotA hai| dasa koDA koDi sUkSma addhA palyopama kA eka sUkSma addhA sAgaropama hotA hai| jIvoM kI karma sthiti, kAryasthiti aura bhavasthiti tathA AroM (kAla cakra) kA parimANa sUkSma addhA palyopama aura addhA sAgaropama se nApA jAtA hai|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa (3) kSetra sAgaropama- dasa koTA koTi bAdara yA vyavahAra kSetra palyopama kA eka bAdara yA vyavahAra sAgaropama hotA hai| 98 dasa koTA koTi sUkSma kSetra palyopama kA eka sUkSma kSetra sAgaropama hotA hai| isa prakAra uddhAra, addhA tathA kSetra tIna prakAra ke kAla kI carcA pUrNa huii| kAlaparimANa dvAra sampUrNa huaa|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva parimANa ke prakAra 4. bhAva- parimANa guNanoguNaniSkanaM guNaniSpannaM tu vanamAIyaM / noguNaniSpannaM puNa saMkhANaM noM ya saMkhANaM / / 134 / / gAthArtha- parimANa ke guNa niSpanna tathA noguNa niSpanna ye do prakAra hai| usame bhI guNa niSpanna kA varga, gaMdha, rasa Adi kI dRSTi se tathA noguNa niSpanna kA saMkhyA aura nosaMkhyA kI dRSTi se vivecana kiyA jAtA hai| vivecana - "bhavana: bhAvaH "honA, jisase vidyamAna padArthoM ke bhalI bhAMti bodha ho vaha bhAva kahalAtA haiN| yaha bhAva zabda kI vyutpatti hai| bhavanaH arthAt varNAdi pariNAma athavA jJAnAdi pariNAmoM kA guNa parimANa - bhAva parimANa ke guNa niSpanna tathA noguNa niSpatra ye do bheda hote haiN| guNa parimANa bhI do prakAra ke haiM-- jIva guNa parimANa aura ajIba guNa parimANa jIva guNa pariNamana tIna prakAra kA hai, (1) jJAna, (2) darzana aura (3) cAritra | ajIva kA guNa pariNamana 5 prakAra kA hai- (1) varNa, (2) gaMdha, (3) rasa, (4) sparza aura (5) saMsthAna | ye guNa pariNamana ke nAma nirdezita kiye| aba noguNa pariNamana rUpa sakhyA pariNamana tathA nosaMkhyA pariNamana kI carcA agrima gAthAoM meM kareMgesaMkhANaM puNa duvihaM suyasaMkhANaM ca gaNaNasaMkhANaM / akkharapayamAIcaM kAliyamukkAliyaM ca suyaM / / 135 / / - gAthArtha - punaH saMkhyA ke bhI do prakAra haiM-- zruta saMkhyA tathA gaNita saMkhyA / usameM zruta saMkhyA bhI do prakAra kI haiM- kAlika aura utkAlika / kAlika zruta saMkhyA ke bhI akSara, pada Adi aneka bheda hai| zruta ke punaH do bheda hai-- kAlika . evaM utkAlika / kAlika meM AcArAMga Adi graMtha aura utkAlika meM dazavaikAlika Avazyaka prajJApanA jIvAbhigama Adi grantha Ate haiN| punaH kAlika evaM utkAlika kI zruta saMkhyA aneka prakAra kI hai yathA (1) paryAya, (2) akSara, (3) saMghAta, (4) pada, (5) pAda, (6) gAthA, (7) zloka, (8) beTha, (9) veSTaka, (10) anuyogadvAra, (11) uddezaka, (12) adhyayana, (13) zrutaskandha, (14) aMga aadi| isaprakAra yahA~ zruta saMkhyA kA varNana kiyA gayA hai|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa aba gaNitIya saMkhyA ke viSaya meM carcA kareMge saMkhejjamasaMkhejjaM anaMtayaM ceva gaNaNasaMkhANaM / saMkhejjaM puNa tivihaM jahaNaNayaM majjhimukkosaM / / 136 / / gAthArtha - gaNitIya saMkhyA saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta aisI tIna prakAra ko hai| punaH saMkhyAta saMkhyA bhI jaghanya, madhyama tathA utkRSTa ke bheda se tIna prakAra kI hai| 100 tivihamasaMkhejjaM puNa parita jutaM asaMkhyAsaMkhaM / ekkekkaM puNa tivihaM jahaNNayaM majjhimukkosaM / / 137 / / gAthArtha - isI prakAra asaMkhyAta saMkhyA bhI tIna prakAra ko hai- parIta asaMkhyAta, yuktaasaMkhyAta tathA asaMkhyAta asaMkhyAta / ina tInoM ke bho punaH tIna-tIna prakAra haiM- jaghanya, madhyama tathA utkRSTa / isa taraha se asaMkhyAta ke nimna nau bheda hai- 1. jaghantha parIta- asaMkhyAta 2 madhyama parAta asaMkhyAta, 3. utkRSTa parIta- asaMkhyAta, X. jaghanya yukta asaMkhyAta, 5. madhyama yukta asaMkhyAta 6. utkRSTa yukta asaMkhyAta 7 jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta 8. madhyama asaMkhyAta asaMkhyAta aura 9. utkRSTa asaMkhyAta asaMkhyAta / tivihamaNataMpi taha, paritta juttaM aNatayANaMtaM / ekkekkaM miya tivihaM jahaNaNayaM majjhimukkosaM / / 138 / / gAthArtha - anaMta bhI tIna prakAra kI saMkhyA vAlA hai-- parIta- anaMta, yukta - anaMta tathA anNtaanNt| inameM se pratyeka ke bhI tIna-tIna bheda hote haiN| jaghanya madhyama tathA utkRSTa isa prakAra ananta ke bhI nau bheda hote haiN| prastuta gAthA meM ananta ke nau bheda batAye gaye haiM, parantu vyAkhyA karane para prathama do arthAt parIta- ananta aura yukta-ananta ke to tIna-tIna bheda svIkAra karane meM koI kaThinAI nahIM hai kintu tIsare anatAnaMta ke jaghanya evaM madhyama do bheda hI mAnanA cAhiye, kyoMki utkRSTa anaMtAnaMta aisI koI vastu honA saMbhava nahIM hai ataH usako svIkAra na karane se anaMta ke ATha prakAra hI mAnanA caahiye| saMkhyAsa kA svarUpa jaMbuddIvo sarisavapuNNo sasalAgapaDi (maha) salAgrAhi / jAvaiaM paDipUre tAvaiaM hor3a saMkhejjaM / / 139 / / gAthArtha - jambu dvIpa ke samAna AkAra vAle 1. anavasthita, 2. zalAkA, 3. pratizalAkA, tathA 4. mahAzalAkA- aise cAra pyAle hoM, jaba ve pyAle sarasoM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 101 se pUrNa rUpa se bhara jAya taba una sarasoM ke dAnoM kI saMkhyA utkRSTa saMkhyAta hotI hai| saMkhyAta nirUpaNa-jambUdvIpa jaise AkAra ke cAra palyoM ke nAma kramaza: 1. anavasthita, 2. zalAkA, 3.zAlAkA aura mahApAlAmA hai| nAroM pallA gaharAI meM eka hajAra yojana parimANa samajhane caahiye| inheM zikhA paryanta sarasoM se pUrNa bharane kA vidhAna hai| zAstra meM sat aura asat do prakAra kI kalpanA hotI hai jo kArya meM pariNata kI jA sake vaha satkalpanA tathA jo kArya meM pariNata na kI jA sake vaha assklpnaa| palyoM kA vicAra asatkalpanA hai| isakA prayojana utkRSTa saMkhyAta kA svarUpa samajhAnA mAtra hai| zAstra meM palya cAra kahe gaye hai jinake nAma Upara batA diye haiN| inakI lambAI-caur3AI jambUdvIpa ke barAbara eka-eka lAkha yojana kI hai| gaharAI eka hajAra yojana kI hai| UMcAI pAvara vedikA parimANa arthAt sADhe ATha yojana kahI gaI hai| palya kI gaharAI tathA U~cAI meru ko samatala bhUmi se samajhanA caahiye| sArAMza yaha hai ki ye kalpita palya tala se zikhA taka 10086 yojana hote haiN| anavasthita palya aneka banate haiN| inakI lambAI-caur3AI eka sI nahIM haiN| yahI kAraNa hai ki inheM anavasthita kahA jAtA hai, pahale anavasthita (mUlAnavasthita) kI lambAI-caur3AI lAkha yojana kI hai aura Age ke saba anavasthita palyoM kI lambAI-caur3AI usase adhikAdhika hai| jaise jambUdvIpa parimANa mUlAnavasthita palya ko saraso se bhara denA aura jambUdvIpa se lekara Age ke pratyeka dvIpa-samudra meM eka-eka sarasoM DAlate jaanaa| isa prakAra DAlate-DAlate jisa dvIpa yA samudra meM mUlAnavasthita palya khAlI ho jAya- jambUdvIpa (mUlAnavasthita) se usI dvIpa yA usa samudra taka kI lambAI-caur3AI vAlA nayA palya banA liyA jAya, yaha pahalA uttarAnavasthita palya hai| isa palya ko pUrNa rUpa se sarasoM se bharanA aura ina sarasoM meM se eka-eka sarasoM ko Age ke pratyeka dvIpa meM tathA samudra meM DAlate jaanaa| DAlate-DAlate jahAM sarasoM ke dAne samApta ho jAya, usa dvIpa yA samudra paryanta lambA caur3A palya phira se banA lenA yaha dUsarA uttarAnavasthita palya hai| isa prakAra kramaza: anavasthita palya banAte jAnA- yaha palya kaba taka banAnA? - isake uttara meM batAyA gayA ki pratyeka anavasthita ke khAlI hone para eka-eka sarSapa zalAkA palya meM DAlate jaanaa| isase yaha jJAta hogA ki kitane
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 jIvasamAsa anavasthita palya bane aura khAlI hue| isa zalAkA palya ke bhara jAne para eka-eka sarSapa pratizalAkA meM DAlA jAtA hai| pratizalAkA ke sarSapa kI saMkhyA se jJAta hotA hai ki kitanI bAra zalAkA palya bharA aura khAlI huaa| pratizalAkA palya ke eka-eka bAra mara jAne aura khAlI ho jAne para eka-eka sarSapa mahAzalAkA palya meM DAla diyA jAtA hai| jisase kitanI bAra pratizalAkA palya bharA gayA va khAlI kiyA gayA hai, yaha jJAta ho jAtA hai| isameM jaba zalAkA palya bhara jAtA hai to mUlasthAna se antima sarSapa vAle sthAna taka vistIrNa anavasthita palya banAkara use sarpapa se bhara denA caahiye| isase aba taka meM anavasthita palya aura zalAkA palya sarSapoM se bhara gaye ina do meM se zalAkA palya ke eka-eka sarSapa ko ukta vidhi ke anusAra Age ke dvIpa samudra meM DAlate jAnA caahiye| eka-eka sarpapa nikAlane se jaba zalAkA palpa bilkula khAlI ho jAya tathA usake khAlI ho jAne kA sUcaka eka sarSapa pratizalAkA palya meM DAlanA caahiye| aba taka anavasthita palya sarvapa se bharA par3A hai aura zalAkA palya khAlI ho cukA hai aura pratizalAkA meM eka saSepa par3A hai| isake pazcAt anavasthita palya ke eka-eka sarSapa ko Age ke dvIpa samudra meM DAlate jAnA cAhiye aura usake khAlI hone para eka sarSapa zalAkA palyameM DAlanA! punaH mUla sthAna se jahAM taka antima sarvapa DAlA vahAM taka nayA anavasthita palya banAnA tathA ukta vidhi se khAlo karate jAnA cAhiye tathA pratyeka anavasthita palya ke khAlI ho jAne para eka-eka sarSapa zalAkA palya meM DAlate jAnA caahiye| aisA karate-karate jaba zalAkA palya bhara jAye taba jisa sthAna para antima sarSapa DAlA hai vahA~ se mUlasthAna taka kA vistIrNa nayA anavasthita palya banAkara use bhI sarSapoM se bhara denA caahiye| aba taka anavasthita aura zalAkA palya bhare hue haiM aura pratizalAkA meM eka sarSapa hai| __ zalAkA palya ko pUrva vidhi ke anusAra phira se khAlI kara denA cAhiye aura usake khAlI ho cukane para eka sarSapa pratizalAkA meM rakhanA caahiye| aba anavasthita palya bharA hai tathA zalAkA palya khAlI hai tathA pratizalAkA palya meM do sarvapa par3e hue haiN| Age phira isI vidhi se anavasthita palya ko khAlI karanA aura eka-eka sarSapa zalAkA palya meM DAlanA cAhiye isa prakAra zalAkA palya ko bAra-bAra bhara kara ukta vidhi ke anusAra khAlI karate jAnA aura eka-eka sarSapa pratizalAkA palya meM DAlate jAnA caahiye| aise karate hue jaba vaha pratizalAkA palpa bhara jAye taba anavasthita palya dvArA zalAkA ko bharanA aura anavasthita ko bhI bhara kara rkhnaa| aba taka anavasthita, zalAkA, pratizalAkA ye tInoM palya bhara gye| aba
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa dvAra 103 pratizalAkA ke eka-eka sarSapa ko Age ke dvIpa, samudra meM DAlate jaanaa| usake khAlI hone para eka sarSapa jo pratizalAkA ke khAlI hone kA sUcaka hai usako mahAzalAkA meM ddaalnaa| aba anavasthita tathA zalAkA palya bhare haiN| pratizalAkA khAlI haiM aura mahAzalAkA meM eka sarSapa par3A hai| isake bAda zalAkA palya ko khAlI kara eka sarva pratizalAkA meM DAlanA / anavasthita ko khAlI kara zalAkA meM eka sarSapa ddaalnaa| isa prakAra nayA-nayA anavasthita palya banA kara use sarSapa se bharakara tathA ukta vidhi ke anusAra use khAlIkara eka-eka sarSapa dvArA zalAkA patya ko bharanA caahiye| hara eka zalAkA palya ke khAlI ho cukane para eka-eka sarSapa pratizalAkA meM DAlanA cAhiye / pratizalAkA bhara jAne ke bAda anavasthita dvArA zalAkA bhara lenA aura anta meM anavasthita bhI bhara denA caahiye| isa prakAra aba taka meM tIna palya bhara gaye haiN| aura cauthe meM eka sarvaya haiN| phira pratizalAkA ko ukta rIti se khAlI karanA aura mahAzalAkA palya meM eka sarSapa DAlanA caahiye| aba taka pahale ke do palya pUrNa haiM pratizalAkA khAlI hai aura mahAzalAkA meM do sarSapa haiM isa taraha pratizalAkA se mahAzalAkA ko bhara denA caahiye| isa prakAra pUrva - pUrva palya ke khAlI ho jAne ke samaya DAle gaye eka-eka sarvapa se kramazaH dUsarA, tIsarA aura cauthA palya jaba bhara jAya taba anavasthina palya jo ki mUla sthAna se antima sarSapa vAle dvIpa yA samudra taka lambA aura caur3A banAyA jAtA haiM usako bhI sarSapoM se bhara denA caahiye| isa krama se cAroM palya sarSapoM se ThasAThasa bhare jAte haiN| ( karmagrantha4 / 73-77) jitane dvIpa samudroM meM eka-eka sarSapa DAlane se pahale tIna palya khAlI ho gaye haiM una saba dvIpa- samudra kI saMkhyA aura paripUrNa cAra palyoM ke sarvapoM kI saMkhyA-- ina donoM kI saMkhyA milAne se jo saMkhyA ho usase eka kama saMkhyA utkRSTa saMkhyAta hai| yaha mata karmagranthikoM kA hai| anuyogadvAra kI maladhArI vRtti meM saMketa haiM"" yadA tu catvAro'pi paripUrNA bhavanti tadotkRSTa saMkhyeka rUpAdhikam bhavati" jaba cAro palya bhara jAte haiM usameM banI saMkhyAta saMkhyA meM se eka kama karane para utkRSTa saMkhyAta hotA hai| (anuyogadvAra maladhArI vRtti pRSTha 237 ) / isa prakAra gAthA 136 meM batAye gaye saMkhyAta ko aba jaghanya, madhyama va utkRSTa rUpa se batAte haiM- (1) jadhanya saMkhyAta- do kI saMkhyA jaghanya saMkhyAta hai| kyoMki jisameM bheda pArthakya pratIta ho use saMkhyA kahate haiN| bheda kI pratIti kama se kama do meM hone se use jaghanya saMkhyA kahA hai|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa (2) madhyama saMkhyAta-- do se Upara aura utkRSTa-saMkhyAta se pUrva taka kI antarAlavI saba saMkhyAye madhyama-saMkhyAta haiN| samajhane ke liye yaha kalpanA kareM ki 100 kI saMkhyA utkRSTa hai aura do kI saMkhyA jaghanya hai, to 3 se lekara 99 taka kI saMkhyA madhyapa saMkhyAta haiN| (3) utkRSTa saMkhyAta-do se lekara dahAI, saikar3A, hajAra, lAkha, karor3a zIrSa prahelikA Adi rAziyoM jo mAtA brahmAne meM rAkSA meM usane masI sakhyA ginatI se na batA pAne ke kAraNa usa saMkhyA ko upamA se batA pAnA hI zakya haiN| isalie upamA kA AdhAra lekara hI saMkhyAta ke svarUpa ko spaSTa kiyA gayA hai| zAstra meM sat-asat do kalpanA hotI hai| kArya meM pariNata hone vAlI ko sat tathA na hone vAlI ko asat kahate haiN| yahA~ asat kalpanA se Uparokta cAra palyoM yathA anavasthita, zalAkAdi ke AdhAra para utkRSTa anavasthita saMkhyAta kA svarUpa batAyA gayA hai| aba asaMkhyAta kA nirUpaNa kiyA jAtA hai| asaMkhyAta nirUpaNa-gAthA 137 meM tIna prakAra ke asaMkhyAta batAye gaye he- 1. parIta-asaMkhyAta 2. yukta-asaMkhyAta tathA 3. asNkhyaat-asNkhyaat| ina tInoM ke bhI tIna-tIna prakAra haiM, jinakA ullekha kiyA gayA hai| 1. parItaasaMkhyAtanirUpaNa-pUrvacarcita utkRSTa saMkhyAta meM eka kA prakSepa karane se jaghanya parItaasaMkhyAta hotA hai| (2) usake bAda jaba taka utkRSTa-parIta-asaMkhyAta na bane taba taka kI madhya kI sArI hI saMkhyA madhya parIta-asaMkhyAta hai| (3) utkRSTa parIta-asaMkhyAta banAne kI vidhi yA utkRSTa parIta-asaMkhyAta parimANa kA jaghanya parIta-asaMkhyAta rAzi ko jaghanya parIta-asaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa muNita karake usameM se eka kapa karane para utkRSTa parIta-asaMkhyAta kA parimANa hotA hai| jisa saMkhyA kA abhyAsa gaNita karanA hai, use usI saMkhyA se utanI hI bAra guNita karanA hotA hai udAharaNa ke lie use 5 mAna leM, isa 5 ko 5 se 5 mAra guNA karane para (545454545-3125) jo saMkhyA banegI isameM se eka kama karane para (3124) utkRSTa parIta-asaMkhyAta banatA hai| yadi usameM se eka kama na kiyA jAya to vaha jaghanyayuktaasaMkhyAta rUpa mAnI jaayegii| 2. yukta asaMkhyAta nirUpaNa-(1) jaghanya parIta-asaMkhyAta kA jaghanya parItaasaMkhyAta se abhyAsa karane para prApta saMkhyA jaghanyayuktaasaMkhyAta hai- jaisA
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 105 Upara batA Aye haiN| punaH utkRSTa parIta asaMkhyAtameM eka jor3ane se jaghanya yakta asaMkhyAta saMkhyA banatI hai| AvalikA bhI isI parimANa vAlI jAnanA caahiye| (2) jaghanyayukta asaMkhyAta se Age jahA~ taka utkRSTayuktaasaMkhyAta prApta na ho tatparimANa saMkhyA ko madhyamayuktaasaMkhyAta kahate haiN| (3) jaghanyayukta asaMkhyAta rAzi ko AvalikA (jadhanyayuktaasaMkhyAta) se guNA karane se prApta saMkhyA meM se eka kama karane se utkRSTayukta asaMkhyAta hotA hai athavA jaghanyaasaMkhyAta asaMkhyAta rAzi meM se eka kama karane se utkRSTa yuktaasaMkhyAta hotA hai| 3. asaMkhyAta-asaMkhyAta nirUpaNa- (1) Upara jaghanya asaMkhyAtaasaMkhyAta kA nirUpaNa kiyA arthAt jaghanya yuktaasaMkhyAta ko jaghanya yukta asaMkhyAta se guNita kI gaI rAzi athavA utkRSTa yukta asakhyAta meM eka prakSepa karane se upalabdha rAzi, jaghanya asaMkhyAta- asaMkhyAta hotA hai| (2) tatpazcAt utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta prApta hone se pUrva taka kI saMkhyA madhyama asaMkhyAta-asaMkhyAta hai| (3) jaghanya asaMkhyAta asaMkhyApta ko jaghanya asaMkhyAta asaMkhyAta se guNita kara eka kama karane para prApta rAzi utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta hai| kucha AcArya utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta kI isa prakAra se prarUpaNA karate haiM.- jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta kA tIna bAra varga karake nIce likho dasa asaMkhyAtoM kI rAziyAM usameM milAnA- 1. lokAkAza ke pradeza 2. dharmAstikAya ke pradeza, 3, atharmAstikAya ke pradeza, 4. eka jIva ke pradeza, 5, sukSma evaM bAdara anantakAya, 6. pratyekazarIra, 5. jJAnAvaraNIya Adi karmoM ke sthitibaMdha ke adhyavasAya, 8. anubhAga vizeSa, 9. yogaccheda pravibhAga aura 10. donoM arthAt utsarpiNI evaM avasarpiNI kAloM ke smy| (trilokasAra, gAthA 42 se 46) ukta dasoM ke prakSepa ke bAda puna: isa samasta rAzi kA tIna bAra varga prApta karake prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane se utkRSTa asaMkhyAta-asaMkhyAta kA pramANa hotA hai| ' nau prakAra ke asaMkhyAta kA varNana kiyA, aba ananta ke bhedoM kA nirUpaNa karate haiM ananta nirUpaNa-gAthA 138 meM tIna prakAra ke ananta batAye gaye haiN| (1) parIta-ananta, (2) yuktaananta, (3) ananta-ananta-ye tInoM bhI tIna-tIna prakAra ke haiN|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 1. parIsAnanta nirUpaNa-(1) jaghanya parItAmanta- jaghanya-asaMkhyAta rAzi ko usI jaghanya asaMkhyAta-asaMkhyAta rAzi se paraspara abhyAsa rUpa meM guNita karane para prApta paripUrNa jaghanya parItAnanta kA parimANa hai athavA utkRSTa asaMkhyAtaasaMkhyAta meM eka (rUpa) kA prakSepaNa karane se bhI jaghanya parAMtAnanta kA pramANa hotA hai| (2) madhyama parItAnanta- utkRSTa parItAnanta ke prApta na hone ke pUrva kI rAzi madhyama parItAnanta hotI hai| (3) utkRSTa parItAnanta- jaghanya parItAnanta ko javanya parItAnanta se paraspara abhyAsa rUpa guNita karake usameM se eka kama karane se utkRSTa parItAnanta kI saMkhyA banatI haiN| 2. yuktAnanta nirUpaNa--(5; jaghanyaH sItAnA rAzi usI rAzi abhyAsa karane para pratipUrNa saMkhyA jaghanya yuktAnanta hai athavA utkRSTa parItAnanta meM eka rAzi (aMka) prakSipta karane se eka adhanya yuktAnanta hotA hai| abhavya jIva bhI jaghanya yuktAnanta jitane hote haiN| (2) usake pazcAt madhyama yuktAnanta rAzi hai aura vaha rAzi utkRSTa yuktAsanta ke pUrva taka hai| (3) jaghanya yuktAnanta rAzi ke sAtha abhava siddhika (abhavya) rAzi kA paraspara abhyAsa rUpa guNAkAra karake prApta saMkhyA meM se eka nyUna karane para prApta rAzi utkRSTa yuktAnanta hai athavA eka nyUna jaghanya anantAnanta utkRSTa yuktAnanta haiN| 3. ananta-ananta nirUpaNa-(1) jaghanya yuktAnanta ke sAtha amavasiddhika jIvo (jaghanya yuktAnanta) ko paraspara 'abhyAsa' rUpa se guNita karane para prApta pUrNa saMkhyA jaghanya ananta-ananta kA parimANa hai athavA utkRSTa yuktAnanta meM eka prakSepa karane se jaghanya ananta-ananta hotA hai| (2) tatpazcAt (jaghanya ananta-ananta ke bAda) sabhI sthAna madhyama ananta-ananta hote haiN| kyoMki utkRSTa ananta-ananta rAzi meM koI parimANa sambhava nahIM haiN| ___ yaha kathana saiddhAntika AcAryoM kA haiN| kintu kucha AcAyoM ne utkRSTa ananta-ananta rAzi kA bhI nirUpaNa kiyA haiN| unakA mata hai ki jaghanya ananta-ananta kA tIna bAra varga karake phira usameM nimnalikhila chaha anantoM kA prakSepaNa karanA cAhiye- 1. siddhajIvoM kI rAzi, 2. nigoda ke jIvoM kI rAzi, 3. vanaspati kAyika jIvo kI rAzi, 4. tInoM kAloM ke samayoM kI rAzi, 5. sarvapudgala dravyoM kI rAzi, tathA 6. lokAkAza tathA alokAkAza ke pradezoM kI raashi| (6 kSepaka TIkA tathA trilokasAra kI gAthA 49 meM vrnnit)|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra inako milAkara phira sarvarAzi kA tAna bAra varga karake usa rAzi meM kevaladvika (kevaladarzana, kevalajJAna) kI ananta paryAyAM kA prakSepaNa karane para utkRSTa anantAnanta rAzi kA parimANa hotA hai| gaNana saMkhyA kA sakSipta prArUpa isa prakAra hai| (9) trividha saMkhyAta jaghanya madhyama (2) navavitha asaMkhyAta parIta asAvyAta akta-asakhyAta asakhyAna-amakhyAta 1. jaghanya parIta-asaralyAta 4. jaghanya jana-asaMgmAta 7. jaghanya asakhyAna-asaMNyAta 2. madhyama parIta-asakhyAta 5. madhyama yatta- asaMgata 8. madhyana asaMkhyAta-asaMgnyAta 3. utkRSTa pIta-asakhyAna 6. utkRSTa yukta-asaMkhyAta 9. utkRSTa amatryAta-asaMkhyAta (3) aSTavidha ananta parIta-ananta yukta-ananta ananta-ananta 1. jaghanya parIta-ananta jaghanya yukta-ananta jaghanya ananta-ananta 2. madhyama parIta-ananta madhyama yukta-ananta madhyama ananta-ananna 3. utkRSTa parIta-ananta utkRSTa yukta- ananta gAthA 134 ke anusAra guNa tathA noguNa ke do prakAro meM se guNa niSpanna varNa Adi kI carcA kI tathA noguNa niSpatra saMkhyA meM zrata tathA gaNita saMkhyA kI carcA huI aba no saMkhyA kI carcA karate hai| nosaMkhANaM nANaM damaNa caraNaM nayappamANaM ca / / paMca cau paMca paMca ya jahANupucIe nAyavyA / / 140 / / gAthArtha-nosaMkhyA ke zAna, darzana, cAritra tathA nayapramANa ye cAra bheda hai| inake yathAkrama se pAMca, cAra, pAMca tathA pAMca maMda jAnanA caahie| jJAna-pramANa paccarakhaM na parokkhaM nANapamANaM samAsao duvihN| paccamohimaNakevalaM ca pAroskha maisutte / / 141 / / gAthArtha-jJAna-pramANa saMkSepa se pratyakSa aura parokSa do prakAra kA hai pratyakSa ke avadhijJAna, manaHparyayajJAna aura kevalajJAna ye tIna prakAra tathA parokSa ke
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jIvasamAsa matijJAna tathA zratajJAna ye do prakAra haiN| vivedhana-jJAna pramANa saMkSepa se pratyakSa aura parokSa do prakAra ke haiN| pratyakSa arthAta indriya nirapekSA indriya ke binA AtmA kI nirmalatA se hone vAlA sAkSAta padArthoM kA jnyaan| jJAna avadhijJAna, manaHparyaya jJAna aura kevalajJAna aisA nIna prakAra kA hai| indriya nirapekSa hone ke kAraNa Agama meM ise no indriya pratyakSa bhI kahA gayA hai| jo jJAna indriya sApekSa haiM, vaM parokSa haiN| aise jJAna do hai- mati evaM zruta! inakA varNana agalI gAthA meM kiyA gayA hai iMdiyapavyaktapi ya aNumANaM uvamayaM ca manANaM / kevalibhAsiyaatyANa Agamo hoi suyanANaM / / 142 / / ___ gAthArtha-matijJAna indriya pratyakSa aura indriya parokSa dono haiN| indriya parokSa ke do bheda haiM- anumAna aura upmaan| kevalI bhASita arthoM ko batAne vAle AgamoM ko zrutajJAna kahate hai| vivecana- indriyoM ke binA hone vAle jJAna arthAt noindriya pratyakSa jJAna ke tIna prakAra pUrva gAyA meM batAye gaye haiN| isa gAthA meM indriya pratyakSa ke pAMca prakAra batAye gae haiM- 1. zrotendriya pratyakSa, 2. cakSurindriya pratyakSa, 3. nANendriya pratyakSa, 4. jihvendriya pratyakSa, 5. sparzanendriya prtykss| pratyakSa zabda meM prati+akSa aise do zabda haiN| akSa zabda kA vyutpattilabhya artha hai- ''AkSNoti jJAnAtmanA vyApnoti jAnAtItyakSa AtmA' arthAt "akSa" jIva yA AtmA ko kahate haiM kyoMki jIva jJAnarUpa se samasta padArthoM ko vyApta karatA hai, jAnatA hai| jo jJAna sAkSAt AtmA se utpanna ho, jisame indriyAdi kisI mAdhyama kI apekSA na ho vaha pratyakSa kahalAtA hai| isa dRSTi se to avadhi, mana:paryaya aura kevala- ye tInoM jJAna hI pratyakSa haiN| kintu akSa kA eka artha indriya bhI hotA hai ata: loka vyavahAra meM indriya se hone vAle jJAna ko bhI pratyakSa kahA jAtA hai| yahAM isI loka vyavahAra ke AdhAra para indriyajanya jJAna ko pratyakSa kahA gayA hai| indriya parokSa ke anumAna aura upamAna do bheda haiM 1. anumAna pramANa-anumAna tIna prakAra kA haiM, 1. pUrvavat 2. zeSavat 3. dRSTa sAdharmyavat / anu arthAt pazcAt aura mAna arthAt jnyaan| sAdhana ke grahaNa (darzana) aura sambandha ke smaraNa ke pazcAt hone vAle jJAna ko anumAna kahate haiM tAtparya yaha hai ki sAdhana (hetu) se jisa sAdhya kA jJAna hotA hai vaha anumAna
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa dvAra 109 hai / / yaha anumAna pratyakSajJAna kI taraha pramANa haiN| ( vistAra hetu anuyogadvAra, sUtra 440 dekheN)| 2. upamAna pramANa - do prakAra kA hai, 1. sAdhamyoMpanIta, 2. vaidhayoMpanIta | sAdRzyatA ke AdhAra para vastu ko jAnanA yathA - gavaya gAya jaisA hotA hai, upamAna pramANa hai| (vistAra hetu anuyogadvAra sUtra 458 dekheN)| Upara matijJAna kI carcA kI gaI haiM aba zrutajJAna ke viSaya meM batAte haiM * prazna- zrutajJAna kyA hai ? uttara - kevalI bhASita arthoM kA pratipAdana karane vAle AgamoM ko zrutajJAna kahA gayA hai| prazna- bhagavan! Agama pramANa kA svarUpa kyA haiM? uttara- AyuSman ! Agama do prakAra kA haiM, 1. laukika, 2. lokonara / 1. laukika Agama-jise asarvajJa vyaktiyoM ne apanI svacchanda buddhi aura mati se racA ho, kintu loka meM Agamatulya mAnya ho, use laukika Agama kahate haiM, jaise rAmAyaNa, mahAbhArata Adi / (anuyogadvAra sUtra 467 ) 2. lokottara Agama- - kevalajJAna- kevaladarzana ke dhAraka, vartamAna, atIta aura anAgata ke jJAtA sarvajJa ke vacanoM para AdhArita AcArAMga Adi gaNisTika lokottara Agama haiN| anya apekSA se lokottara Agama tIna prakAra kA kahA gayA haiM 1. sUtrAgama, 2 arthAgama aura 3 tadubhaya athavA 1. AtmAgama, 2. anantarAgama, 3 prmpraagm| yaha jJAna pramANa kI carcA huI aba agrima gAthAoM meM darzana, cAritrAdi kI carcA kareMge cakkhuNamAI daMsaNa caraNaM ca sAmaiya- mAI | naigamasaMgahavavahArujjusue caiva saha nayA / / 143 / / gAthArtha - cakSudarzana Adi darzana ke sAmAyika Adi cAritra ke tathA naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra aura zabda ye naya ke bheda haiN| vivecana - darzana cAra prakAra kA hai 1 avadhidarzana tathA (4) kevala darzana guNa haiN| (1) cakSudarzana, (2) acakSudarzana, (3) sabhI prakAra kA darzana AtmA kA
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jIvasamAsa : ghaTa, paTa Adi dravyoM ko dekhatA hai| 1. cakSudarzana 2. acakSudarzana : ghaTAdi padArthoM meM cakSu indriya ke atirikta anya indriyoM ke saseSa saMyoga Adi kA anubhava karatA hai| 3. avadhidarzana sabhI rUpI dravyoM kA anubhava karatA hai kintu unakI sabhI paryAyoM kI anubhUti nahIM kara pAtA haiN| 4. kevala darzana: sabhI dravyoM tathA unakI sabhI paryAyoM kA pratyakSa anubhava karatA hai| cAritraguNa - cAritraguNa pAMca prakAra kA hai, 1 sAmAyika cAritra, 2. chedopasthApanIya, 3. parihAravizuddhi cAritra, 4. sUkSmasamparAya cAritra tathA 5. yathAkhyAta cAritra / inameM sAmAyika Adi pAMcoM cAritroM ke do-do bheda haiM 1. sAmAyika cAritra ke 2. chedopasthApanIya cAritra ke 3. parihAravizuddhi cAritra ke 4. sUkSmasamparAya cAritra ke 5. yathAkhyAta cAritra ke cyAvata 2. kathita / 2. niravicAra | 2 nirviSTakAyika | 9. itvarika aura 1. sAticAra aura 1. nirvizyamAnaka aura 1. saMklizyamAnaka aura 1. pratipAtI aura 2. vizuddhayamAnaka / 2. apratipAtI athavA 1. chAyasthika aura 2. kaivalika 1. sAmAyika cAritra - " sam" upasarga pUrvaka gatyarthaka "aya" dhAtu se svArtha meM "ika" pratyaya lagAne se sAmAyika zabda niSpanna hotA hai| sam arthAt samatva yA ekatva aura "Aya' arthAt aagmn| jisameM paradravyoM se nirapekSa samatva rUpI upayoga meM AtmA kI pravRtti hotI hai vaha sAmAyika hai, athavA 'sam' kA artha hai rAga-dveSa rahita madhyasthabhAva, usakI 'Aya' arthAt prApti hai| samabhAva kI prApti hI jisakA prayojana hai use sAmAyika kahate haiM, athavA sama kA artha haiM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra / ataH inakI Aya arthAt lAbha ko bhI sAmAyika kahate haiN| sarvasAvadha kAryoM se nivRtti (virati ) bhI sAmAyika hai kyoMki mahAvratoM ko svIkAra karane ke pUrva sabhI sAvadya kArya yogoM se nivRtti rUpa sAmAyika cAritra grahaNa kiyA jAtA hai| i isake do bheda haiM- itvarika va yAvatkathita | 1. itvarika alpakAlIna evaM 2 yAvatkAlika AjIvanaparyanta / itvarika sAmAyika cAritra gRhastha grahaNa karate haiN| yAvatkathita sAmAyika cAritra bharata, airAvata
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra kSetroM ke madhya ke bAIsa tIrthakaroM ke sAtha aura mahAvideha ke sabhI tIrthakaroM ke sAdhu grahaNa karate haiM kyoMki unakI upasthApanA nahIM hotI arthAt unheM mahAnatoM meM puna: sthApita karane rUpa dUsarI bAra dIkSA nahIM dI jAtI hai| 2. chedopasthApanIya cAritra-jisa cAritra meM pUrva dIkSA paryAya kA cheda kara ke puna: pahAvatoM kI upasthApanA kI jAtI hai- vaha chedopasthApanIya cAritra hai| yaha do prakAra hai- sAticAra va nirticaar| 1. mahAvratoM meM se kisI kA vidhAta karane vAle sAdhu ko puna: mahAvrata meM sthApita karanA sAticAra chedopasthApanIya cAritra hai| 2. navadIkSita ko bar3I dIkSA dene rUpa cAritra niraticAra chedopasthApanIya cAritra hai| yaha cAritra bharata-airAvata kSetra meM prathama va antima tIrthakara ke samaya meM hotA hai| . 3. parihAra vizuddhi dhAritra- tapavizeSa kI sAdhanA se jisa cAritra meM vizuddhi prApta kI jAtI hai use parihAra vizuddhi cAritra kahate hai| isake do bheda haiM- nirvizyamAnaka . kaayikH| 1. jisa cAritra meM sAdhaka praviSTa hokara tapavidhi ke anusAra tapazcaraNa kara rahe hoM use nirvizyamAnaka parihAra vizuddhi cAritra kahate haiN| 2. jisameM tavidhi ke anusAra tapa kara cuke hoM use nirviSTakAyika parihAra vizuddhi cAritra kahate haiN| nirvizyamAnaka tapArAdhanA karate hai aura nirviSTakAyika unakI sevA karate haiM nau sAdhu milakara isa parihAra tapa kI ArAdhanA karate haiM uname se cAra sAdhaka nirvizcamAnaka tapa kA AcaraNa karane vAle hote haiM tathA zeSa rahe pAMca meM se cAra unake anupArihArika arthAt vaiyAvacca karane vAle hote haiM eka sAdhu kalpasthita vAcanAcArya hotA hai| nirvizyamAna sAdhaka grISma meM jaghanya caturtha bhakta (eka upavAsa), madhya SaSThabhakta (do upavAsa), utkRSTa aSTabhakta (tIna upavAsa) karate hai| zItakAla meM do, tIna, cAra tathA varSA kAla meM tIna, cAra, pAMca upavAsa karate haiN| yaha krama chaha mAsa taka calatA hai| pAraNe ke dina abhigraha sahita Ayambilavrata (mAtra eka samaya ubale dhAna kA bhojana) karate haiN| bhikSA meM pAMca vastuoM kA grahaNa aura do kA abhigraha hotA hai| kalpasthita paricAraka pada grahaNa karane vAle yA vaiyAvRtya karane vAle sadA Ayambila hI karate haiN| isa prakAra chaha mAha taka tapa karane vAle sAdhaka bAda meM vaiyAvRtya karane vAle banate haiN| ye bhI pUrva tapastriyoM kI taraha tapArAdhanA karate haiN| - -
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa dUsare chaha mAsa ke bAda tIsare chaha mAsa meM vAcanAcArya tapa karate haiN| zeSa ATha meM se sAta anuvArI va eka vAcanAcate haiM. 112 yaha 18 mAsa kI parihAravizuddhi tapArAdhanA haiN| kalpa samApta hone para sAdhaka yA to jinakalpa ko aMgIkAra kara lete haiM yA apane gaccha meM puna: lauTa Ate haiM yA punaH vaisI hI tapasyA prArambha kara dete haiN| isa parihAra vizuddhi tapa ke ArAdhaka ise tIrthaMkara bhagavAn ke sAnnidhya meM athavA jisane isa kalpa ko tIrthaMkara se svIkAra kiyA ho usake pAsa hI aMgIkAra karate haiM anya ke pAsa nhiiN| yaha cAritra jinhoMne chedopasthApanIya cAritra aMgIkAra kiyA hai, unhIM ko hotA hai| parihAra vizuddhi cAritra kA adhikArI banane ke lie jaghanyAyu unatIsa (29) varSa tathA jaghanya dIkSA paryAya bIsa (20 ) varSa Avazyaka haiN| isa saMyama kA utkRSTa kAla kucha kama (29 varSa kama ) pUrva koTi varSa taka mAnA gayA hai| isa saMyama ke adhikArI ko sAr3he nau pUrva kA jJAna hotA hai| isa cAritra ke dhAraka muni dina ke tIsare prahara meM bhikSA evaM bihAra aura anya samaya meM dhyAna, kAyotsargAdi karate haiN| isa cAritra ko dhAraNa karane vAle do prakAra ke hote haiN| -- 1. ityarika jo kalpa kI samApti ke bAda punaH usI gaccha meM A jAte haiM! 2. yAvatkathita jo kalpa samApta hote hI binA vyavadhAna ke jinakalpa svIkAra kara lete haiN| 4. sUkSma samparAya cAritra - jisake kAraNa jIva caturgati rUpa saMsAra meM paribhramaNa karatA hai use samparAya kahate haiN| saMsAra paribhramaNa ke mukhya kAraNa krodhAdi kaSAya haiN| jisa cAritra meM sUkSma arthAt saMjvalana lobha rUpa kaSAya ( samparAya) kA udaya hI zeSa raha jAtA hai, aisA cAritra sUkSma saMparAya cAritra kahalAtA hai| yaha dasaveM guNasthAnavartI jIvoM ko hotA hai| yaha cAritra saMklizyamAna aura vizuddhayamAna ke bheda se do prakAra kA hotA hai| (1) kSapaka zreNI yA upazama zreNI para ArohaNa karane vAle kA cAritra vizuddhayamAnaka hotA hai jabaki (2) gyArahaveM para car3hakara vahA~ se girakara jaba sAdhaka punaH dasaveM para AtA hai, to vaha saMklizya mAnaka kahalAtA hai kyoMki girane meM saMkleza hI kAraNa banatA hai|
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 5. yathAkhyAta cAritra-yaha zabda prAkRta meM "ahakkhAya' rUpa meM hai| isakI zAbdika vyutpatti isa prakAra jAnanA caahiye| ah+aa+akkhaay| yahA~ aha-atha zabda yathAtathya artha me aura A-AG upasarga abhividhi artha meM prayukta huA hai aura akkhAya kriyA pada hai| jisakI saMdhi hone se ahAkkhAya zabda banatA hai phira "hasva: saMyoge" isa sUtra se 'ahakkhAya' pada bana jAtA hai isakA artha yaha huA ki yathArtha rUpa se jo cAritra pUrNataH kaSAya rahita ho use yathAkhyAta cAritra kahate haiN| isa cAritra ke do bheda hote haiM-- pratipAtI aura aprtipaatii| 1. pratipAtI* jisa jIva kA moha upazAnta huA ho use pratipAtI kahate haiN| 2. apratipAtI- jisakA moha sarvathA kSINa ho gayA ho use apratipAtI kahate haiN| AzrayI ke bheda se isa cAritra ke nimna do bheda haiM1. chAnasthika- chayastha arthAt gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAnavatoM jiiv| 2. kevalika- kevalajJAna ko prApta terahaveM tathA caudahaveM guNasthAnavartI jiiv| yadyapi gyArahaveM tathA bArahaveM guNasthAnavI jIva kA moha sarvathA upazAnta yA kSaya ho jAtA hai parantu jJAnAvaraNIyAdi tIna ke zeSa rahane se unheM chadmastha kahate haiN| kevalI ke cAroM ghAtI karma naSTa ho jAte haiN| isa prakAra cAritra guNa kA prarUpaNa jAnanA caahiye| aba krama prApta naya pramANa kA nirUpaNa karate haiM naya-pramANa se jAnI huI ananta dharmAtmaka vastu ke eka dharma ko mukhya rUpa se jAnane vAle jJAna ko "naya' kahate haiN| vistAra se to naya aneka haiM kyoMki eka vastu ke vivecana kI jitanI vidhiyoM ho sakatI haiM utane hI naya ho sakate haiM parantu saMkSepa se naya ke do bheda haiM- 1, dravyArthika aura 2. pryaayaarthik| dravya arthAt sAmAnya ko viSaya karane vAle naya ko dravyArthika naya kahate haiM aura paryAya arthAta vizeSa ko viSaya karane vAle naya ko paryAyArthika naya kahate haiN| sAmAnyatayA nayoM ke nimna meda kiye jAte haiN| dravyArthika naya ke tIna bheda hai- naigama, saMgraha aura vyvhaar| paryAyArthika naya ke cAra bheda haiM- RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha aura evNbhuut| __siddhasena Adi tArkikoM ke mata ko mAnane vAle dravyArthika naya ke tIna bheda mAnate haiN| ve naigama ko bhI svatantra naya nahIM mAnate haiN| kintu RjusUtra ko
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jIvasamAsa dravyArthika naya meM sammilita karate haiN| siddhasena ke anusAra paryAyArthika naya bhI tIna hI haiN| parantu jinabhadra gaNi ke mata kA anusaraNa karane vAle saiddhAntika dravyArthika naya ke cAra bheda mAnate haiN| ve bhI RjusUtra naya ko dravyArthika mAnate haiN| (vizeSAvazyaka, bhASya gaathaa-1550)| (1) naigama naya-do paryoM, do dravyoM tathA dravya aura paryAya kA pradhAna aura gauNabhAva se vivakSA karane vAle naya ko naigama naya kahate haiN| naigama nayanaekam eka nahIM arthAt aneka gamoM arthAt bodhamArgo (vikalpoM) se vastu ko jAnatA hai| (ratnAkarAvatArikA, adhyAya 7, sUtra 7) jo aneka dRSTiyoM se vastu ko jAnatA hai athavA aneka bhAvoM se vastu kA nirNaya karatA hai use naigama naya kahate haiN| nigama nAma janapada arthAt deza kA hai usameM jo zabda jisa artha ke lie niyata hai vahA~ para usa artha aura zabda ke sambandha ko jAnane kA nAma naigama naya haiM arthAta isa zabda kA vAcya yaha artha hai aura isa artha kA vAcaka yaha zabda haiM, isa prakAra vAcya-vAcaka ke sambandha ke jJAna ko naigama naya kahate haiN| (tattvArtha sUtra- adhyayana 1) tatra saMkalpamAtrasya grAhako naigama nyH| nigama kA artha hai saMkalpa, jo nigama arthAt saMkalpa ko viSaya karake kahe vaha naigama naya kahA jAtA hai- jaise "kauna jA rahA hai, yaha pUche jAne para "maiM jA rahA hU~" yaha uttara diyA jAtA hai yahAM para koI bhI jA nahIM rahA kintu jisane jAne kA kevala saMkalpa hI kiyA hai vaha naigama naya kI apekSA se kahatA hai ki maiM jA rahA huuN| (nyAya pradIpa) __ zabdoM ke jo-jo artha loka meM mAne jAte haiM unako samajhane kI dRSTi naigama naya hai| isa dRSTi se yaha naya anya sabhI nayoM se adhika viSaya vAlA hai| naigama naya padArtha ko sAmAnya, vizeSa aura upayAtmaka mAnatA hai| vaha tInoM kAloM, cAro nikSepoM evaM dharma aura dharmI donoM kA grahaNa karatA hai| yaha naya saMkalpa ke AdhAra para sAdhya kA pratipAdana kara detA hai jaise kisI manuSya ko stambha banAne kI icchA huii| taba vaha jaMgala meM kASTha lAne ke lie gyaa| mArga meM kisI ne usase prazna kiyA ki kahA~ jA rahe hoM? usane uttara diyA ki stambha lAne ke lie jA rahA huuN| binA lakar3I prApta kiye aura binA stambha banAye- kevala saMkalpa ke AdhAra para hI usane kaha diyA ki stambha lene jA rahA huuN| isa prakAra vastu ke saMkalpa ko hI vastu mAna lenA naigama naya kA abhiprAya hai|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra naigama naya ke do bheda haiM, kyoMki koI bhI kathana do hI prakAra se ho sakatA hai (1) sAmAnya kI apekSA se tathA (2) vizeSa kI apekSA se| sAmAnya kI apekSA lekara pravRtta hone vAle naya ko samagra grAhI naigama naya kahate haiM jaise ghtt| yahAM ghaTa (ghar3A) zabda sAmAnya hai| vizeSa kA Azraya lekara pravRtta hone vAle naya ko dezamAhI negama naya kahate haiM yathA miTTI kA ghar3A, pItala kA ghar3A, ghI kA ghar3A, pAnI kA ghar3A aadi| anya apekSA se naigama naya ke tIna bheda bhI mAne gaye hai jaise bhUta grAhI naigama, bhAtrI grAhI naigama, aura vartamAna grAhI maiNgm|| ___ atIta kI apekSA se vartamAna meM koI kathana karanA bhUta grAhI naigama naya hai, jaise dIpAvalI ke dina yaha kahanA ki Aja mahAvIra svAmI mokSa gye| Aja kA artha hai vartamAna Aja kA dina nahIM hai apitu bhUtakAla kA yahI dina hai kyoki bhagavAn mahAvIra ko mokSa gaye DhAI hajAra varSa se adhika ho gye| vartamAna meM bhaviSya kA saMkalpa karanA bhAvI grAhI naigama naya hai| jaise arihanta siddha hI haiN| vartamAna meM koI kArya zuru kara diyA gayA ho parantu vaha pUrNa na huA ho, phira bhI pUrNa huA kahanA vartamAna grAhI naigama naya haiM, jaise rasoI banAnA prArambha karane para yaha kahanA ki Aja to bhAta banAyA hai| (2) saMgraha naya-dravya yA vastu ke vizeSa se rahita mAtra sAmAnya pakSa ko grahaNa karane vAle naya ko saMgraha naya kahate haiN| (ratnAkarAvatArikA) jAti rUpa sAmAnya pakSa ko viSaya karane vAle naya ko saMgraha naya kahate haiN| jaise yaha manuSya hai, (anuyoga dvAra- lakSaNadvAra) saMgraha naya eka zabda ke dvArA aneka padArthoM ko grahaNa karatA hai athavA mAtra avayava yA aMza ke AdhAra para sarvaguNa paryAya sahita vastu ko grahaNa karane vAlA saMgraha naya hai| jaise koI seTha apane naukara se kahatA hai ki dAtuna lAo, vaha dAtuna zabda sunakara maJjana, braza, jIbhI, pAnI kA loTA, tauliyA Adi saba cIja lekara upasthita hotA hai| yahA~ kevala "dAtUna" kahane se hI usako dAtuna kI sampUrNa sAmagrI kA grahaNa kara diyaa| saMgraha naya ke do bheda haiM- (1) parasaMgraha (sAmAnya saMgraha) (2) apara saMgraha (vizeSa sNgrh)| mAtra sat ko grahaNa karane vAlA naya parasaMgraha naya kahalAtA hai kyoMki yaha naya sat kahane se jIva aura ajIva ke bheda ko bhI na mAnakara saba dravyoM kA grahaNa karatA hai| jIva dravya Adi avAntara sAmAnya ko grahaNa karane vAlA aura unake bhedoM kI upekSA karane vAlA apara saMgraha naya hai| jaise jIva kahane se saba jIva dravyoM
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa kA grahaNa to huA parantu ajIva dravya raha gyaa| isalie yaha naya vizeSa saMgraha naya haiN| (ratnAkarAvatArikA- adhyAya 7) / (3) vyavahAra naya- laukika vyavahAra ke anusAra vibhAga karane vAle naya ko vyavahAra naya kahate haiM jaise jo sat hai- vaha yA to dravya hai yA pryaay| jo dravya hai usake jIvAdi chaH bheda hai| jo paryAya hai usake sahabhAvI aura kramabhAvoM ye do bheda haiN| isI prakAra jIva ke saMsArI aura mukta aise do bheda haiN| saba dravyo aura unake viSayoM meM pravRtti karane vAle naya ko vyavahAra naya kahate haiN| yaha naya sAmAnya ko nahIM kevala vizeSa ko ho grahaNa karatA hai kyoMki sAmAnya loka vyavahAra kA viSaya nahIM hai| loka meM to vizeSa ghaTAdi padArtha jaladhAraNa Adi kriyAoM ke yogya dekhe jAte hai| yadyapi nizcaya naya ke anusAra ghaTa Adi saba aSTasparzI paudagalika vastuoM meM pA~cavarNa, do gandha, pA~ca rasa tathA ATha sparza hote haiM kintu bAlaka aura striyA~ jaise sAdhAraNa loga eka vastu meM kAle yA nIle varNa vizeSa kA hI nizcaya karate haiM, usI kA loka vyavahAra ke yogya hone ke kAraNa ve sat rUpa se pratipAdana karate haiM aura zeSa kA nhiiN| jaise mogA mAlI hai| vyavahAra se koyala kAlI hai parantu nizcaya se koyala me pA~ca varNa, do gandha, pA~ca rasa aura ATha sparza pAye jAte haiN| isI prakAra narama gur3a vyavahAra se mIThA hai parantu nizcaya naya se usameM uparokta pA~co rasa Adi pAye jAte haiN| yaha naya prAya: upacAra meM hI pravRtta haA karatA hai isake jJeya viSaya aneka hote haiM, isalie isako vistRtArtha bhI kahA gayA hai| yaha loka pracalita vacana vyavahAra ko hI satya mAna letA hai jaise- ghar3A cUtA hai, nAlA giratA hai, rAstA calatA hai, banArasa A gyaa| vastuta: ghar3e meM parA huA pAnI vratA hai, nAlA nahIM para nAle meM se pAnI giratA haiM, rAste meM manuSya calate haiM tathA banArasa nahIM AtAmanuSya banArasa pahu~catA hai phira bhI laukika jana isa prakAra kI bhASA kA prayoga karate hai| isa prakAra prAya: vyavahAra-naya kI pravRtti upacarita viSaya hI haiN| vyavahAra naya ke do bheda haiM- (1) sAmAnya bhedaka, (2) vizeSa bhedk| sAmAnya saMgraha meM bheda karane vAle naya ko sAmAnya bhedaka vyavahAra naya kahate haiM jaise dravya ke do bheda haiM... jIva aura ajiiv| vizeSa saMgraha meM bheda karane vAlA vizeSa bhedaka vyavahAra naya hai jaise jIva ke do bheda- saMsArI aura mukt| (4) agasana naya-vartamAna kSaNa meM hone vAlI paryAya vizeSa ko hI pradhAna rUpa se grahaNa karane vAle naya ko RjusUtra naya kahate haiM jaise maiM sukhI huuN| yaha vartamAna kSaNa sthAyI sukhaparyAya ko pradhAna rUpa viSaya detA hai| (ratnAkarAvatArikA,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 117 parimANa-dvAra adhyAya 7, sUtra 28) mAtra vartamAna kAla kI paryAya ko grahaNa karane vAlA naya RjusUtra naya hai| RjusUtra naya bhUta aura bhaviSya kAla kI paryAya ko grahaNa nahI karatA hai| isake do bheda haiM- (1) mUkSma RjusUtra naya, (2) sthUla RjusUtra ny| jo eka sa: 1 ko paryana ra raNa ko rahegana :juI nAnate haiM jaise- zabda bhaNika haiN| ____ jo aneka samayoM kI vartamAna paryAya ko grahaNa karatA hai use sthala RjusUtra naya kahate haiM jaise manuSya paryAya sau varSa kA hai| (5) zabda naya-kAla, kAraka, liMga, vibhakti, upasarga aura vacana Adi ke bheda se zabdoM meM artha-bheda kA pratipAdana karane vAle naya ko zabda naya kahate haiM jaise- vaha banArasa thA, banArasa hai aura banArasa rhegaa| uparokta udAharaNa meM zabda naya bhUta, vartamAna aura bhaviSya kAla ke bheda se banArasa ke tIna bheda mAnatA hai arthAt unheM alaga-alaga mAnatA hai| isI prakAra ghar3A banAtA hai aura ghar3A banAyA jAtA hai yahA~ kAraka ke bheda se zabda naya ghaTa ke artha meM bhI bheda karatA hai| isI prakAra liGga, saMkhyA, puruSa aura upasarga ke bheda se bhI vaha zabda ke artha-bheda mAnatA hai| zabdanaya RjusUtra naya ke dvArA grahaNa kiye hue vartamAna ko bhI vizeSa rUpa se mAnatA hai jaise RjusUtra naya liGgAdi kA bheda hone para bhI usakI vAcya paryAyoM ko eka hI mAnatA hai parantu zabda naya liGgAdi ke bheda se paryAyavAcI zabda meM bhI arthabheda grahaNa karatA hai yathA- vaha taTaH, taTI, taTam ina tInoM meM arthoM kA bheda mAnatA hai| kintu rAjA, napa, bhUpati, bhUpAla Adi paryAyavAcI zabdoM meM artha-bheda nahIM mAnatA hai| (6) samapirUr3ha naSa- paryAyavAcI zabdoM meM nirukti yA vyutpatti ke bheda se bhinna artha ko mAnane vAle naya ko samamirUr3ha naya kahate haiN| yaha naya mAnatA hai ki jahA~ zabda bheda hai vahA~ arthabheda bhI hai| zabda naya to arthabheda vahIM mAnatA hai jahA~ liMgAdi kA bheda ho parantu isa naya kI dRSTi meM to pratyeka zabda kA artha bhinna-bhinna hotA hai bhale hI ve zabda paryAyavAcI ho aura unameM liGga Adi kA bheda bhI na ho| indra aura purandara zabda paryAyavAcI haiM phira bhI inake artha meM antara hai| indra zabda se aizvarya vAle kA bodha hotA hai aura purandaro se puroM arthAt nagaroM ke nAza karane vAle kA bodha hotA hai| donoM kA Azraya eka hI hone se donoM zabda paryAyavAcI batAye gaye haiM kintu inakA artha bhinna hai| isI prakAra pratyeka zabda mUla meM to pRthaka artha kA paricAyaka hotA hai kintu kAlAntara meM vyakti yA samUha meM prayukta hote-hote paryAyavAcI bana jAtA hai|
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jIvasamAsa samabhirUr3ha naya zabdoM ke pracalita arthoM ko nahIM kintu unake mUla arthoM ko pakar3atA haiN| samabhirUr3ha ke mata se jaba indrAdi vastu kA anyatra arthAt zakrAdi meM saMkramaNa hotA hai taba vaha avastu ho jAtI hai, kyoki samabhirUr3ha naya vAcaka ke bheda se bhinna-bhinna vAcyoM kA pratipAdana karatA haiN| tAtparya yaha hai ki samabhirUr3ha naya ke mata se jitane zabda hote haiM utane hI unake artha bhI hote haiM arthAt pratyeka zabda kA artha bhinna-bhinna hotA hai| zabda naya indra, zakra, purandara ina tInoM zabdoM kA eka hI vAcya mAnatA haiM parantu samabhirUr3ha naya ke mata se ina tInoM ke bhinna-bhinna vAcya haiM, kyoMki ina tInoM kI pravRtti ke nimitta ( nAma ke kAraNa) bhinna-bhinna haiN| indana ( aizvarya bhoganA ) kriyA meM pariNata ko indra, zakana (samartha honA) kriyA meM pariNata ko zakra, aura puradAraNa (pura arthAt nagaroM kA nAza ) kriyA meM pariNata hone ko purandara kahate haiN| yadi inakI pravRtti ke bhitra nimittoM ke hone para bhI ina tInoM kA eka hI artha mAneMge to ghaTa, paTAdi zabdoM kA bhI eka hI artha, mAnanA pdd'egaa| isa prakAra doSa A jaayegaa| isalie samabhirUr3ha naya ke anusAra pratyeka zabda ko bhinna vAcya mAnanA hI yukti saMgata haiN| (7) evaMbhUta nava- zabdoM kI svapravRtti kI nimittabhUta kriyA se yukta padArtha ko hI unakA vAcya mAnane vAlA evaMbhUta naya haiN| samabhirU naya indanAdi kriyA ke hone yA na hone para indrAdi zabdoM se vAcya mAna letA hai kyoMki ve zabda apane vAcyoM ke lie rUDha ho cuke haiM parantu evaMbhUta naya indrAdi ko indrAdi zabdoM se vAcya tabhI mAnatA hai jaba ve indanAdi (aizvaryavAn ) kriyAoM meM pariNata ho / jaise evaMbhUta naya indana kriyA kA anubhava karate samaya hI indra ko indra kA vAcaka mAnatA hai aura zakana (samartha honA) kriyA meM pariNata hone para hI indra ko zakra zabda kA vAcya svIkAra karatA hai anyathA nhiiN| isa prakAra zabda kI mUla dhAtu se niSpanna kriyA yA ceSTAoM se yukta vastu ko hI usa zabda kA vAcya mAnane vAlA evaMbhUta naya hai arthAt jo zabda ko artha se aura artha ko zabda se vizeSita karatA hai vaha evaMbhUta naya hai| jaise ghaTa zabda ceSTA arthavAlA ghaTa dhAtu se banA hai ataH isakA artha yaha hai ki jo strI ke mastaka para ArUr3ha hokara jaladhAraNAdi kriyA kI ceSTA karatA hai vaha ghaMTa hai| isalie evaMbhUta naya ke mata se ghaTa vastu taba hI ghaTa zabda kI vAcyaM hogI jabaki vaha strI ke mastaka para ArUr3ha hokara jaladhAraNAdi kriyA ko karegI, anyathA nhiiN| isI prakAra jIva taba hI siddha kahA jAtA hai jaba saba karmoM ko kSaya karake mokSa meM virAjamAna ho jaay| ( anuyogadvAra lakSaNadvAra )
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa dvAra 119 " jitanI taraha ke vacana haiM utanI hI taraha ke naya haiN|" isase do bAte jJAta hotI haiM, prathama yaha ki naya aneka ho sakate haiN| dUsarI yaha ki naya kA sambandha vacana vyavahAra ke sAtha hai| yadi naya kA sambandha vAka vyavahAra se haiM to pratyeka naya vacana vyavahAra kA hI eka DhaMga hotA hai| kintu vacana vyavahAra bhI vaktA ke abhiprAya para nirbhara hotA haiM, ataH nava ko vaktA ke abhiprAya para bhI AdhArita mAnA gayA hai| vastu naya ke meM do bheda haiM mUla nizcaya aura vyavahAra jo ke svadravya aura svaparyAya ko yathArtha rUpa meM prastuta karatA hai use nizcaya naya kahate haiN| jo vastu kI dUsare dravyoM yA padArthoM ke nimitta se hone vAlI paryAyoM ko viSaya karatA hai use vyavahAra naya kahate haiN| 1 nizcayanaya.. isake bhI do bheda haiM- 1. dravyArthika aura 2. paryAyArthika | dravya ke sAmAnya pakSa ko grahaNa karane vAlA dravyArthika aura vizeSa viSaya pakSa ko grahaNa karane vAlA paryAyArthika nizcaya naya hai| dravyArthika naya ke nimna 10 bheda mAne gaye haiM 1. nityadravyArthika. 2. eka dravyArthika 3 sad dravyArthika 4. vaktavya dravyArthika, 5. azuddha dravyArthika 6 anvaya dravyArthika 7 parama dravyArthika, 8. zuddha dravyArthika 9 sattA dravyArthika aura 10 paramabhAva grAhaka dravyArthika / . paryAyArthika naya ke nimna 6 bheda haiM 1. anAdi nitya paryAyArthika 2. sAdi nitya paryAyArthika 3. anitya zuddha paryAyArthika, 4 anitya azuddha paryAyArthika 5 karmopAdhi rahita nitya zuddha paryAyArthika, 6. karmopAdhi sahita anitya azuddha paryAyArthika (dekheM- zrI jaina siddhAnta bola saMgraha bhAga 2, pRSTha 411 ) - * -- -- vyavahAra naya - yadyapi vyavahAra vastu ke yathArtha svarUpa ko na batAkara usake AbhAsita svarUpa ko batalAtA hai, parantu vaha bhI mithyA nahIM haiM-- yathA "ghI kA ghar3A" isa kathana se vastu ke yathArtha svarUpa kA jJAna to nahIM hotA hai arthAt yaha to jJAta nahIM hotA ki ghar3A miTTI kA hai yA pItala Adi kA hai| parantu itanA avazya jJAta hotA haiM ki usame ghI rakhA jAtA hai| jisameM ghI rakhA jAtA hai-- aise ghar3e ko vyavahAra meM ghI kA ghar3A kahate haiN| isalie yaha bAta byabahAra se satya hai| vyavahAra naya mithyA tabhI ho sakatA hai jabaki usakA viSaya nizcaya kA viSaya mAna liyA jAye arthAt ghI ke ghar3e kA artha ghI se banA huA ghar3A samajhe / jaba taka vyavahAra naya apane vyavahArika satya para kAyama haiM taba taka use mithyA nahIM kaha skte|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 870 jIvasabhAsa - 5. jIvadravya kA parimANa guNasthAnoM kI apekSA se jIvadravya kA parimANa parimANa kI sAmAnya carcA dravya, kSetra, kAla tathA bhAva kI apekSA se gAthA 87 se 143 taka ko jA cukI haiN| aba jIvadravya ke parimANa kI carcA karate haiM midhyAdRSTi guNasthAnavartI jIvoM kA parimANa micchAdavamaNatA kAleNosappiNI anaMtAo / khetena mijjamANA havaMti logA aNaMtAo / / 144 / / gAthArtha - mithyAdRSTi jIva dravya kI apekSA se ananta haiM, kSetra kI apekSA se lokAkAza ke ananta pradezoM ke samatulya haiM tathA kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI- avasarpiNI kAla ke samayoM ke samatulya haiN| vivecana - midhyAdRSTi jIva dravya kI apekSA ananta haiN| kSetra kI dRSTi se lokAkAza ke ananta AkAza-pradezoM jitane hai| kAla kI apekSA se mithyAdRSTi jIva ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla ke samayoM kI saMkhyA ke jitane hai / yahA~ bhAva parimANa kI carcA nahIM kI gaI kyoMki dravya, kSetra aura kAla kI apekSA se jIvadravya kI ginatI kI jA sakatI haiM parantu bhAva- antaraMga kA viSaya hone se usakI ginatI nahIM kI jA sktii| ataH use alaga se nahIM kahA gayA haiN| punaH eka anya apekSA se yahA~ bhAva kA sambandha pratyeka ananta jIva dravyo kI anantAnanta paryAyoM se haiM ataH unakI samatulyatA batAnA kaThina haiN| sAsvAdana tathA mizra guNasthAnavartI jIvoM kA parimANa egAIyA bhajjA sAsAyaNa tahaya sammamicchA ya / ukkoseNaM duhavi mallassa asaMkhabhAgo va / / 145 / / gAthArtha - sAsvAdana tathA samyak mithyAdRSTi arthAt mizradRSTi jIva (adhuva hone se ) kabhI hote haiM tathA kabhI nahIM bhI hote haiN| yadi hote haiM to donoM hI (sAsvAdana evaM mizradRSTi jIva) eka, do, tIna se lekara utkRSTa arthAt adhikatama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane hote haiN|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 121 vivecana-sAsvAdana tathA samyakmithyA guNasthAna kA kAla svalpa hone se ye jIva kabhI hote haiM tathA kabhI nahIM bhI hote| ata: inakI saMkhyA kabhI kama se kama eka aura adhikatama palyopa meM jitane samaya hote haiM unakA AMglyAtavAM bhAga jitane hI hote haiN| apirata samyagdRSTi, dezavirata, pramatta saMghata aura apramatta saMpata guNasthAnavI jIvoM kI saMkhyA pallA saMkhiyabhAgo avirayasammA ya desa virayA yA koDisahassapuhattaM dhamatta iyare u saMkhejjA / / 146 / / gAthArtha- avirata samyagadRSTi tathA dezavirata guNasthAnavatI jIva palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane hote haiN| pramatta saMyata sahasra koTi pRthaktva hai evaM itara arthAt apramatta saMyata saMkhyAta parimANa haiN| vivecana-dvitIya tathA tRtIya guNasthAnavI jIva adhruva hone ke kAraNa loka meM bhajanA arthAt vikalpa se pAye jAte haiN| parantu caturtha, paMcama, pATha tathA saptama guNasthAnavartI jIva sAmAnyataH sarvaloka kI apekSA se dhruva hone se sadA pAye jAte haiN| inakA kabhI vyavaccheda (abhAva) nahIM hotaa| avirata samyagdRSTi- inakA parimANa jaghanya arthAt nyUnatama aura utkRSTa arthAt adhikatama ina donoM apekSA se kSetra palyopama kA asaMkhyAtaveM bhAga ke samatulya hotA hai| dezavirati-avirata samyagadaSTi jIvoM kA parimANa palyopama kA adhikatama asaMkhyAtavAM bhAga hotA hai, vahA~ dezavirati jIvoM kA parimANa kSetra palyopama kA nyUnatama asaMkhyAtavAM bhAga batAyA gayA hai| pramatta saMyata-pramata saMyata jovoM kA parimANa jaghanya nyUnatama do hajAra koTi aura adhikatama nava hajAra koTi (karor3a) hotA haiN| ___ apramatta saMcata-pramatta saMyata jIvoM kA parimANa saMkhyAta kahA gayA hai| isake Age guNasthAnavI jIva ko mohaupazAmaka arthAt upazama zreNI se ArohaNa karane vAle tathA upazAnta moha (gyArahaveM guNasthAnavartI) aura mohakSapaka arthAt kSAyika zreNI se ArohaNa vAle tathA kSINa mohI (bArahaveM) guNasthAnavI kahate haiN| aba inakA parimANa kahate haiMupazAmaka va upazAntamoha kA parimANa egAiya bhayaNijjA pravesaNeNaM tu jAva caupanA / uvasAmageva-saMtA akhaM pA Ava saMkhejjA / / 147 / /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jIvasamAsa gAthArtha- upazAmaka zreNI meM praveza karate samaya kama se kama eka aura adhikatama caupana (54) jIva 'bhajanA arthAt vikalpa se ho sakate haiN| sampUrNa upazama kAla kI apekSA upazAmaka tathA upazAnta mohI jIvoM kI saMkhyA saMkhyAta hI hotI haiN| vastuta: yaha carcA guNasthAna siddhAnta kI apekSA se na hokara tattvArthasUtra evaM AcArAMganiyukti meM varNita karmanirjarA kI dasa avasthAoM kI apekSA se hai (smpaadk)| vivecana- 1. upazAmaka-jisa avasthA meM mohanIyakarma kI zeSa karmaprakRtiyoM kA upazama kiyA jA rahA ho| 2. upazAntamoha-jisameM mohanIya-karma ko karma prakRtiyoM kA upazama pUrNa ho cukA ho| 3. kSapaka- jisameM moha kI zeSa prakRtiyoM kA kSaya kiyA jA rahA ho| 4. kSINamoha- jisameM moha-karma kI sabhI karma-pravRttiyoM kA kSaya ho cukA ho| upazAmaka zreNI meM 1 se lekara 54 jIva taka hI eka sAtha eka samaya meM praveza kara sakate haiM isase adhika nhiiN| gAthA meM "addha" zabda se upazama zreNI kA, prArambha se lekara anta taka kA samaya (kAla) jAnanA caahie| yaha kAla asaMkhyAta samaya rUpa antarmuhUrta parimANa kA hotA hai| upazama zreNI antarmuhUrta se adhika samaya kI nahIM hotI hai| ataH upazama zreNI kA kAla (upazAmaka tathA upazAnta) donoM milakara adhikatama saMkhyAta samaya parimANa hotA hai| antarmuharta ke kAla parimANa vAlI upazama zreNI ke eka samaya meM eka sAtha 1 se lekara 54 taka upazAmaka jIva hote haiN| isa prakAra upazama zreNI ke sampUrNa kAla meM kabhI-kabhI utkRSTa rUpa se saMkhyAta upazAmaka aura saMkhyAta upazAnta mohI jIva ho sakate haiN| usake bAda upazama zreNI kI nirantaratA samApta ho jAtI hai| prazna- zreNI kA kAla asaMkhyAta samayavAlA hai| usameM yadi pratyeka samaya meM eka-eka upazAmaka bhI ho to upazAmakoM kI saMkhyA sahaja hI asaMkhyAta ho jAtI hai phira saMkhyAta hI kyoM kahA gayA ? uttara-- samayoM kI saMkhyA asaMkhyAta hone para bhI usa zreNI meM praveza karane vAle jIvoM kI saMkhyA to saMkhyAta hI hotI hai, kyoMki saMjhI manuSyoM kI utkRSTa saMkhyA bhI saMkhyAta hI hotI hai asaMkhyAta nhiiN| usameM bhI yaha zreNI cAritra sampanna
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa dvAra 1 123 manuSya hI kara sakate haiN| ataH zreNI kA kAla asaMkhya samaya vAlA hone para bhI usameM zreNI ArohaNa karane vAle manuSyoM kI saMkhyA saMkhyAta hI hogI asaMkhyAta nahIM / (jJAtavya hai - garbhaja paryAptA manuSya kI adhikatama saMkhyA kI carcA gAthA 153 meM kI gaI hai| ) ataH yaha nizcita huA ki apUrvakaraNa, anivRttibAdarasamparAya aura sUkSmasamparAya ina tIna guNasthAnoM meM pratyeka ke andara eka sAtha eka hI samaya meM praveza vAle jIva kama se kama eka aura adhikatama caupana kabhI-kabhI apekSA se hote haiN| haiN| alaga-alaga samaya meM praveza vAloM kI apekSA se to adhikatama kisI samaya meM saMkhyAta jIva bhI hote haiN| upazAntamoha guNasthAna ke viSaya meM bhI isI prakAra se jAnanA caahiye| Age kSapaka evaM kSINamohI guNasthAnavartI kA parimANa kahate haiM kSapaka, kSINamoha evaM sayogI kevalI jIvoM kI saMkhyA khavagA u khINamohA jiNA u pavisanti jAva aTThasavaM / aAe sayaputtaM koDipuhutaM sajogINaM / / 148 / / gAthArtha - kSapaka aura kSINamohI jIva jaba kSapaka zreNI meM praveza karate haiM to unakI saMkhyA 1 se lekara adhikatama 108 ho sakatI hai| kSapaNakAla meM adhikatama jIvoM kI saMkhyA zatapRthakatva arthAt kama se kama do sau tathA adhikatama nau sau hotI haiN| sayogI kevalI kor3a pRthakatva arthAt kama se kama do karor3a aura adhikatama nau karor3a hote haiN| vivecana zreNI se ArohaNa karane vAle kSapaka tathA kSINamohI kabhI hote haiM tathA kabhI nahIM hote haiN| isakA kAraNa hai ki kSapaka zreNI se ArohaNa kI kriyA sadaiva ho yaha Avazyaka nahIM hai| jaba hotI hai taba kSapaka zreNI meM eka sAtha eka samaya meM nyUnatama eka tathA adhikatama eka sau ATha kI saMkhyA hotI hai| ye jIva apUrvakaraNa, anivRtti bAdara samparAya tathA sUkSma- samparAya guNasthAnoM meM kSAyika zreNI se ArohaNa karane ke kAraNa kSapaka kahe jAte haiN| chadyAvasthA meM sabase antima guNasthAna kSINamoha kA hai| mohanIyakarma kA sampUrNa kSaya ho jAne ke kAraNa ise kSINamoha kahA gayA hai| prazna- eka samaya meM praveza karane vAle jIva eka sau ATha hI hote haiMadhika nahIM, aisA kisa AdhAra para kahA gayA ? uttara - kSapaka zreNI meM eka samaya meM adhikatama eka sau ATha jIva hI ArohaNa karate haiM, aisA Agamavacana hai|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa yaha carcA eka samaya kI apekSA se kI gaI aba bhitra-bhinna samayoM meM kSapaka zreNI meM praveza karane vAloM kI apekSA se vivecana kiyA jaayegaa| Apaka- yahA~ kSapaka zreNI kA kAla (addhA), asaMkhyAta samayAtmaka antarmuharta ke samatulya jAnanA caahie| antarmuharta pramANa kSapaka zreNI kAla meM eka samaya meM 108, dUsare samaya meM phira 108 jIva hote haiN| isa prakAra alaga-alaga samaya meM praveza karane vAle sabhI kSapako kI saMkhyA milAe~ to sampUrNa antarmuhUrta ke samayoM meM samasta manuSya kSetra meM kabhI-kabhI zatapRthakatva kSapaka evaM kSINamohI hote haiM aura kabhI kSapaka zreNI se ArohaNa karane vAloM kA abhAva bhI hotA hai| prazna- antarmuhUrta meM asaMkhyAta samaya hote haiM ata: asaMkhyAta jIva kyo nahIM hote ? isa zaMkA kA samAdhAna pUrva gAthA 147 ke artha vivecana meM diyA gayA hai| sayogI kevalI-gAthA meM Age sayogI kevaliyoM kA parimANa yA saMkhyA batAte haiN| sayogI kevalI (mahAvideha kSetra meM) sadA rahate haiN| inakA vyavaccheda (viraha) nahIM hotaa| sAmAnyataH inakI saMkhyA pandraha karmabhUmiyoM meM nyUnatama tathA adhikatama karor3a pRthakatva arthAt do karor3a se nau karor3a ke bIca hotI hai| ayogI kevalI- ayogI kevalI to kabhI hote haiM kabhI nahIM hote haiN| yadi hote haiM to nyUnatama eka tathA adhikatama saMkhyAta hote haiN| isa prakAra caudaha jIva samAsa arthAt caudaha guNa sthAnoM kI apekSA se jIva dravyoM kA parimANa batalAyA gayA hai| Age naraka Adi gatiyoM kI apekSA se unakA parimANa batAte hai| narakagati paDamAe asaMkhejjA seDhIo sesiyAsu puDavIsu / seDI asaMkhabhAgI havaMti micchA u neraiyA / / 149 / / gAthArtha-prathama naraka meM asaMkhyAta zreNI parimANa nArakI jIva haiN| zeSa cha; narakoM meM pratyeka zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane mithyAdRSTi nArakI jIva hote haiN| prazna- zreNI kise kahate haiM? uttara- paJcama karmagrantha kI gAthA 97 meM kahA gayA hai ki loka caudaha rajju jitanA U~cA haiN| sAmAnya buddhi se vaha sAta ghana rajju parimANa vAlA hai|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa dvAra 125 sAta rajju lambI AkAza-pradeza kI paMkti ko zreNI kahate haiM tathA usake varga ko pratara kahate haiN| gAthA 103 ke vivecana meM bhI zreNI, varga, pratara Adi zabdoM ko spaSTa kiyA gayA hai| inakA vistRta vivecana paJcama karmagrantha kI gAthA 97 ke bhAvArtha meM diyA gayA hai| vyAkhyAprajJaptisUtra, zataka cauMtIsa sUtra saiMtIsaveM ( 37 ) ke vivecana meM vigraha gati evaM zreNI kA lakSaNa batAte hue kahA gayA hai ki- eka sthAna se maraNa karane ke pazcAt dUsare sthAna para jAte hue jIva kI jo gati hotI hai use vigraha gati kahate haiN| vaha zreNI ke anusAra hotI hai| jisase jIva aura pudgaloM kI gati hotI hai aisI AkAza-pradeza kI paMkti ko zreNI kahate hai| jIva aura pudgala eka sthAna se dUsare sthAna para zreNI ke anusAra hI jA sakate haiN| ve zreNiyA~ sAta prakAra kI batAI gaI haiM jinakA ullekha mUla pATha meM bhI haiM 3 -- 5. jvAyatA- sAMdhI gati se jAne vAle jIva RjvAyatA zreNI vAle kahalAte haiM / isa zreNI se gati karane vAlA jIva eka hI samaya meM gantavya taka pahu~ca jAtA hai| 2. ekatoka - eka mor3a ke bAda janma lene vAlA jIva ekatovakra zreNI vAlA kahalAtA hai| isa jIva ko do samaya lagate haiN| 3. ubhayatovakra - do bAra vakra gati karane vAle jIva ubhayatovakra zreNI vAle kahalAte haiM- isameM tIna samaya lagate haiN| 4. ekata: khA - "kha" arthAt AkAza isa zreNI ke eka ora basa nAr3I ke bAhara kA AkAza AyA huA hai| isalie ise ekata: khA zreNI kahate haiM / Azaya yaha hai ki jisa zreNI se jIva yA pudgala trasa nAhI ke bAyeM pakSa se prasanAr3I meM praveza kare aura phira basa nAr3I se jAkara usake bA~yI ora vAle bhAga meM utpanna hoM use "ekata: khA" zreNI kahate haiN| isa zreNI meM 1, 2, 3, 4 samaya kI vakragati hone ke kAraNa bhI use kSetrApekSA pRthaka kahA hai| 5. ubhayataH khAtrasanAr3I ke bAhara meM bAyeM pakSa meM praveza karake usa nAr3I se jAte hue jisa zreNI se dAhine pakSa meM utpanna hote haiM use "ubhayataH khA" zreNI kahate haiN| 6. cakravAla- jisa zreNI ke mAdhyama se paramANu Adi gola cakkara 'lagAkara apane sthAna para jAte hai use cakravAla zreNI kahate haiN| 7. para jAte haiM use ardhacakravAla zreNI kahate haiN| artha cakravAla - jisa zreNI se jIva AdhA cakkara lagAkara apane sthAna
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jIvasamAsa vivecana--prathama naraka ratnaprabhA pRthvI meM mithyAdRSTi nAraka asaMkhyAta zreNI pramANa haiM arthAt ghanarUpa meM banAI huI loka kI asaMkhyAta AkAza zreNiyoM meM jitane AkAza pradeza hote hai utane parimANa meM pahalI pRthvI me mithyAdRSTi jIva hote haiN| zarkarAprabhAdi naraka pRdhviyoM meM ghanAkAra loka kI eka AkAza zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane AkAza-pradeza hote hai utane mithyAdRSTi jIva jAnanA caahiye| isI prakAra kramazaH eka-eka naraka meM mithyAdRSTi jIvoM kI saMkhyA loka kI eka AkAza zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samarUpa samajhanA caahiye| dUsarI se tIsarI meM, tIsarI se cauthI meM yAvat sAtavIM naraka taka isakA bhI asaMkhyAtavAM bhAga kramaza: kama hotA jAtA hai| isa prakAra chaThI pRthvI ke nArakI se bhI sAtavIM pRthvI ke nAraka jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta bhAga kama parimANa meM jAnanA caahiye| ___avirata samyagdRSTi jIvoM kI saMkhyA bhI pratyeka naraka me avyavacchinna rUpa se asaMkhyAta hI hotI hai tiryaca meM mithyAdRSTi jIvoM kA parimANa tiriyA hu~ti aNaMtA payaraM paMdhidiyA avaharati / devAvahArakAlA asaMkhaguNahINa kAleNaM / / 150 / / ___ gAthArtha- sAmAnyataH tiryaJca mithyAdRSTi jIva ananta haiN| jabaki paJcendriya tiryaJca ghanakRta loka ke sAta rajju lambe, sAta rajju caur3e tathA eka pradeza kI moTAI vAle pratara ke AkAza pradezoM kI saMkhyA ke tulya haiM aura kAlApekSA se deva ke apahAra kAla se asaMkhyAta guNA kama haiN| vivecana-- mithyAdRSTi zabda gAthA meM na Ane para bhI pUrva prasaMga se grahaNa kara liyA hai| sAmAnyataH ekendriya Adi mithyAdRSTi tiryazca ananta haiM tathA paryApta-aparyApta rUpa mithyAdRSTi paJcendriya tiryazca jIvoM kI saMkhyA saMvartita kiye hue ghanarUpa asaMkhya pratarAtmaka loka ke sAta rajju lambAI evaM sAta rajju caur3AI tathA mAtra eka pradeza kI moTAI vAle asaMkhyeya AkAza pradeza parimANa pratara ke AkAza pradezoM ke samarUpa haiM aura deva ke apahAra kAla se asaMkhyAta guNA kama hai| yaha apahAra kitane samaya kA hotA hai? yaha batalAte hue kahA gayA hai ki yaha kAla kI apekSA se asaMkhya utsarpiNiyoM evaM avasarpiNiyoM ke samayoM kI saMkhyA ke samarUpa haiN|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 127 he bhagavanta- tiryaJca kitane haiM? he gautama! kAla kI apekSA se asaMkhya utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM ke samayoM kA apahAra karate haiN| kSetra kI apekSA se asaMkhyAta zreNiyoM evaM prataroM ke AkAza-pradezoM ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samarUpa haiN| una zreNiyoM ko asaMkhyAta yojana koTAkoTI parimANa viSkambha sUcI ke samatulya jAnanA caahie| inake pratara ke asaMkhyAta bhAgavatI, asaMkhyAta koTA. koTI yojana AkAza zreNI meM rahe pradezoM kI saMkhyA ke barAbara sAmAnyataH paJcendriya tiryana jIva haiM ve sabhI pratyeyaH sama meM eka-28. zamImA gare jo devoM ke dvArA unake apahAra kAla se asaMkhyaguNA kama kAla meM hI ve pratara ke sabhI AkAza-pradeza apahRta ho jaayeNge| isakA tAtparya yaha hai pazcendriya tiryaJca se deva asaMkhya guNA kama haiN| yahI bAta prajJApanAmahAdaNDaka meM bhI kahI gayI hai ki paJcendriya tiryazca devoM kI saMkhyA se asaMkhyAtagaNA adhika hai, ata: ve devoM kI apekSA kama kAla meM sampUrNa pratara kA apahAra karate haiN| tiryaJcoM ke apahAra kAla kI apekSA devatAoM ke apahAra kAla meM adhika samaya lagatA hai kyoMki ve parimANa meM tiryaJco kI apekSA kama haiN| vaikriya labdhidhArI mithyAdRSTi jIvoM kA parimANa pAhamaMgulamUlamsAsaMkhatamo suuiseddiaayaamoN| uttaravidhiyANaM paNatayasanitiriyANaM / / 151 / / gAthArtha- uttara vaikriya zarIra banAne vAle paryApta saMjJI tirya jIvoM kA parimANa (saMkhyA) aMgula jitane pratara kSetra ke AkAza pradezoM ke vargamala asaMkhyAtavAM bhAga ke samarUpa sUcIkSetra meM jitane AkAza-pradeza haiM utanA jAnanA caahiye| noTa- sUcI, zreNI, pratara, varga, ghanAkAra Adi kA spaSTIkaraNa gAthA 103 ke vivecana meM kiyA jA cukA hai| vivecana-uttara vaikriya zarIra ladhi aparyApta aura asaMzI tirya jIvoM ko nahIM hone se mAtra paryApta tathA saMjJI tiryaJca zabda kA prahaNa kiyA gayA hai| pajhendriya tiryaJcoM meM paryApta, saMjI (garbhaja) tiryazca ko hI vaikriya labdhi ho sakatI hai| vaikriya zarIrI paryApta garbhaja pazcendriya tiryaJca jIva kAla kI apekSA se asaMkhyAta utsarpiNiyoM-avasarpiNiyoM ke samayoM kI saMkhyA jitane haiN| kSetra kI apekSA se pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga kI asaMkhyAta zreNiyoM ke AkAza-pradezoM kI saMkhyA ke samarUpa haiN|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 jIvasamAsa yahA~ adhika spaSTatA ke lie gAthA kA bhAvArtha batAte haiM : aMgula parimANa pratara kSetra meM asaMkhya zreNiyA~ hotI haiM kintu samajhane ke liye 65536 zreNiyoM kI kalpanA krnaa| 65536 kA prathama vargamUla 256, dUsarA vargamUla 16, tIsarA 4 tathA cauthA vargamUla 2 hotA hai| kintu vAstavika rUpa meM to yaha vargamUla bhI pratyeka asaMkhya zreNI rUpa hI hotA hai, kyoMki asaMkhyAta kA varga bhI asaMkhyAta hI hogaa| mAtra samajhane ke lie usakA 256 saMkhyA rUpa pahalA vargamUla bho asaMkhyAta hA hAtA hai| usake asaMkhyAta bhAga rUpa 32 zreNI kI kalpanA kara kintu vAstavika rUpa meM to pratyeka zreNI bhI asakhyAta pradezAtmaka hI haiM phira bhI asat kalpanA se use dasa pradezAtmaka vicaarnaa| isa prakAra kAlpanika rUpa se pradezoM kI saMkhyA 320 AyegI-yahI paryApta saMjJI paJcendriya vaikriya labdhivanta tiryaJca parimANa jAnanA jo vAstavika rUpa me to asaMkhyAta hI hotA hai| isa prakAra ina gAthAoM meM sarvaprathama mithyAdRSTi ekendriya tiryaJcoM kA parimANa batAyA gyaa| usake bAda payaupta evaM aparyApta paJcendriya tiryaJcoM kA parimANa batAyA, tatpazcAt uttara vaikriya labdhivanta pajhendriya tiryaJcoM kA parimANa btaayaa| anna strI, puruSa, napuMsaka rUpa paryApta paJcendriya tiryaJcoM kA parimANa batAte haiN| paryApta pajhendriya tiryazcoM kA parimANa saMkhenjahINakAleNa hoi pajjattatiriyavahArI / saMkheja-guNeNa tao kAleNa tirikkhaavahAro / / 152 / / gAthArtha-pUrva nirdiSTa pratara ke pradezoM kA saMkhyAtaguNA kama samaya meM paryApta tiryaJca apahAra kara lete haiM, kintu unhIM saMkhyAtaguNA adhika kAla meM tiriyaJcinI apahAra kara pAtI hai| vivedhana- devo ke dvArA eka pratara (parata) ke sampUrNa pradezoM kA apahAra karane meM prati samaya meM, eka-eka pradeza kA apahAra karate hue jitanA kAla lagatA haiM usa kAla se saMkhyAtaguNA paryApta paJcendriya dvArA pratara ke pradezoM kA apahAra karane meM lagatA hai| paryApta aura aparyApta donoM prakAra ke tiryaJca saMkhyA meM devoM se adhika haiM ata: unakA apahAra kAla devoM ke apahAra kAla kI apekSA kama hotA hai| kintu tiryacaniyA~ saMkhyA meM devoM se saMkhyAtaguNA kama hone se devatAoM ke apahAra kAla kI apekSA unakA apahAra kAla saMkhyAtaguNA adhika hotA hai| vistAra ke lie prajJApanAsUtra kA mahAdaNDaka sambandhI pATha dekheN|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 129 parimANa-dvAra saMkhejjA pajjatA maNuyA'pajattayA siyA nasthiA ukkoseNaM jai bhave seDIe asaMkhabhAgo u / / 153 / / gAthArtha- paryApta manuSya parimANa saMkhyAta hI hote haiN| puna: aparyApta manuSya to kabhI hote haiM kabhI nahIM bhI hote haiM, parantu jaba hote haiM taba adhikatama se eka zreNI ke AkAza-pradezoM ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane hote haiN| vivecana-manuSyoM ke do prakAra haiM- garbhaja aura sNmuurchim| inameM garbhaja to sadaiva hote haiM para saMmUrchima manuSya antarmuhUrta kI Ayu vAle tathA aparyApta hI hone ke kAraNa kabhI hote haiM aura kabhI nahIM bhI hote haiM ataeva jaba saMmUrchima manuSya nahIM hote aura kevala garbhaja panuSya hI hote hai. taba ve parimANa meM saMkhyAta hote haiN| parantu saMkhyAta ke bhI saMkhyAta bheda haiM ataH kisa saMkhyAta ko mAnanA cAhie isake lie batAyA hai ki chale varga kA pAMcaveM varga ke sAtha guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, vahIM saMkhyA garbhaja manuSyoM kI jAnanI caahiye| varga kA artha kyA ? (1) 2 ko 2 se guNA karane para jo saMkhyA 4 banI, yaha prathama varga huaa| (2) 4 ko 4 se guNA karane para 16 Aye, vaha dUsarA varga huaa| (3) 16 se 16 se guNA karane para 256 Aye, yaha tIsarA varga huaa| (4) 256 ko 256 se guNA karane para 65536 Aye, yaha cauthA varga huaa| (5) 65536 se 65536 se guNA karane para 4294967296 Aye yaha pacama varga huaa| tathA (6) tathA paMcamavarga ko paMcama varga se guNA karane para jo chaThA varga huA usakI rAzi 18,44,67,44,07,37,09,55,16,16 huii| isa chaThe varga ko uparyukta paMcama varga se guNita karane para jo saMkhyA Ayo yaha rAzi isa prakAra hai - 79, 22, 81, 62, 51. 42, 64, 33, 75. 93, 54, 39, 50, 336 / ina aMkoM kI saMkhyA 29 hai| isa prakAra garbhaja manuSyoM kI saMkhyA 29 aMka saMkhyAta kahI gayI hai| jaba saMmarchima manuSya paidA hote haiM to ve adhika se adhika asaMkhyAta hote haiN| isa prakAra saMkhyAta garbhaja evaM asaMkhyAta sammUrchima milAne para unakI adhikatama saMkhyA eka zreNI ke AkAza-pradezo ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hotI hai| (yaha viSaya karmagrantha, bhAga-4 gAthA-37 tathA anuyogadvArasUtra 423-4 meM bhI varNita hai| ukkoseNaM maNupA seTiM ca haraMti ruuvpkkhinaa| aMgulapatmapatiyAdaggamUlasaMvArApalibhAgA / / 154 / /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha- utkRSTa rUpa se to manuSyoM kI saMkhyA zreNI ke aMgula parimANa kSetra ke AkAza-pradezoM ke pahale varga mUla kA tIsare vargamUla ke sAtha guNA karane para pradezoM kI jo saMkhyA bane utanI jAnanA caahie| vivecana-yahA~ "ca" zabda dusare prakAra se manuSyoM kI utkRSTa saMkhyA batAne ke lie hai| eka prakAra se utkRSTa saMkhyA gAthA 153 meM batAyI, aba yahA~ dUsare DhaMga se manuSyoM ko utkRSTa saMkhyA batAte haiN| dUsare prakAra se eka zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza-pradeza haiM utane manuSya haiN| jisa zreNI ke AkAza-pradezo kA manuSya sampUrNataH apahAra karate haiM. vaha zreNI kaisI hai? isakA ullekha karate hue batAyA gayA hai ki eka zreNI ke aMgula parimANa kSetra ke AkAza-pradezoM kI saMkhyA kA pahalA vargamUla karanA phira jo saMkhyA Aye usakA vargamUla karanA yaha dUsarA vargamUla huaa| puna: jo saMkhyA Ae usakA vargamUla karanA yaha tIsarA vargamUla huaa| phira usa pahale vargamUla kI saMkhyA ko tIsare vargamUla ko saMkhyA se guNA krnaa| usa guNAkAra karane se zreNI khaNDa ke AkAza-pradezoM kI jo pratiniyata saMkhyA AtI hai manuSyoM ko adhikatama saMkhyA usake anurUpa hotI haiN| vyAkhyA isa prakAra hai, ki zreNI ke aMgula parimANa kSetra ke pradezoM kI jo saMkhyA haiM usake prathama vargamUla kA tIsare vargamUla kI pradeza saMkhyA se guNA karane para jo pradeza rAzi hotI hai usI ke samarUpa loka ke manuSyoM kI saMkhyA hotI hai| manuSyoM kI sarvAdhika saMkhyA vaha hogI, jaba pratyeka manuSya zreNI khaNDa ke una pradezoM meM se eka-eka kA apahAra kareM aura vaha eka zreNI sampUrNata: apaharita ho jaaye| loka meM usase eka manuSya bhI adhika nahIM ho sakatA hai| manuSyoM meM saMmRcchima manuSya to mithyAdRSTi hI hote hai, garbhaja manuSyoM meM bhI mithyAdRSTiyoM kI saMkhyA adhika hotI hai| zeSa sAsvAdana se lekara ayogI kevalI taka ke manuSyoM kI saMkhyA to unakI apekSA atyalpa hI hotI hai| devagati meM bhavanapati, vyantara, jyotiSka kA parimANa sevIo asaMkhemA bhavaNe vaNavajoisANa pprss| saMkhejjajoyaNaMguladosapachappatrapalibhAgo / / 155 / / gAthArtha- bhavanapati devoM kI saMkhyA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita zreNiyoM ke AkAza-pradezoM ke samarUpa hai, jabaki vyantara evaM jyotiSka devoM kI saMkhyA eka pradeza vAlI saMkhyAta, yojana parimANa zreNI ke AkAza-pradezoM kI saMkhyA ko usI ke 256 aMgula parimANa kSetra ke AkAza-pradezoM se bhAga dene para jo saMkhyA AtI hai, usake samatulya hotI hai|
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra vivecana- bhavanapati deva pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM sthita zreNiyoM meM jitane AkAza-pradeza haiM utane parimANa meM haiN| jabaki dhyantara tathA jyotiSka anukrama meM pUrva meM kahe anusAra- eka pratara ke eka pradeza vAlI saMkhyAta yojana parimANa zreNI ke AkAza-pradezoM kI saMkhyA ko do sau chappana aMgula parimANa kSetra ke AkAza-pradezoM kI saMkhyA se bhAga dene para jo saMkhyA AtI hai, usake samatulya hotI hai| eka pradeza vAlI saMkhyAta yojana parimANa paMkti (zreNI) meM jitane AkAzapradeza haiM; una sabhI se pratara ke AkAza-pradezoM kI rAzi kA jo bhAga apahata hotA hai arthAt Dhaka jAtA hai usa bhAga meM jitane AkAza-pradeza haiM utane hI parimANa meM vyantara devatA hai athavA Upara kahe hue atara-kSetra ke bhAga ke AkAza-pradezoM ko yadi eka-eka vyansara deva grahaNa kareM to usa pratara-kSetra ke samasta AkAzapradezoM ko vyantara deva eka hI samaya meM grahaNa kara lete haiM evaM 256 aMgula parimANa eka pradeza vAlI zreNI (paMkti) meM jitane AkAza-pradeza haiM una pradezoM kI saMkhyA se pratara ke AkAza-pradeza kI rAzi ko bhAga diyA jAya aura usake bhAgaphala meM jitane AkAza-pradeza ho utanI pramANa-saMkhyA meM jyotiSka devatA hote haiM athavA Upara kahe kSetrakhaNDa kA AkAza-pradezoM kI yadi eka-eka jyotiSka deva apahAra kareM to usa sampUrNa pratara-kSetra ke AkAza-pradezoM ko ve sabhI jyotiSka deva eka samaya meM hI apahRta kara legeN| mahAdaNDaka meM jyotiSka devoM kI saMkhyA vyaMtaroM kI apekSA saMkhyAtaguNA adhika batAI gaI haiN| yahA~ vyantara devoM ko jyotiSpha devoM kI apekSA saMkhyAta guNahIna kahA gayA hai| donoM kA tAtparya eka hI hai| vaimAnikoM kA parimANa sakkIsANe seThIasaMkha upari asaMkhabhAgo 3 / ANayapANayamAI pallassa asaMkhamAgo u / / 156 / / gAthArtha- saudharma aura IzAna devaloka ke devoM kI saMkhyA kA parimANa asaMkhyAta zreNiyoM ke AkAza-pradezoM ke samatulya mAnA gayA hai| unake Upara ke devalokoM devoM kI saMkhyA zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga ke AkAza-pradezoM ke samatulya haiN| vivecana-pUrva kathita svarUpa vAle ghanarUpa loka ke kisI eka pratara meM asaMkhyAta zreNiyoM hotI haiM, puna: usa pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga meM bhI asaMkhyAta zreNiyA~ hotI haiM una pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga kI asaMkhyAta zreNiyoM meM jitane AkAza-pradeza haiM utanI saMkhyA meM saudharma devaloka ke deva hote haiN|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa IzAna devaloka me bhI devoM kI saMkhyA saudharmavata hI hotI hai phira bhI IzAnadeva saudharma devoM kI tulanA meM saMkhyAta guNA kama hI hote haiM aisA prajJApanA ke mahAdaNDaka meM ullekha hai| IzAna ke Upara ke cha: devaloko arthAt sanata, mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzukra aura sahasrAra devalokoM meM ghana kiye hue loka kI eka pradezAtmaka zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane AkAza-pradeza hote haiM utanI hI saMkhyA meM pratyeka devaloka meM devatA hote haiN| Anata, prANata, AraNa evaM acyuta ina cAra devalokoM meM, adha:, madhyama, upariveyakoM meM tathA pA~ca anuttara vimAnoM meM devoM kI saMkhyA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza-pradeza hote haiM utanI hotI haiN| yahA~ koI prazra kare ki bhavanapati devoM kI saMkhyA ratnaprabhA nArakI ke AkAza pradezoM ke samatulya, saudharmezAna devalokoM ke devoM kI saMkhyA pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga kI asaMkhyAta zreNiyoM ke AkAza-pradezoM ke samarUpa hotI haiM aisA Apa pUrva meM kaha cuke haiM parantu pratara ke asaMkhyAtaveM bhAga kI asaMkhyAta zreNiyoM bhI asaMkhyAta koTA-koTI yojana parimANa hotI hai to kyA isa mApa kI zreNiyoM isameM grahaNa karanA yA anya mApa kI zreNiyA~ isameM grahaNa karanA ucita hai? isa zaMkA ke nivAraNArtha bhavanapati Adi devoM kI saMkhyA sambandhI vicAraNA ke antargata zreNI kA parimANa nimna prakAra se batAyA gayA hai| nAraka va deva parimANa setIsUipamANaM bhavaNe ghamme taheva sohamme / aMgulapadama viyatiyasa-maNaMtaravaggamUlaguNaM / / 157 / / gAbhArtha-bhavanapati devoM, dhammAnaraka ke nArakI tathA saudharma devaloka ke devoM kI saMkhyA zreNI-sUcI parimANa haiN| usameM bhI bhavanapati devoM kI saMkhyA aMgula ke AkAza-pradezoM kI saMkhyA ke prathama vargamUla kA samAnAntara vargamUla ke sAtha guNAkAra karane para jo saMkhyA AtI hai usake samatulya tathA dhammA naraka-nArakiyoM kI saMkhyA usake dUsarI vargamUla se samAnAntara saMkhyA kA guNA karane para jo saMkhyA AtI hai usake samarUpa kI saMkhyA tathA saudharma devoM kI saMkhyA tIsare vargamUla ke sAtha samAnAntara saMkhyA kA guNA karane para jo saMkhyA AtI hai usake samAna hotI hai| vivecana-pratara se pUrva urdhvagAmI asaMkhyAta pradezoM kI paMkti ko zreNI kahA jAtA hai tathA tiryagAmI asaMkhyAta pradezoM kI paMkti sUcI kahI jAtI hai| pUrva
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa. dvAra kathita sAta rajjU lambI UrdhvagAmI pradezapaMkti zreNI tathA tiryak vistAra vAlI sUcI hotI hai| ina donoM kA parimANa zreNI-sUcI-parimANa hotA hai| yaha zreNI-sUcIparimANa kisakA hotA hai? isake uttara meM kahA hai ki vaha zreNI-sUcI-parimANa dhammA (ratnaprabhA) ke nArakI jIvoM tathA bhavanapati evaM saudharma devaloka ke devoM kA hotA hai| puna: isake parimANa ko batAte hue kahate haiM ki samAnAntara vargamUla se guNA karake, usako pratyeka ke sAtha jor3anA usase prApta rAzi ko aMgula ke pahale vargamUla rUpa saMkhyA kA samAnAntara (usI) vargamUla ke sAtha guNA karane se bhavanapatti kI zreNI-vistAra sUcI prApta hotI haiN| isa prathama vargamUla ko dUsare vargamUla rUpa samAnAntara vargamUla ke sAtha guNA karane se ratnaprabhA nArakoM kI zreNI-vistAra rUpa sUcI prApta hotI hai| isa dvitIya vargamUla ko bhI tIsare vargamUla rUpa samAntara vargamUla ke sAtha guNA karane se saudharma deva kI zreNI-vistAra rUpa sUcI prApta hotI hai| bhavanapati deva kA parimANa vizeSa rUpa se samajhAne ke lie batAte haiM ki pratara kA jo aMgula parimANa kSetra hai vaha vAstava meM to asaMkhyAta zreNI rUpa hai parantu samajhAne ke lie hama do sau chappana (256) kI saMkhyA kI kalpanA karate haiN| isa saMkhyA kA prathama vargamUla solaha, dUsarA vargamUla cAra tathA tIsarA vargamUla do hotA hai| isa prakAra kI kalpita do sau chappana saMkhyA ko prathama vargamUla arthAt solaha se gaNA karanA, jisase cAra hajAra chiyAnave (4096) zreNI ke vistAra rUpa bhavanapatiyoM kI viSkambha sUcI hai| itanI pratara zreNiyoM meM jitane Atma-pradeza hote haiM utane bhavanapati deva hote haiN| ghanmAnArakI ke nArakoM kA parimANa pahale vargamUla arthAt solaha saMkhyA ko dUsare vargamUla (cAra) ke sAtha guNA karane para (16x464) yaha dUsarA vargamUla ratnaprabhA (ghammA) nArakoM kI viSkambha sUcI hotI hai| yaha bhI vAstavika rUpa meM to asaMkhya hai| kalpita kalpanA se causaTha hai| ina causaTha pratara zreNiyoM meM jitane Atma-pradeza hote haiM utane dhammA nArakI ke nAraka hote hai| saudharma deva kA parimANa dUsarA vargamUla cAra hai tathA tIsarA vargamUla do hai, ina donoM ko guNA karane para ATha zreNI rUpa saMkhyA saudharma devoM kI viSkaMbha sUcI hotI hai| yaha bhI vAstava meM to asaMkhyAta hai para kalpanA se ATha batAyI gayI hai| kAlpanika ina ATha
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jIvasamAsa pratara zreNiyoM meM jitane Atma-pradeza hote haiM utane saudharma deva hote haiN| yahA~ IzAna devoM kI viSkaMbha sUcI kahI nahIM haiM parantu IzAna deva se saudharma deva saMkhyAta guNA adhika haiM aisA mahAdaNDaka (prajJApanA) meM kahA gayA haiN| nAraka tathA deva parimANa bArasa dasa adveva ya mUlAI chasi duni nAraesuM / ekkArasa nava satta ya pAga khar3akkaM ca devesu / / 158 / / gAthArtha - nArakoM meM anukrama se zreNI-sUcI ke bAraha, dasa, ATha, cha, tIna, do vargamUla ke pradeza parimANa jIva- rAzi haiM tathA devoM meM gyAraha, nau, sAta, pA~ca tathA cAra vargamUla ke pradeza parimANa jIva-rAAMza hai| vivecana - nArakoM meM prathama nAraka dhammA kI carcA pichalI gAthA meM kii| isa gAthA meM zeSa chaH naraka tathA sanatkumAra Adi chaH devaloka kI carcA kI gaI haiM, vaha isa prakAra hai nAraka - zeSa naraka ke jIvoM kA parimANa-- zreNIgata pradeza - rAzi ko bArahaveM vargamUla se bhAga dene para jo bhAgaphala AyA vaha dUsarI naraka ke jIvoM kA parimANa isI prakAra dasaveM vargamUla kA jo bhAgaphala AyA vaha tIsarI naraka ke jIvoM kA parimANa, AThaveM vargamUla kA jo bhAgaphala AyA vaha cauthI naraka ke jIvoM kA parimANa, chaTheM vargamUla kA jo bhAgaphala AyA vaha pA~cavI naraka ke jIvoM kA parimANa, tIsare vargamUla kA jo bhAgaphala AyA vaha chaThIM naraka ke jIvoM kA parimANa tathA dUsare vargamUla kA jo bhAgaphala AyA vaha sAtavIM naraka ke jIvoM kA parimANa haiN| deva zreNIgata pradezarAzi ko gyArahaveM vargamUla se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala tIsare cauthe devaloka ke jIvoM kA parimANa -- * nave vargamUla kA bhAgaphala pA~caveM devaloka ke jIvoM kA parimANa 7veM vargamUla kA bhAgaphala chaThe devaloka ke jIvoM kA parimANa, 5 veM vargamUla kA bhAgaphala sAtaveM devaloka ke jIvoM kA parimANa, 4theM vargamUla kA bhAgaphala AThaveM devaloka ke jIvoM kA parimANa / tathA zreNIgata rAzi 24096 ko bArahaveM vargamUla 2 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24096 ( dUsarI naraka ke jiiv)| dasaveM vargamUla 24 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24092 (tIsarI naraka ke jiiv)| AThaveM vargamUla 216 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24080 (cauthI naraka ke
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 135 jiiv)| chaThe vargamUla 264 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24032 (pA~cavI naraka ke jiiv)| tIsare vargamUla 2512 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 23584 (chaThoM naraka ke jiiv)| dUsare vargamUla 21024 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 23072 (sAtavIM naraka ke jiiv)| gyArahaveM vargamUla 22 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24014 (tIsarA-cauthA devlok)| navameM vargamUla 28 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24088 (pA~cavA devlok)| sAtavA~ vargamUla 232 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 24064 (chaThA~ devlok}| pA~cavA vargamUla 2128 se bhAga dene para Ane vAlA mAgaphala 23968 (sAtavA~ devaloka ) / cauthA vargamUla 2256 se bhAga dene para Ane vAlA bhAgaphala 23843 (AThavA~ devlok)| ekendriya jIvoM kA parimANa bAyarapuDavI AU patteyavasaI ya pajjattA / teya paparabhavaharijjaMsu aMgulAsaMkhabhAgeNaM / / 159 / / gAthArtha- paryApta bAdara pRthvIkAya, apakAya tathA vanaspatikAya yaM tInAM rAziyA~ pratara kA apahAra karane lage to aMgula ke asaMkhyAtadhe bhAga parimANa pratara kA apaharaNa karate haiN| vivecana-uparyukta tInoM hI rAziyA~ milakara eka samaya meM pratyeka eka-eka pratara-pradeza kA apahAra kara asatkalpanA se dUsare sthAna para rakheM, phira dUsare samaya anya sthAna para rakheM aise hI tIsare, cauthe samaya meM yAvat aMgula ke asaMkhyAtave bhAga rUpa AkAza-pradeza para rakheM, usase zreNI-khaNDa meM jitane pradeza hote haiM utane samaya meM ve samasta pratara kA apahAra karate haiN| athavA- aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga rUpa AkAza-pradeza kI zreNI-khaNDa meM jitane pradeza haiM unase sampUrNa pratara-pradeza kI rAzi kA bhAga karane para jo pratara-pradeza khaNDa bhAgAkAra rUpa AyA ho usameM jitane pradeza hai utane pradeza parimANa bAdara paryApta pRthvokAya hote haiN| . athayA samasta bAdara paryApta pRthvIkAya ko aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga rUpa pratara-pradeza-khaNDa deM to eka sAtha eka samaya meM sampUrNa pratara kA apahAra karate haiN| ina tInoM vikalpoM meM jaise pRthvIkAya ke pramANa kA vicAra kiyA hai vaise hI apkAya va vanaspatikAya kA bhI vicAra karanA cAhie kyoMki gAthA meM tInoM kA nirdeza kiyA gayA hai, phira bhI aMgula ke asaMkhyAta bhAga ke asaMkhya bheda
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 jIvasamAsa kA nirdeza kiyA gayA hai, phira bhI aMgula ke asaMkhyAta bhAga ke asaMkhya bheda hone se inakA alpabahutva dekha lenA caahiye| isa prakAra bAdara paryApta pradeza vanaspati se bAdara paryApta pRthvIkAya asaMkhyaguNa: hai| pajasabAyarANala asaMkhayA huMti aavliyvggaa| pajjatavAyukAyA bhAgo logassa saMkhejjo / / 16 / / gAbhArtha- paryApta bAdara agnikAya asaMkhyAtI-AlikA ke varga parimANa haiN| paryApta bAdara vAyukAya lokAkAza ke saMkhyAtaveM bhAga jitane AkAza-pradeza parimANa meM hai| vivecana- bAdara paryApta agnikAya asaMkhyAta AvalikA ke varga parimANa arthAt asaMkhyAta AvalikA kA varga karane para jo saMkhyA bane- usa saMkhyA parimANa hai| bAdara paryApta vAyukAya loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM hai arthAt lokAkAza ke saMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza-pradeza haiM ulane parimANa meM sarva bAdara paryApta vAyukAya hote haiN| . asaMkhyAta AvalikA ke vargoM se AvalikA kA dhana hotA hai usase adhika yA kama bhI hotA hai, isase asaMkhyAta AvalikA varga itane mAtra se bAdara paryApta agnikAya kA parimANa nahIM jAna sakate tathA loka meM saMkhyAtaveM bhAga meM bhI kitane pratara hote haiM ye bhI nahIM jAna sakate, ata: donoM kA vizeSa rUpa se parimANa kahate haiM - AvalivaggA' saMkhA yaNassa aMto u bAyarA seU / yajattavAparANila havanti paparA asaMkhejjA / / 161 // gAthArtha-bAdara paryApta agnikAya ghara ke andara rahe asaMkhyAta AvalikA vargaparimANa jAnanA caahiye| usI prakAra bAdara paryApta vAyukAya ke asaMkhyAta pratara hote haiN| vivecana-jo bAdara paryApta agnikAya pahalI asaMkhyAtI AvalikA ke varga parimANa kahI vaha AvalikA vargaghana ke andara (madhya meM) lenA, isakA artha isa prakAra hai asaMkhyAtI AvalikA ke varga itane hI lenA jitane se AvalikA kA ghana pUrA na ho, varan adhUrA rhe| yahI bAta vizeSa spaSTa karane hetu asat kalpanA se batAte haiM- asaMkhyAta samaya rUpa ApalikA meM dasa (10) samaya kI kalpanA karate haiM usakA varga karane se sau (100) hote haiM (varga arthAt 10 ko 10 se guNita krnaa)|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ rA-mAra yaha asaMkhyAta varga kalpanA se dasa (10) bhI hote haiM (parantu itane varga kalpita nahIM kiye jA sakate kAraNa) itane vargoM se AvalikA sambandhita ghanapUrNa sampUrNa honA sambhava hai vaha isa pramANa se- AvalikA meM dasa samaya kI kalpanA kI thii| dasa kA ghana (10x10x10= ghana arthAt usI saMkhyA ko usI saMkhyA se tIna bAra guNA karane se 1000) eka hajAra hotA hai (aura baha hajAra kI saMkhyA dasa varga se hotI hai) ataH use grahaNa karane se dhana sampUrNa hotA hai| isase ATha yA nau AvalikA vargoM kI asaMkhyAta rUpa se kalpanA karanI caahie| usa parimANa kI kalpanA se ATha sau (800) yA nau sau (900) athavA vAstavika rUpa meM asaMkhyAta bAdara paryApta tejaskAya hote haiN| yaha AvalikA ke ghana kI madhyamavRni rUpa hotI hai| isa prakAra eka AvalikA kA varga kucha kama AvalikA ke samayoM kI saMkhyA ke sAtha guNA karane se jo saMkhyA AtI hai uttane parimANa meM bAdara paryApta tejaskAya hai| paryApta bAdara vAyukAya ke asaMkhyAta pratara hote haiM vaha pUrva me kahe parimANa loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM asaMkhyAta pratara jaannaa| jisase loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahe asaMkhyAta pratara meM jitane pradeza hote haiM utanI saMkhyA parimANa bAdara paryApta vAyukAya hote haiN| ekendriya kA alpabahuttva isa prakAra hai--- 1. sabase kama bAdara tejaskAya, usase asaMkhyAta guNA pratyeka vanaspatikAya, usase asaMkhyAta guNA pRthvIkAya, usase asaMkhyAta guNA apkAya, usase asaMkhyAta guNA vAyukAya hai| prathamarAzi bAdara paryApta kI carcA pUrNa huI - atra zeSa sAta rAziyoM kI carcA karate haiN| sesA tiNNivi rAsI vIsu loyA bhave asaMkhejjA / sAhAraNA u causuvi vIsu loyA bhave'NatA / / 162 / / gAthArtha- zeSa rahI tIna rAziyA~ sabhI alaga-alaga saMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiM aura cAra prakAra kI sAdhAraNa vanaspatiyA~ alaga-alaga ananta lokAkAza pradeza parimANa haiN| vivecana- ekendriya pratyeka zarIra kI cAra rAziyAM hotI hai.-1, bAdara paryApta, 2. bAdara aparyApta, 3, sUkSma paryApta tathA 4. sUkSma apryaapt| ina cAra meM se prathama bAdara paryApta rAzi kI carcA hamane kii| aba zeSa tIna rAziyoM bhI alaga-alaga asaMkhyAta lokAkAza jitanI hai| asaMkhyAta lokAkAza meM jitane
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jIvasamAsa pradeza hai itane parimANa meM eka-eka gA~za hotI hai| isa prakAra tInoM rAziyoM kA pramANa sapAna calAne para bhI inameM antara hai- 1. pratyaka zarIra bAdara aparyApta ekendriya se, 2. pratyeka zarIra sUkSma aparyApta asaMkhyAta guNA haiN| 3. usase sUkSma paryApta saMkhyAta guNA haiN| sAdhAraNa zarIra vAle vanaspatti ekendriya, bAdara payAMpna, bAdara aparyApta, mRkSma paryApta tathA sUkSma aparyApta bhinna-bhinna hai| ye ananta lokAkAza parimANa hone se ananta lokAkAza pradeza zreNI parimANa saMkhyA meM haiN| ina cAroM kA alpabahutva isa prakAra hai- sAdhAraNa zarIra bAdara paryApta ekendriya se sAdhAraNa zarIra , bAdara aparyApta asaMkhyAta guNA, usase sUkSma aparyApta saMkhyAta guNA, usase sUkSma paryApta saMkhyAta guNA hote hai| vAyukAya meM uttara vaikriya parimANa gayaravAla maggA bhaNiyA annumaaymnaasriitaa| pallAsaMkhiyabhAgeNa'vahIraMtitti sabvevi / / 163 / / gAthArtha- paryApta bAdara vAyUkAya meM kitane hI vAyakAya vAle pratisamaya uttara vaikriya zarIra vAle hote hai| ve sabhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kA apaharaNa karate hai| vivecana-sUkSma aparyAptAvasthA meM uttara vaikriya zarIra kI prApti sambhava nahIM hai| ata: bAdara zabda gAthAkAra ne diyA hai| paryApta upalakSaNa se samajha lenA caahiye| samasta paryApta bAdara vAyukAya meM satata uttara vaikriya zarIra vAle vAyukAya ke jIva bhI hote haiN| sabhI palyopama ke asaMkhyAtane bhAga ko apaharaNa kara sakeM arthAt pratyeka samaya eka-eka pradeza kA apahAra karate hue jitane kAla meM kSetra palyApama ke asaMkhyAtaveM bhAga pUrNa hoM utane kAla meM vaikriya zarIrI vAyukAya ke jIva bhI pratyeka samaya meM apaharate (sarva pUre hote haiN| kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAza-pradeza haiM utane kriya zarIrI bAdara paryApta vAyukAya hote haiN| dIndriya se pajhendriya parimANa beiMdiyAiyA puNa payaraM pajjattaNa apjjttaa| saMkhejA sNkhejennaagulbhaagenn'vhrejaa||164|| gAthArtha-paryApta tathA aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya tathA paJcendriya
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 139 ye sabhI pratara meM aMgula ke saMkhyAtAsaMkhyAta bhAga kA apaharaNa karate hai| vivecana - prazna- kauna kitane bhAga kA apaharaNa karatA hai? paryApta aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pratara kA apaharaNa karate haiM tathA aparyApta aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa pratara kA apaharaNa karate haiN| arthAt aMgula paribhASA zreSkA-pradeza ke saMkhyAta bhAga se ghanIkRta loka pratara kA bhAgAkAra karane se jitane prattara kA kSetrakhaNDa Ave usameM jitane parimANa pradeza utane sampUrNa paryApta dvIndriya hote haiM athavA sabhI dvIndriya pahale samaya meM pratyeka eka-eka pratara pradeza ko apahare, dUsare, tIsare, cauthe samaya meM eka-eka pratara pradeza ko apahare yAvat aMgula zreNI pradezoM ke saMkhyAtaveM bhAga meM jitane pradeza hote haiM utane samaya me sampUrNa pratara ko paryApta dvIndriya apaharate haiM athavA aMgula zreNI pradeza kA saMkhyAta bhAga rUpa khaNDa ko eka-eka ko deM to sabhI dvIndriya paryApta eka sAtha eka hI samaya meM sampUrNa pratara ko apaharate haiN| ina tIno kA Azaya eka sA hI hai| . __isI prakAra aparyApta dvIndriya ko bhI jAnanA caahie| mAtra itanA antara hai ki vahA~ aMgula zreNI pradezoM ke saMkhyAta ko jagaha asakhyAta bhAga hai kyoki aparyApta dvIndriya asaMkhyAta guNA hai| dvIndriya ke samAna hI trIndriya, catarindriya tathA paJcendriya (paryApta-aparyApta) ko jaannaa| yadyapi sabhI meM samAnatA hai phira bhI sabhI kA alpa-bahutva isa prakAra hai| 1. sabase kama paryApta caturindriya, 2. paryApta paJcendriya usase vizeSAdhika, 3. usase paryApta trIndriya vizeSAdhika, 4, usase paryApta dvIndriya vizeSAdhika, 5. usase aparyApta pazendriya asaMkhyaguNA 6. caturindriya aparyApta vizeSAdhika, 7. trIndriya aparyApta vizeSAdhika tathA 8. usase dvIndriya aparyApta vizeSAdhika kahA hai| yahA~ paJcendriya kA parimANa sAmAnya se kahA hai- saMjJI tathA asaMjJI ke bheda se nahIM kahA hai| yahA~ avasthita (sadA rahane vAlI) rAziyoM kI carcA kI aba anavasthita rAziyoM kI carcA karate haiManavasthita rAziyA~ maNuya apajjattA''hAra missaveubdhi cheya parihArA / suhumasarAgovasamA sAsaNa missA ya bhaNijjA / / 165 / /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jIvasamAsa gAthArtha- aparyApta manuSya, AhAraka zarIra, vaikriya, mizra, kAyayoga, chadopasthApanIya cAritrI, parihAravizuddhika cAritrI, sUkSmasamparAya, sarAgI upazAmaka, sAsvAdanI, mizraSTi - ye rAziyA~ kabhI hotI haiM, kabhI nahIM hotii| vivecana- 1. aparyApta manuSya, 2. AhAraka zarIra, 3. vaikriyamizrakAya yoga, 4. chedopasthApanIya cAritra, 5. parihAra vizuddhi cAritra, 6. apUrvakaraNa, 7. anivRttiguNasthAna, 8. sUkSmasamparAya guNasthAna, 9. upazAmaka yA kSapaka, 10. sAsvAdana guNasthAna, 11. mizra guNasthAna- ina anavasthiya gaziyoM kA loka meM nAbhI madbhAva rahA hai kA giraha na da mAriha kAla batAyA rahA hai 1. aparyApta manuSya- manuSya gati meM garbhaja kA jaghanya eka samaya tathA utkRSTa bAraha muhUrta kA virahakAla hotA hai| sammUrchima manuSya kA jaghanya eka samaya tathA utkRSTa caubIsa muharta virahakAla kahA gayA hai| 2. AhAraka zarIra-AhAraka zarIra kA prArambha karane kA utkRSTa virahakAla cha; mAsa hai| ata: jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se cha: mAsa kA viraha kAla hai| 3. vaikriya mizrakApa-mizra vaikriya kAya yoga meM yahA~ naraka tathA deva ko jAnanA arthAt prathama utpatti kAla meM kArmaNa ke sAtha hone vAlA vaikriya zarIra, ina dono gatiyoM meM jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se bAraha muhUrta parimANa jAnanA caahiye| 4. chedopasthApanIpacAritra- chedosthApanIya cAritra kA jaghanya se vesaTha hajAra barSa tathA utkRSTa se aThAraha koTA-koTI sAgaropama kA virahakAla hai| Age gAthA meM ise spaSTa kiyA gayA hai| 5, parihAravizavicAritra-parihAravizuddhicAritra kA jaghanya caurAsI hajAra varSa tathA utkRSTa se aThAraha koTAkoTI sAgaropama pramANa Age spaSTa kiyA gayA hai| 6 se 9. AThavA~, nayoM, dasavA~ tathA gyArahavA~ guNasthAna-apUrvakaraNa, anivRttibAdara, sUkSmasamparAya ye tInoM hI do prakAra ke haiM-- upazAmaka tathA ksspk| upazAnta mohI to mAtra upazama zreNI kI zikhA para sthita gyArahaveM guNasthAnavartI haiN| isameM upazama zreNI kA antara utkRSTa se varSapRthaktva hai tathA kSapaka zreNI kA antara utkRSTa se cha: mahInA hai| 10 se 19. sAsvAdana, mitra- sAsvAdana tathA mizra kA jaghanya kAla eka samaya tathA utkRSTa se palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ parimANa-dvAra 141 upasaMhAra evaM je je bhASA jahiM jahiM huti paMcasu gaIsu / te te aNumajjitA davapamANaM nae ghorA / / 166 / / sinni khalu ekkayAI avAsamayA va pogglaa'nntaa| dunni asaMkhejjapaesiyANi sesA mdhe'nntaa|| 167||prmaanndvaarN- 2 gAthArtha-jisa prakAra se pAMcoM galiyoM me jo-jo bhAva jahA~-jahA~ hote haiM una-una para vicAra karake (aNumajjitA) buddhimAnoM ko dravya parimANa jAnanA cAhiye dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya ye tIno hI dravya eka-eka haiN| jabaki addhAsamaya rUpa kAla tathA pudgalAstikAya dravya ananta haiN| pradeza se dharmAstikAya, adharmAstikAya ye donoM asaMkhyAta hai tathA roSa tIno arthAt AkAza, kAna tathA pudgala ananta haiN| vivecana-isa prakAra kI carcA pUrva gAthAo meM kiye gae haiM una para gaharAI se vicAra karake buddhijIviyoM ko dravya parimANa ko jAnanA caahiye| tInoM dravya saMkhyA meM eka-eka haiM para dharmAdharmAstikAya ke pradeza asaMkhya haiM tathA zeSa tInoM dravya ananta hai| inameM AkAzAstikAya kI vyApti to lokAloka donI meM haialokAkAza ananta hai ata: AkAza ke pradeza bhI ananta haiN| pudgala meM bhI dvayaNuka, trayaNuka, caturaNuka yAvat anantAnanta aNuka hai| Age kI gAthAoM meM bhI ina dravyoM kI vistAra se carcA karate hue kAla ko saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta pradezI kahA haiN| __kAla ko Apane ananta pradezI kahA, vaha kaise? tattvArthakAra ne adhyAya 5 ke 39 veM sUtra meM kahA hai- "so'nantasamayaH" vaha (kAla) ananta samaya vAlA hai| para isase pUrva hI sUtra meM unhoMne kahA hai "kAlazcetyeke' koI AcArya kAla ko bhI dravya kahate hai arthAt sabhI AcAryoM ne ekamata se kAla ko dravya ke rUpa meM svIkAra nahIM kiyA hai, kisI-kisI ne kiyA hai aura vaha kAla atIta, vartamAna tathA anAgata ke kAraNa ananta paryAyavAlA hotA hai| ye bhUta, vartamAna va bhaviSya kI paryAya bhI pradeza rUpa meM hI ginI jaayegii| anantakAla se yaha kAla dravya thA aura anantakAla taka calegA isase isakA ananta pradezI honA spaSTa parilakSita hotA hai| dvitIya parimANa-hAra samApta
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra-dvAra aba tIsare kSetradvAra kI carcA kI jAtI hai khetaM khalu AgAsaM tavivarIyaM ca hor3a nokhettaM / jIvA ya poggalAvi pa dhammASammatthiyA kAlo / / 168 / / gAthArtha- kSetra AkAza ko kahate haiN| kSetra se viparIta nokSetra hote haiN| ye nokSetra hai- jIva, pudagala, dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA kaal| viveghana-AkAza vaha hai jo anya dravyoM ko avakAza, arthAt sthAna detA hai| jisameM padArthoM kA vikAsa tathA vinAza hotA ho, aise AkAza dravya ko kSetra kahA jAtA hai tathA usameM rahane vAle pA~ca dravyoM ko kSetrI kahA gayA hai| yaha kSetra kA svarUpa batalAyA gyaa| aba caudaha jIvasamAsoM kA satprarUpaNA Adi anuyogadvAro se vicAra kiyA jAtA hai| caturgati jIvoM kA dehamAna parimANa nArakI satta ghaNu timni rayaNI chacceva ya aMgulAI uccs| paDamAe puDavIe biuNA vitaNAM ca sesesu / / 169 / / gAthArtha- sAta dhanuSa tIna hAtha cha: aMgula kI U~cAI prathama ratnaprabhApRthvI (prathama naraka) ke nArakI jIvoM kI hai| usake bAda zeSa pRzviyoM ke nArakI jIvoM kI U~cAI kramazaH prathama se dviguNita-dviguNita hai| vivecanA--1. prathama naraka ke nArakI jIvoM ke zarIra kI U~cAI sAta dhanuSa tIna hAtha cha: aMgula arthAt savA ikatIsa hAtha U~cAI utsedhAMgula se jAnanA caahie| 2. zarkarAprabhA meM pandraha dhanuSa, DhAI haath| 3. bAlukApramA meM ikatIsa dhanuSa eka haath| 4, paMkaprabhA meM bAsaTha dhanuSa do haath| 5, dhUmaprabhA meM savA sau dhnuss| 6. tama:prabhA meM DhAI sau dhnuss| 7. antima naraka meM pAMca sau dhanuSa parimANa utkRSTa U~cAI hai| naraka nAma jaghanya UMcAI utkRSTa aMdhAI 1. ratnaprabhA 3 hAtha 71 dhanuSa 6 aMgula
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra-dvAra 143 2, zarkarA prabhA 7: dhanuSa 6 aMgula 15 dhanuSa 12 aMgula 3. bAlukAprabhA 15 dhanuSa 12 aMgula 31 dhanuSa 4. paMkaprabhA 31 dhanuSa 626 dhanuSa 5. dhUmaprabhA 125 dhanuSa 6. tamaHprabhA 125 dhanuSa 250 dhanuSa 7. tamastamaprabhA 250 dhanuSa 500 dhanuSa uttara vaikriya zarIra to sabhI nArakI jIvoM kA unake mUla zarIra se dviguNita samajhanA cAhie, yathA- sAtavIM nArako kA eka hajAra dhanuSa parimANa uttara baiMkriya zarIra hotA hai| prazna- tIsare vibhAga kA nAma to kSetra-dvAra haiM. kintu yahA~ carcA jIva ke zarIra parimANa kI kI jA rahI hai, kyA yaha ucita hai? uttara- haaN| yahA~ vastata: jIva ke zarIra se avagAhita kSetra kI hI carcA kI jA rahI hai| ata: isa prasaMga meM jIva ke zarIra parimANa kI carcA karanA anucita nahIM hai| vikalendriya bArasa ma joyaNAI tigAumaM joyaNaM ca bosvv| beiMdiyAiyANaM hariesa sahassamabhahiyaM / / 170 / / gAthArtha-vIndriya kA bAraha yojana, vIndriya kA tIna kosa, caturindriya kA eka yojana (cAra kosa) tathA vanaspati kA eka hajAra yojana se bhI kucha adhika utkRSTa dehapAna hotA hai| vivecana- cakravartI, baladeva, vAsudeva Adi ke sainya ziviroM, chAvaniyo meM jaba cakravartI Adi kA nAza hone vAlA ho taba sammUcchima AsAlika nAmaka jIva kI utpatti hotI hai| yaha adhikatama bAraha yojana kI lambAI vAlA hotA hai| isakI Ayu antarmuhUrta kI hai| koI ise dvIndriya kahate haiM tathA koI ise paJcendriya bhI kahate haiN| . isake marane para bhUmi meM itanA gaharA khaDDA ho jAtA hai ki isame cakravatI kI sArI senA samA jAtI hai| gAthA meM kathita tIna kosa tathA cAra kosa zarIra parimANa vAle vikalendriya jIva svayaMbhUramaNa samudra meM hote haiN|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa pratyeka vanaspatikAya kA hajAra yojana kA vizAla zarIra gahare padmadraha nAmaka jalAzaya kA kamalanAla kI apekSA se mAnA gayA hai| sUkSma vanaspati kA dehamAna to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa jAnanA caahiye| sambhUmi pachendriya jala-bala-khaha-sammucchima tiripa apajjattayA vihtthiiyo| jalasaMmubdhimapajjattayANa aha joyaNasahassaM // 171 / / gAthArtha-jalacara, sthalacara tathA khecara paJcendriya sammUrchima aparyApta jIvoM kA dehamAna utkRSTa se vistati parimANa hai| sammUrchima paryApta jalacara kA utkRSTa dehamAna eka hajAra yojana kA hai| vivecana- sammUrchima aparyApta jalacara, thalacara, khecara, bhujaparisarpa tathA upaparisarpa kA adhikatama dehamAna eka vistati parimANa hotA hai| jaghanya apekSA se to yaha aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa vAlA hotA hai| paryApta sammUrchima jalacara kI utkRSTa avagAhanA (dehamAna) eka hajAra yojana hotI hai| ye avagAhanA svayaMbhUramaNa samudra meM utpanna hue matsyAdi kI apekSA se samajhanA caahiye| uparisarpa uraparisappA joyaNa sahassiyA gampayA u uskosaM / saMmuhima pajjattama tesiM dhiya joyaNapuzrutaM / / 172 / / gAbhArtha-garbhaja paryApta uraparisarpa utkRSTa se eka hajAra yojana dehamAna vAle hote haiN| sammUrchima paryApta uraparisarpa utkRSTa se yojana pRthaktva arthAt 1 yojana se 9 yojana dehamAna vAle hote haiN| vivecana-sthalacara meM uraparisarpa (chAtI se calane vAle) sAdi nyUnatama aMgulI ke asaMkhyAtaveM bhAga dehamAna vAle tathA adhikatama manuSyaloka se bAhara paidA hone vAle garbhaja paryApta uraparisarpa eka hajAra yojana dehamAna vAle hote haiM tathA sammacchima uraparisarpa yojana pRthakatva dehamAna vAle hote haiN| bhujaparisarpa bhupaparisapyA gAuyapusiNo ganmayA va ukkosa / saMmucchima pajjataya sesiM viSa ghaNupahattaM ca / / 173 / / gAthArtha- garbhaja paryApta bhujaparisarpa kA utkRSTa dehamAna gAu pRthaktva (1 kosa se 9 kosa taka) hai tathA saMmUrchima paryApta mujaparisarpa kA utkRSTa dehamAna dhanuSa pRthaktva (1 dhanuSa se 9 dhanuSa) parimANa hai|
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra dvAra 145 vivecana -- bhujAbhyAM parisarpanti iti bhujaparisarpAH arthAt jo bhujAoM se calate haiM ve bhujaparisarpa haiN| yathA- nevalA, giragiTa, gilaharI, chipakalI Adi / jalacala, sthaladhara aura khecara jaladhvalanagara' prajattA khatathalasamucchimA ya pajjattA / khahagabmayA u ubhaye ukkoseNaM dhaNupuhuttaM / / 174 / / gAthArtha - garbhaja aparyApta jalacara- sthalacara sammUrcchima paryApta khecara evaM sthalacara, garbhaja paryApta aura aparyApta khecara ina saba kA utkRSTa dehamAna dhanuSa pRthaktva haiN| vivecana - garbhaja aparyApta jalacara kA utkRSTa dehamAna dhanuSa pRthaktva hai| garbhaja aparyApta sthalacara arthAt catuSpada, bhujaparisarpa tathA uraparisarpa kA dehamAna bhI dhanuSa pRthakRtva hai| sammUrcchima paryApta khecara, catuSpada sthalacara kA utkRSTa dehamAna bhI dhanuSa pRthaktva hai| khecara garbhaja paryAptAparyApta kA bhI utkRSTa dehamAna dhanuSa pRthakRtya hai / ( kA dhanu pRthakRtya rizAnI hai)| anya se to sabhI kA dehamAna aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa haiN| tiryana paJcendriya krama nAma 1. 9. 2. 3. 4. 5. 6. 60 1. sAmAnya paJcendriya jalacara sAmAnya jalacara sammUrcchima jalacara aparyApta jalacara paryApta jalacara sAmAnya garbhaja jalacara aparyApta garbhaja jalacara paryApta garbhaja jalacara sthalacara (catuSpada) sAmAnya catuSpada utkRSTa avagAhanA eka hajAra yojana pramANa eka hajAra yojana eka hajAra yojana aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga eka hajAra yojana eka hajAra yojana aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga eka hajAra yojana khaH gavyUti jaghanya avagAhanA
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 krama 2. 3. 4. 5. 6. 7. 4. 5 sthalacara (uraparisarpa) 1. sAmAnya uraparisarpa 2. saMmUrcchima uraparisarpa 3. saMmUrcchima aparyApta uraparisarpa 4. saMmUrcchima paryApta uraparisarpa sAmAnya garbhaja uraparisarpa 6. aparyApta garbhaja uraparisarpa 7. paryApta garbhaja uraparisarpa nAma 1. 2. 3 4. 5. 6. 7. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. saMmUrcchima catuSpada aparyApta sammUrcchima catuSpada paryApta sammUrcchima catuSpada sAmAnya garbhaja 'catuSpada aparyApta garbhaja catuSpada paryApta garbhaja catuSpada jIvasamAsa khecara sAmAnya khecara sAmAnya saMmUrcchima khecara saMmUrcchima aparyApta khecara saMmUmi paryApta khecara sAmAnya garbhaja khecara garbhaja aparyApta khecara garbhaja paryApta khecara utkRSTa avagAhanA gavyUti pRthaktva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga gavyUti pRthaktva chaH gavyUti parimANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga chaH gavyUti eka hajAra yojana yojana pRthakatva aMgula ke asaMkhyAtaveM yojana pRthakatva eka hajAra yojana parimANa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga eka hajAra yojana sthalaghara (bhujaparisarpa) sAmAnya bhujaparisarpa gavyUti pRthakRtva sAmAnya saMmUrcchima bhujaparisarpa | dhanuSa pRthakRtva saMmUrcchima aparyApta bhujaparisarpa saMmUrcchima paryApta bhujaparisarpa sAmAnya garbhaja bhujaparisarpa garbhaja aparyApta bhujaparisarpa garbhaja paryApta bhujaparisarpa aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga dhanuSa pRthakatva gavyUti pRthaktva aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga gavyUti pRthakatva dhanuSa pRthakatva dhanuSa pRthakRtva aMgulI kA asaMkhyAtavAM bhAga dhanuSa pRthaktva dhanuSa pRthakatva aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga dhanuSa pRthaktva adhanya avagAhanA aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 147 kSetra-dvAra garghaja jalacara, thAlaghara jalagambhayapapattA ukkosa huti joyaNasahassaM / thalaganbhayapajjattA chaggAukkosagulvehA / / 175 / / gAthArtha- jalacara garbhaja paryApta kA utkRSTa dehamAna eka hajAra yojana hai| sthalacara garbhaja paryApta kA dehamAna cha: gavyUti (kosa) hai| vivecana- garbhaja paryApta jalacara kA utkRSTa dehamAna svayaMbhUramaNa samudra meM rahe matsya kI apekSA se hai| sthatnacara garbhaja paryApta kA utkRSTa dehamAna devakuru uttarakuru meM rahe hAthI Adi ko apekSA se hai| noTa- 1. jalacara, thalacara (2 catuhAda, 3 bhujaparisarpa, 4 uraparisarpa) tathA 5. khecara - ina pA~coM ke sammUrchima. garbhaja paryApta, aparyApta (54242=20) bIsa bheda hue| yahAM tiryazca paJcendriya kI carcA pUrNa huii| ekendriya aMgulaasaMkha bhAgo bAyarasugumA ya sesayA kaayaa| savvesiM ca jahaNNaM maNuyANa tigAu ukkosaM / / 176 / / gAthArtha-- zeSa sabhI kAyoM arthAt pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya tathA vAyukAya meM bAdara tathA sUkSma kA jaghanya tathA utkRSTa se dehamAna aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga jitanA hI hai| manuSya kA utkRSTa dehamAna tIna kosa hai| vivecana- vanaspatikAya kI carcA gAthA 170 meM ho gyii| zeSa sabhI ekendriya jIvoM kA jaghanya evaM utkRSTa dehamAna prastuta gAthA meM batAyA gayA hai| dvIndriya, trIndriya, caturindriya Adi sabhI kA jaghanya se dehamAna to aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa hai| manuSya kA dehamAna jaghanya parimANa aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa tathA utkRSTa tIna kosa parimANa hai| bhavaNavAivANamaMtarajoDsavAsI ya sattarayaNIyA / sakkA, sattarayaNI ekkekkA hANi jAvekkA / / 177 / / gAbhArtha- bhavanapati, vyaMtara tathA jyotiSka devoM kA dehamAna sAta hAtha hai| zakra Adi devoM kA sAta hAtha, tadanantara do-do devalokoM ke pazcAt kramaza: eka-eka hAtha kI hAni jaannaa| avanapati, vyaMtara, jyotiSka tathA saudharma evaM IzAna devaloka taka devoM kA utkRSTa dehamAna sAta hAtha hai| tadanantara eka-eka kama karate jAnA yathA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 148 sanatkumAra tathA mAhendra devaloka kA utkRSTa dehamAna cha: hAtha, brahmaloka tathA lAntaka kA pA~ca hAtha, mahAzukra tathA sahasvAra kA cAra hAtha, Anata prANata, AraNa, acyuta kA tIna hAtha, maiveyakoM meMsabase Upara ke vibhAga meM do tathA anuttara vimAnoM ke sabase Upara sarvArthasiddha vimAna meM eka hAtha parimANa jaannaa| uttara vaikriya zarIra to acyuta devaloka taka utkRSTa se eka lAkha yojana jAnanA / maiveyaka tathA anuttara vimAnavAsI uttara vaikriya labdhi hone para bhI ve uttara vaikriya zarIra nahIM banAte / jaghanya se to sabhI kA aMgula kA asaMkhyAtavA~ bhAga jAnanA / caturvidha devanikAyoM kI zarIra avagAhanA krama devatAnAma bhavanapati vyantara jyotiSka saudharma IzAna 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. . 10. 11. anuttara sanatkumAra mAhendra brahmaloka lAntaka mahAzukra- sahakhAra Anata prANata AraNa-acyuta graiveyaka 2. guNasthAna kSetra dvAra - bhavadhAraNayI (utkRSTa) sAta hAtha sAta hAtha sAta hAtha sAta hAtha chaH hAtha pA~ca hAtha cAra hAtha tIna hAtha tIna hAtha do hAtha eka hAtha uttara vaikriya se utkRSTa evaM jaghanya dehamAna graiveyaka tathA anuttara vimAnavAsI uttara vaikriya zarIra nahIM bnaate| ataH unheM chor3akara sabhI kA uttara vaikriya dehamAna eka lAkha yojana ho sakatA hai| isI prakAra sabhI kA jaghanya dehamAna aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga jitanA ho sakatA hai 1 micchA ya savvaloe asaMkhabhAge ya sesabA huMti / kevali asaMkhabhAge bhAge va savvaloe vA / / 178 / / gAthArtha - midhyAdRSTi sarvaloka meM hai| zeSa guNasthAnavartI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM / kevalI asaMkhyAtaveM bhAga meM tathA samudghAta kI apekSA sarvaloka meM hote haiN| vivecana - sUkSma ekendriya sampUrNa loka meM vyApta hone ke kAraNa kahA gayA hai ki midhyAdRSTi sarvaloka meM haiN| zeSa guNasthAnavatIM jIva arthAt sayogI kevalI
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSetra dvAra - 149 guNasthAna ko chor3akara zeSa sabhI guNasthAnavartI jIva samudghAta na karate hoM taba tathA samudghAta karate samaya daNDa, kapATa Adi kI avasthAoM me to loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| mathAnI kA AkAra banAte samaya bhI ve loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI hote haiM para cauthe samaya meM lokavyApI hone ke kAraNa ve sampUrNa loka meM hote haiM, aisA kahA gayA hai| tiriegidimA savve taha kAbarA acajjatA / saccevi savvaloe sesA 3 asaMkhabhAgammi / / 179 / / gAthArtha - sabhI sUkSma ekendriya tiryaJca tathA aparyApta bAdara jIva sarvaloka meM hote haiN| zeSa jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| prazna - sUkSma ekendriya sampUrNa loka meM vyApta haiM yaha bAta to zAstra pramANita hai, parantu bAdara ekendriya aparyApta ko lokavyApI kaise kahA gayA haiM? uttara - prazna yathocita hai-- sUkSma ekendriya apane- apane svasthAna meM rahate hue bhI sarvaloka meM vyApta haiM kintu bAdara aparyApta ekendriya jIva utpAda tathA samudghAta kI apekSA se lokavyApI kahe gaye haiN| utpAda se Azaya vigrahagati se tathA samudghAta se Azaya mAraNAMtika samudghAta se haiM / vigrahagati meM jIva jisa sthAna ko chor3akara jahA~ paidA hotA hai-- usa bIca ke sAre sthAna ko yaha vigrahagati meM sparza kara letA hai| pAraNAMtika samudghAta meM bhI jIva AtmapradezoM ko vahA~ taka phailAtA hai jahA~ use janma lenA hai| ina donoM ( utpAda va samudghAta) kI apekSA se bAdara aparyApta jIva ko sarvalokavyApI kahA gayA hai / vAyukAya prajjattadAyarANila saGgrANe loga'saMkhAbhAge / uvavAyasamugdhAeNa savvalogaSmi hojjahu / / 180 / / gAvArtha- bAdara paryApta vAyukAya svasthAna ( janmasthAna) kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiM inakA upapAta tathA samudghAta sarvaloka meM hotA hai| vivecana - bAdara paryApta vAyukAya svasthAna ke Azraya se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hote haiN| loka meM ye sarvatra hone para bhI usake asaMkhyAtaveM bhAga parimANa haiN| prajJApanAsUtra meM kahA hai ki eka bhava se dUsare bhava meM jAne rUpa upapAta (utpatti) aura mAraNAMtika samudghAta se bAyukAya sampUrNa loka meM hote haiN| bhavAntarAla arthAt vigrahagati meM rahe jIva mAraNAMtika samudghAta ke samaya meM
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jIvasamAsa jIva Apatra hone ke sta mApadezoM kA daNDa kapa meM sthApita karake samasta loka meM phailAtA hai| kSetra tathA sparzana saTThANasamugdhAeNuvavAeNaM ca je jahiM bhAvA / saMpar3a kAle khettaM tu phAsaNA hoi samaIe / / 181 / / gAthArtha-svasthAna, samudghAta tathA upapAta kI apekSA meM jo avasthA jahA~ hotI hai vaha usakA vartamAna kAla viSayaka sthAna kSetra kahalAtA hai, kintu bhUtkAla viSayaka sthAna 'sparzanA' kahalAtA hai| vivecana-jIva jahA~ utpanna hotA hai vaha usakA svasthAna hai| kaSAya maraNa Adi sAta samudghAta hai| eka bhava se dUsare bhaTha meM jAnA upapAna hai| ye tInoM hI yadi vartamAna kAla viSayaka haiM to unheM kSetra ke antargata lenA tAnA ye tInoM hI yadi bhUtakAla viSayaka ho to unheM sparzanA ke antargata lenA caahiye| kSetra- isameM kalpanA kare ki jaise vigrahagati kI avasthA meM svayaM ke Atmapradezo se samasta loka rUpa kSetra ko sarva ora se sparza (akrAnta) karane ke kAraNa bAdara aparyApta ekendriya kA vaha kSetra hai| yaha vartamAna kAla se sambandhita bAta huI : sparzanA-jaise koI jIva chaThe naraka se madhyaloka, manuSya loka meM Akara utpanna huaa| yahA~ usane paryApta avasthA ko prApta kara liyA- aba manuSya bhava meM rahate hueM usane jo chaThe naraka kA tyAga bhRtakAna meM kiyA thA vaha usakI sparzanA hai| kyoki nikaTa bhRtakAna me usane cha; rajju kA sparza kiyA thaa| ajIva dravya loe thammA'thammA lopAloe ya hoi AgAsaM / kAlo mANusaloe u poggalA sabalomi / / 182 / / gAthA-loka meM dharmAstikAya, adharmAstikAya hai| AkAzAstikAya loka tathA aloka meM hai| kAla manuSya loka meM hotA hai tathA pudgala sarvaloka meM hai| vivecana- pA~coM dravya lokAkAza me vidyamAna haiM para AkAzastikAya loka tathA aloka donoM meM hai| jJAtavya hai ki vartanA lakSaNa nizcayakAla to sampUrNa loka meM hai parantu sUrya, candrAdi ke kAraNa vyavahArakAla mAtra manuSyaloka (aDhAI dvIpa) meM hai| tRtIya kSetradvAra samApta
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzan-dvAra AgAsaM va aNaMtaM tassa ya bahumajhedasabhAgammi / supadviyasaMDhANo logo kahio jiNavarohiM / / 183 / / AkAza ananta hai, usake bilkula madhya meM dasavaM bhAga meM supratiSThita saMsthAna vAlA loka hai esA jinezrara deva ne kahA hai| AkAza ke do bheda haiM- alokAkAza aura lokaanaash| lokAkAza alokAkAza ke ThIka madhya meM sthita haiN| yaha akRtrima, anAdinidhana svabhAva se nirmita aura paJcAstikAya evaM chaThe kAla ina cha: dravyoM meM vyApta hai| ise hI loka saMjJA dI gaI hai| isakA AkAra sunizcita haiN| lokAkAza kA AkAra tathA vistAra hehA majjhe upari vesAsaNajhallarImuiMganibho / majhimavityArAhiyacoisaguNagAyao loo / / 184 / / gAthArtha- adholoka, madhyaloka tathA Urdhvaloka kramazaH vetrAsana, jhallarI tathA mRdaMga tulya hai| mAdhyama loka ke vistAra kI apekSA se ye samasta loka caudaha guNA Ayata arthAt vistAra vAlA hai| vivecana- isa gAthA meM Urdhvaloka ko mRdaMga (Dhola), madhyaloka ko jhallarI (vAya vizeSa yA thAlI) tathA adholoka ko vetrAsana (gAya kI gardana) ke samAna batAyA gayA hai| samasta loka kA parimANa caudaha guNa arthAt rajju hai| isa gAthA meM guNa kA Azaya rajju (rassI) se hai| zAstroM meM rajju kA parimANa isa prakAra batAyA gayA hai... joyaNalakhapamANaM nimesamoNa jAi jo devo / tA chammAse gamaNaM evaM rajju jiNA viti / / arthAta koI eka deva eka nimeSa (AMkha kI palaka jhapakane meM lagane vAlA kAla) meM eka lAkha yojana dUrI pAra karatA hai| isa prakAra kI tIvra gati vAlA deva cha: mAha taka isI gati se calatA rahe to eka rajju hotA hai|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jIvasamAsa aisA caudaha rajju lambA loka tIna bhAgo meM vibhakta hai-- Uhmaloka - meruparvata ke samatala bhUmi bhAga se nau sau yojana Upara (jyotiSa cakra ke Upara)kA sampUrNa bhAga loka Urdhvaloka hai| isakA AkAra mRdaMga (Dholaka) jaisA hai| yaha kucha kama sAta rajju parimANa hai| adholoka - meru parvata ke samatala bhUmi bhAga se nau sau yojana nIce kA loka adholoka hai| isakA AkAra ulTe kiye hue sakore yA vetrAsana jaisA haiM yaha kucha adhika sAta rajju parimANa hai| tiryakaloka -Urdhvaloka aura adholoka ke madhya meM aThAraha sau yojana parimANa tiryakloka hai| isakA AkAra jhallaro yA pUrNa candramA ke samAna hai| (loka prakAza bhAga - 2, sarga 12. abhidhAnarAjendrakoSa bhAga 6, pR0 697, bhagavatI taka 11.6saka 10, sU: 420) loka saMsthAna -gaNitAnuyoga meM loka kA saMsthAna isa prakAra kahA haialokAkAza ke madhya meM lokAkAza hai| vaha sAnta va sasIma hai| isakA AkAra trisarAvasampuTAkAra hai| eka sarAva (zikorA) ulTA, usapara eka sarAva sIdhA, phira eka sarAva ulTA rakhane se jo AkAra banatA hai use trisarAvasampuTAkAra kahate haiN| zAstrIya bhASA meM yaha supratiSThata AkAra kahA jAtA hai| yaha loka nIce se vistRta, madhya meM saMkSipta, punaH vistRta va saMkSipta hai| ____ AgapottarakAlIna jaina granthoM meM loka ko loka puruSa ke rUpa meM citrita kiyA gayA hai| yadyapi jainAgamoM meM kahIM bhI loka puruSa kA varNana nahIM hai, phira bhI katipaya jaina pranthoM meM loka kA AkAra puruSa ke samAna bhI batalAyA hai| kahA gayA hai ki jaise donoM hAtha kamara para rakhakara tathA donoM pairoM ko phailAkara koI puruSa khar3A ho, vaisA hI yaha loka hai| vaidika granthoM meM vizva ko virAT puruSa ke rUpa meM citrita kiyA gayA haibhAgavatapurANa 2/5/38-40 (prathama bhAga, pR0 166 gAthA meM kathita tInoM zabda - 1. vetrAsana, 2. jhallarI va 3. mRdaMga digambara AgamoM meM bhI prApta haiN| zvetAmbara paramparA meM adholoka ko ulTe sarAva tulya, madhyaloka ko palyaMka AkAra tathA Urdhvaloka ko mRdaMga ke AkAra kA kahA hai| ___yaha loka madhyaloka kI jitanI caur3AI hai, usase caudaha guNA lambA hai| madhya loka meM jambU dvIpa majhe pa majAlopassa jaMbUdIyo ya vasaMThANo / joyaNasayasAhasso vicchaNNo merunAbhIo / / 185 / /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzan-dvAra 153 gAthArtha- madhyaloka ke madhya meM vartala arthAt gola saMsthAna vAlA jambUdvIpa hai| vaha jambUdvIpa eka lAkha yojana vistAra pAlA hai tathA usake madhya meM nAbhi tulya meruparvata hai| vivedhana- madhyaloka ke sambandha meM gautama svAmo ne nimna prazna pUche haihe bhagavan ! 1. jambUdvIpa kahA~ hai?, 2. yaha kitanA vizAna hai?, 3. isakA saMsthAna kaisA haiM? tathA 4. isakA AkAra evaM svarUpa kaisA hai? prabhu ne uttara diyA- he gautama ! 1. yaha jambUdvIpa sarvasamudroM ke bIca meM (sAMbhyantara) hai| 2. yaha dvIpa-samudroM meM sabase choTA hai| 3. tela meM tale hue pue ke samAna, ratha ke pahiye ke samAna, kamala kI karNikavat tathA paripUrNa candramA ke mamAna gola hai tathA 4. eka lAkha yojana lambA caur3A hai| prazna--- ise jambUdvIpa kyoM kahate haiM ? uttara- isa dvIpa ke uttara kuru meM anAdinidhana, pRthvI se banA huA akRtrima jambUvRkSa hai jisake kAraNa yaha jambUdvIpa kahalAtA hai| meruparvata isa jambUropa ke bIca meM meruparvata hai| yaha eka lAkha yojana UMcA hai| isameM se eka hajAra yojana jamIna meM hai zeSa ninyAnaveM hajAra yojana samatala bhUmi se cUlikA taka hai| prArambha se meru kA vyAsa (gherA) dasa hajAra yojana hai kintu kramaza: ghaTate-ghaTate Upara eka hajAra yojana caur3A raha jAtA hai| (1) pRthvI ke bhItara eka hajAra yojana vAlA prathama bhAga hai| (2) pRthvI para tirasaTha hajAra yojana parimANa dUsarA bhAga hai| (3) usake Upara chattIsa hajAra yojana parimANa tIsarA bhAga hai| usa meruparvata para cAra vanakhaNDa haiM (1) jamIna para bhdrshaalvn| (2) jamIna se pA~ca sau yojana kI UMcAI para nandanavana (3) nandanavana se bAsaTha hajAra pA~ca sau (62500 yojana kI U~cAI para saumanasavana hai (4) saumanasavana se chattIsa hajAra yojana para pANDukavana hai| pANDukavana kI cAroM dizAoM meM cAra zilAe~ hai| jahA~ jinezvara bhagavantoM kA janma mahotsava hotA hai| isa vana ke madhya meM zikhA samAna ralamaya cUlikA (parvata kI coTI) hai| taM puNa lavaNo duguNeNa vitthaDo savao parikkhiA / taM puNa dhAmAsaMbo saguNoM taM ca kAloo / / 186 / /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha - usa jambUdvIpa ko saba tarapha se ghere hue, dugune vistAra vAlA lavaNa samudra hai| usase dugunA vistAra vAlA ghAtakI khaNDa hai tathA usase dugunA vistAra vAlA kAlodadhi samudra haiN| 154 vivecana - pUrva gAthA meM batAyA ki jambUdvIpa eka lAkha yojana vistAra vAlA hai| usase dugunA arthAt do lAkha yojana parimANa lavaNa samudra haiN| usase dugunA arthAt cAra lAkha yojana parimANa ghAtakI khaNDa hai| usase dugunA arthAt ATha lAkha yojana vistAra parimANa kAlodara tuma hai| lavaNa samudra kA pAnI khArA haiM tathA kAlodadhi samudra kA pAnI zuddha pAnI ke svAda vAlA hai| puSkarArdha dvIpa taM puNa pukkhara dIvo tammajjhe mANusottaro selo / etAvaM naraloo vAhiM tiriyA ya devA ma / / 187 // gAthArtha - usake bAda puSkara dvIpa haiN| una donoM puSkara dvIpoM ke madhya mAnuSottara parvata hai| yahA~ taka (ar3hAI dvIpa taka) manuSya loka haiN| usake Age tiryaJca tathA deva haiN| vivecana - kAlodadhi samudra se puSkara dvIpa dugunA arthAt solaha lAkha yojana vistAra vAlA hai| inake madhya meM mAnuSottara parvata hai| isa dvIpa taka hI manuSya kA janma, maraNa va nivAsa hai| manuSyaloka se bAhara manuSya kA janma evaM maraNa nahIM hotA / deva tathA tiryaca manuSyaloka se bhI bAhara pAye jAte haiN| aba Age ke dvIpa samudroM kA varNana karate haiN| asaMkhya dvIpa samudra evaM dIvasamuddA duguNaguNavitvarA asaMkhejjA / evaM tu tirimalogo sabaMdhuramodahI jAva / / 188 / / gAthArtha - isa prakAra dviguNita- dviguNita vistAra vAle asaMkhya dvIpasamudra svayaMbhUramaNa samudra paryanta haiN| yaha tiryagU loka kA varNana huaa| A vivecana - anukrama se sAre hI dvIpa samudra dugune - dugune vistAra vAle haiN| puSkara dvIpa ke bAda usase dugune parimANa tathA zuddha pAnI ke svAda vAlA puSkara samudra hai| usake bAda varuNavara dvIpa evaM vAruNI samudra madirA ke svAda vAlA hai| usake bAda kSIravara dvIpa evaM kSIra samudra kSIra (dUdha) ke svAda vAlA hai| usake bAda ghRtavara dvIpa evaM ghRta samudra haiM usake pAnI kA svAda ghI ke samAna haiN| isase Age
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzan- dvAra 155 ikSuvara dvIpa evaM ikSu samudra haiM usakA jala ikSu rasa ke svAda vAlA hai| antima svayaMbhUramaNa samudra ko chor3akara zeSa sabhI samudroM kA pAnI ikSu rasa ke tulya haiN| dvIpoM ke nAma isa prakAra haiM- ikSuvara dvIpa ke bAda nandIzvara, aruNavara, aruSNAvAsa, kuNDalavara, zaMkhavara, rucakavara anuyogadvAracUrNi meM terahavAM dvIpa rucakavara batAyA gayA hai| rucakavara dvIpa ke bAda asaMkhya dvIpa samudra ke bAda bhujaMgavara makA hai| kiraNa dvIpa-samudra ke banda kuzavara nAmaka dvIpa haiN| usake bAda phira asaMkhyadvIpa samudra ke bAda krauMcavara dvIpa haiN| antima samudra kA nAma svayaMbhUramaNa haiN| samayasAgara nAmaka grantha meM kahA gayA hai-- he bhagavan ! dvIpa- samudroM meM kitane nAma kahe haiM? he gautama! loka meM jitane zubhanAma zubha rUpa, zubha gaMdha, rasa, zubha sparza haiM utane hI dvIpa samudroM ke nAma jAnanA caahiye| zubha tattvArthasUtra 3 / 7 meM bhI "jambUdvIpalavaNAdaya: zubhanAmAno dvIpasamudrAH" kahA hai| aba Age adholoka kA varNana karate haiN| kyA ratnaprabhA Adi snAta pRthviyA~ sparzanIya haiM? ina pRthviyoM kA parimANa kitanA hai? ye pRthviyA~ antarAla vAlI hai yA binA antarAla bAlI haiM? nIce kI pRthvI Upara kI pRthvI se adhika vistAra vAlI haiM yA samAna vistAra vAlI hai? Age inhIM praznoM kA samAdhAna kiyA gayA hai tiriyaM logAyAmaM mamAyA hedvA u sadhvapuDhavINaM / AgAsaMtariyAo vicchinnabarAja heDDeDvA / / 189 / / gAthArtha - nIce kI ratnaprabhAdi sabhI pRthviyoM kA vistAra tiryak (madhya) loka - ke AyAma jitanA hai| samasta pRthviyoM ke bIca meM AkAza rUpI antarAla haiM tathA ve eka-eka ke nIce-nIce sthita hai aura adhika adhika vistAra vAlI haiN| vivecana - pUrvagAthA meM madhyaloka kI bAta khii| aba adholoka kI carcA kI jA rahI hai madhyaloka ke bAda nIce-nIce usake samAna vistAra vAlI sAta pRthviyA~ (naraka) haiN| ye sAtoM pRthviyA~ asaMkhyAta hajAra yojana vistAra vAle AkAza khaNDa se paraspara eka-dUsare se alaga haiN| isa prakAra ratnaprabhA ke bAda asaMkhyAta yojana vistAra vAle AkAza khaNDa ke bAda zarkarAprabhA pRthvI hai| usa zarkarAprabhA ke nIce bAlukAprabhA haiN| isI krama se chaThI pRthvI ke nIce asaMkhyAta hajAra yojana vistAra vAle AkAza ke antarAla ke pazcAt sAtavIM pRthvI tamastamaprabhA hai|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa nIce-nIce ye pRthviyA~ vistAra vAlI jAnanA kyoMki loka anukrama se vistAra vAlA hai, kintu yaha vistAra loka kI apekSA hai, nArakIya jIvoM ke nivAsa kSetra kI apekSA se nahIM hai, kyoMki nArakI jIvoM kA nivAsa kSetra to trasanAla hI haiM aura usakA vistAra to madhyaloka jitanA hI hai| 156 Agama meM bhagavAn se prazna kiyA haiM-- he bhagavan ! isa ratnaprabhA pRthvI aura zarkarAbhA pRthvI kA abAdhA antara kitanA kahA gayA hai ? uttara-- he gautama! asaMkhya hajAra yojana kA abAdhA antara kahA gayA hai| prazna- bhagavan ! zarkarAprabhA aura bAlukAprabhA kA abAdhA antara kitanA kahA gayA hai? uttara he gautama! yaha bhI pUrvavat hI haiN| ise saptama pRthvI paryanta aisA ho jAnanA caahiye| he bhagavan ! saptama naraka aura aloka kA abAdhA antara kitanA kahA gayA hai ? prazna - uttara- he gautama ! asaMkhya hajAra yojana kA abAdhA antara kahA gayA hai| gaNitAnuyoga 1 / 89 / isa prakAra adholoka meM sparzanIya padArthoM kA nirUpaNa kiyA aba Urdhvaloka ke svarUpa kA vivecana kareMge Urdhvaloka u parasabuDDI nihitA jAva gaMbhalogoti / aThThA khalu rajjU teNa paraM hor3a parihANI / / 190 // gAthArtha - Urdhvaloka meM brahma devaloka taka sAr3he tIna rajju parimANa kSetra taka loka ke vistAra meM vRddhi hotI hai, usake bAda kramazaH kamI hotI jAtI hai| vivecana - madhyaloka se Upara kI ora saudharma devaloka se bahma devaloka taka ke sAr3he tIna rajju kSetra meM loka kI caur3AI meM vRddhi hotI jAtI haiM tathA usake bAda kramaza: caur3AI meM kamI hotI jAtI haiN| noTa yahA~ caur3AI meM vRddhi evaM hAni kI carcA loka saMsthAna kI apekSA se kI gaI hai, na ki devoM ke nivAsa kSetra kI apekSA se| agrima gAyA meM devaloka kI U~cAI kI carcA kI gaI haiN| --
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzana-dvAra IsANammi divaTA avAijjA ya rajju mAhiMde / paMdheva sahassAre cha accue satta logate / / 191 / / gAthArtha- loka kA U~cAI madhya nAka se IzAna devanoka taka Der3ha rajja. mAhendra devaloka taka DhAI rajju, sahasrAra devaloka taka pAMca rajju. acyuta taka chaH rajju tathA lokAnta taka sAta rajja hai| vivecana- yahA~ madhyaloka se dekalokA ko UMcAI kA parimANa batAyA gayA hai| ___ agrima gAthAoM meM jIva loka kA kisa prakAra sparza karatA hai? isa viSaya ko spaSTa karane hetu samudghAta kI carcA kI gaI hai| 2. sparza samudghAta dheyaNa kasAya paraNe vebdhiya teyae ya AhAre / kevaliyasamugdhAe satta ya maNuesa nAyavyA / / 192 / / gAthArtha- vedanA, kaSAya, maraNa, vakriya, tejasa. AhAraka aura kevalI ye sAta samudghAta manuSyoM meM jAnanA caahiye| samuddhAta- mUla zarIra ko chor3e binA Atma-pradezo ko bAhara nikAlane ko samudghAta kahate haiN| tejas tathA kArmaNa zarIra sAtha-sAtha rahate haiN| unakA mUla zarIra ko chor3e binA, uttara deha ke sAtha-sAtha, Atma-pradezo sahita bAhara nikalanA samudghAta kahalAtA hai| samudghAta zabda tIna padoM kI saMyojanA se banA hai-- sam ut+ghaat| vedanA Adi ke sAtha ekAkAra (lIna yA saMmizrita) hue kAlAntara meM udaya meM Ane vAle (AtmA se sambaddha) vedanIyAdi kamoM ko udAraNA ke dvArA udaya meM lAkara prabalatApUrvaka dhAta karanA yA unakI nirjarA karanA samudghAta kahalAtA hai| AtmA samudghAta kyoM karatA hai ? jaise kisI pakSI ke paMkha para bahuta dhUla car3ha gayI ho, taba vaha pakSI apane paMkha phailAkara, phar3aphar3Akara dhUla ko jhAr3a detA hai| isI prakAra yaha AtmA baddha karma pudgala (karmavargaNAoM) ko jhAr3ane (nirjarita karane) ke lie samudghAta nAmaka kriyA karatA hai|
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 158 1. vedanA samudghAta saMvedana ke hetu hone vAlA samudaghAta vedanA samudUdhAta kahalAtA hai| yaha asAtAvedanIya karmoM ko lekara hotA haiN| jIva vedanA se Akula vyAkula hokara ( anantAnanta asAtA vedanIya karma skandhoM se vyApta apane ) Atma- pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatA hai| ve pradeza mukhya, udara Adi ke chidroM meM tathA karmaskandhAdi ke antarAlo meM bhare rahate haiM aura lambAI-caur3AI kI apekSA se zarIra parimita kSetra meM vyApta hote haiN| jIva eka muhUrta taka isa avasthA meM ThaharatA hai| usa antarmuhUrta meM vaha asAtAvedanIya karma ke pracura mudgaloM ko udIraNA se khIMcakara, udayAvalikA meM praviSTa karake vedatA hai aura phira unheM nirjarita kara detA hai| isa kriyA kA nAma vedanA samudghAta hai| 2. kaSAyaM samudghAta krodhAdi kaSAya rUpa mohanIya karma Azrita samudghAta ko kaSAya samudghAta kahate haiN| krodhAdi tIvra kaSAya ke udaya se grasta jIva jaba apane Atma-pradezI ko bAhara phailAkara tathA unase mukha, peTa, karNa Adi ke chidroM tathA karmaskandhAdi ke antarAloM ko bharakara parimita kSetra meM vyApta hokara antarmuhUrta taka rahatA haiM, usa samaya meM pracura kaSAya- pudgaloM kI nirjarA kara letA hai| yahI kriyA kaSAya samudghAta hai| 3. mAraNAntika samudghAta maraNakAla meM antarmuhUrta zeSa rahane para AyuSyakarma kA samudghAta mAraNAntika samudUghAta kahalAtA hai| mRtyu ke samaya koI jIva antarmuhUrta pUrva svayaM ke zarIra parimANa caur3AI jitane tathA jaghanya rUpa se aMgulI ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane lambAI ke aura utkRSTa rUpa se asaMkhyAta yojana jitane svayaM ke Atma-pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlatA hai| nikAlane ke bAda agale bhana meM jahA~ utpanna honA haiM vahA~ usa sthAna para vaha apane Atma-pradezoM ko daNDa rUpa se pheMkatA hai| Rju gati se to eka samaya meM hI usa sthAna taka daNDa rUpa banA letA hai aura vigrahagati se adhikatama cAra samaya lagAtA hai| yaha mAraNAMtika samudghAta antarmuhUrta parimANa hI hai| itane samaya meM jIva Ayukarma ke prabhUta pudgaloM ko nirjarita kara letA hai| isa kriyA ko mAraNAntika samudghAta kahate haiM, 4. vaikriya samudghAta vaikriya zarIra kA nirmANa karane hetu vikriyA zakti ke prayoga dvArA vaikriya zarIranAmakarma ke Azrita hone vAle samudghAta ko vaikriya-samudghAta kahate haiN|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzana-dvAra 159 vaikriya sandhi bAlA jIta ago jIrNa zarIra ko puSTa evaM sundara banAne kI yA usakI vikurvaNA karane kI icchA se apane Atma-pradezoM ko daNDa ke AkAra meM bAhara nikAlatA hai| usa daNDa kI caur3AI aura moTAI to zarIra parimANa hotI hai, kintu lambAI saMkhyAta yojana parimANa ho sakatI hai| vaha Atma-pradezoM se aisA zarIra banAkara antarmuhUrta taka usameM TikatA hai| utane samaya meM pUrvabaddha vaikriya zarIra nAmakarma ke sthUla pudgaloM ko nirjarita kara detA hai aura anya naye tathA sUkSma pudgaloM kA grahaNa kara letA hai| yahI vaikriya samudghAta hai| 5. tejas samudghAta tapasviyoM ko prApta hone vAlI tejolezyA kA audArika zarIra se bAhara nikalanA tejas samudghAta hotA hai| jisake prabhAva se tejas zarIra nAma karma ke padgala AtmA se alaga hokara bikhara jAte haiN| tejolezyA kI labdhivAlA jIva sAta ATha kadama pIche haTakara ghere aura moTAI se zarIra parimANa evaM lambAI se saMkhyeya yojana parimANa Atma-pradezoM ke daNDa ko zarIra se bAhara nikAlakara, jisake prati kruddha huA hai, usako jalAkara tejas zarIra nAma karma ke bahuta se pudgaloM kA kSaya karatA hai, ise hI tejas samudghAta kahate haiN| 6. AhAraka samudapAta yaha zarIra caturdazapUrvadhArI sAdhu ke hotA hai| AhAraka zarIra kI racanA dvArA hone vAlA samudghAta AhAraka samudghAta kahalAtA hai| AhAraka lamdhidhArI sAdhu AhAraka zarIra nirmANa kI icchA se caur3AI aura moTAI meM zarIra parimANa aura lambAI meM saMkhyeya yojana parimANa apane Atma-pradezoM ke daNDa ko zarIra se bAhara nikAlakara pUrvabaddha AhAraka nAmakarma ke karma pudgaloM kI nirjarA kara letA haiM ise AhAraka samuddhAta kahate haiN| 7. kevalI samudghAta antarmuhUrta meM mokSaprApta karane vAle kevalI bhagavAn ke samudghAta ko kevalI samudyAta kahate haiN| vaha vedanIya, nAma aura gotra karma ko viSaya karatA hai| antarmuhUrta meM mokSa prApta karane vAle kevalajJAnI apane tIna aghAtI karma (vedanIya, nAma evaM gotra) kI sthiti Ayu karma ke barAbara karane ke lie yaha samudghAta karate haiN| isameM ATha samaya lagate haiN| kevalIsamudghAta (kAla) kA vizeSa vivecana gAthA 194 kI vyAkhyA meM kiyA gayA hai, icchuka pAThaka use vahA~ dekheN|
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ krama samudghAta kA kisako nAma vedanA 6. 160 1. 3. 4. 19. 2. 5. kaSAya vaikriya taijas mAraNAntikI sarvachavastha antarmuhUrta AyuSyakarma ke jIvoM ko kAraNa AhAraka kevalI sarvasvastha antarmuhUrta asAtAvedanIya jIvoM ko karma ke kAraNa se| sarvasvastha antarmuhUrta cAritra mohanIya jIvoM ko karma ke kAraNa nArakI, cAroM prakAra ke devoM, | tirthajva paJcendriya jIvasamAsa samudaghAta yantra kitanA kisa karma ke pariNAma samaya kAraNa evaM chadyastha manuSyoM ko evaM chadmastha manuSyo ko vyantaradeva antarmuhUrta jyotiSka deva nAraLI, paMce. ndriyatiryaJcoM caturdaza pUrvadhara manuSyoM ko antarmuhUrta vaikriya zarIra nAmakarma ke kAraNa antarmuhUrta taijasa zarIra nAma karma ke kAraNa AhAraka zarIra nAmakarma ke kAraNa kevalajJAnI ATha samaya AyuSyakarma ke manuSyoM ko atirikta tIna aghAtI karmoM ke kaarnn| asAtAvedanIya karma vargaNAoM kI nirjarA cAritra mohakarma kI karma vargaNAoM kI nirjarA | AyuSyakarma nirjarA kI vaikriya zarIra nAmakarma ke pUrvabaddha karma pudgaloM kI nirjarA tathA navIna karma pudgaloM kA grahaNa | taijas zarIra nAmakarma ke pudgaloM kI nirjarA | zarIra AhAraka nAmakarma ke karma pudgaloM kI nirjarA | AyuSyakarma ke - atirikta zeSa tIna aghAtI karma vargagAoM kI nirjarA! (vyAkhyAprajJaptisUtra)
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 sparzana-dvAra kisameM kitane samudghAta ? pajjattabAgarAnila neraiesa ya harvati cattAri / paMcasuratiriyapaMcidiesu sesesu tigameva / / 193 / / gAthArtha- paryApta bAdara vAyukAya tathA nArako jIvoM me cAra samudghAta hote hai| devatA tathA tiryaJca pazcandriya meM pA~ca samudghAta tathA zeSa sabhI meM tIna samudayAta hote haiN| vivekhana-vaikriya karaNalabdhi sampatra paryApta bAdara vAyakAya tathA nArakI jIvoM meM 1, vedanA, 2. kaSAya, 3. maraNa tathA 4. baiMkriya - ye cAra samudghAta sambhava haiN| devatA tathA tiryaza paJcendriya me tejas labdhi hone ke kAraNa pA~ca samudghAta sambhava haiN| zaMSa arthAt pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vanaspatikAya, hIndriya, trIndriya, caturindriya tathA asaMjJI paJcendriya tiryaJca me tIna samudghAta sambhava hote haiN| samudghAta kA kAla daMDa kavAr3e rupae loe cauro ya paDiniyattate / keliya avasamae bhinnamuhRttaM bhave sesA / / 114 / / gAthArtha-kevalI samudadhAta me daMDa, kapATa, rucaka aura lokarUpa AkAra grahaNa karane meM cAra samaya lagate haiM tathA cAra samaya meM ve Atpa-pradeza punaH svasthAna para lauTa Ate haiN| isa prakAra kevalo samudghAta ATha samaya kA hotA hai| zeSa samudghAtoM kA antarmuhUrta kAla parimANa jAnanA caahiye| kevalI-samudghAta ke prathama samaya meM daNDa, dUsare samaya meM kapATa, tIsare samaya meM rucaka arthAt mathAnI kA AkAra dekara tathA cauthe samaya meM sampUrNa loka ko Atma-pradeza se pUrita kiyA jAtA hai tathA punaH samudghAta kA saMharaNa karane meM cAra samaya lagate haiN| isa prakAra isakA kAla ATha samaya hai| zeSa sabhI samudghAtoM kA samaya antarmuhUrta parimANa hai| guNasthAnoM meM sparzanA micchehi savvaloo sAsaNamissehiM avvapadesehiM / puchA upasabhAgA pArasa aSTra chacceva / / 195 / / gAdhArtha-caudaha guNasthAnavI jIvo meM se- mithyAdRSTi sarvaloka kA aura sAsvAdana, mizra, avirata samyagdRSTi aura dezavirata samyagdRSTi loka ke caudaha bhAga
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jIvasamAsa (rajju) parimANa kSetra meM se kramazaH bAraha, ATha, ATha tathA cha: bhAga parimANa kSetra ko sparzita karate haiN| vivecana-1, mithyAdRSTi-sUkSma ekendriya sarvaloka meM vyApta hone se aisA kahA gayA hai ki mithyAdRSTi sampUrNa loka arthAt caudaha parimANa kSetra ko sparzita karate haiN| 2. sAsvAdana-sAsvAdana guNasthAnavoM jIva bAraha rajju parimANa kSetra ko sparzita karatA hai| vaha isa prakAra hai-- jaba chaThI naraka kA jIva madhyaloka meM janma letA hai taba vaha (chaThI naraka se madhyaloka taka) pAMca rajju kSetra kA sparza karatA hai tathA jaba madhya loka se manuSya yA tiryaJca lokAnta yA ISat prAgbhAra pRthvI para pRthvIkAya Adi ke rUpa meM janma letA hai taba vaha sAta rajju parimANa kSetra kA sparza karatA hai| __yaha sparza samAna guNamA vratI jo nI .kSA se, sa jIva kI apekSA se nahIM hai| sAsvAdana guNasthAnavI jIva adholoka meM nahIM jaataa|| 3. minadRSTi - tRtIya guNasthAnavI jIva caudaha rajju meM se ATha rajju kA sparza karatA hai| isameM eka hI jIva ATha rajju parimANa kSetra ko sparza karatA hai| vaha isa prakAra hai- jaba koI acyutadevalokavAsI mizradRSTi jIva apane bhayanapatti mitra ko sneha se acyuta devaloka le jAye taba use cha: rajju kI sparzanA hotI hai| isI prakAra jaba koI mizradRSTi sahasrAra (pA~ca rajju) devaloka vAlA deva apane mitra (nArakI jIva) kI vedanA zAnta karane hetu tIsarI naraka (tIna rajju) meM jAtA hai taba vaha mizradRSTi ATha rajju kSetra kA sparza karatA haiN| isase Upara ke deva alpa sneha vAle hone se mitra kI pIr3A zamanArtha nIce nahIM aate| 4. avirata samyagdRSTi-yaha bhI pUrvokta anusAra ATha rajju kSetra kI sparzanA karatA hai| kintu prAptikAra ke anusAra aviratasamyagdRSTi bAraha rajju parimANa kSetra kI sparzanA karatA hai| vaha isa prakAra-- madhyaloka se anuttara vimAna meM janma lene vAle yA vahA~ se cyuta hokara madhyaloka meM janma lene vAle jIva sAta rajja parimANakSetra kA sparza karate haiM tathA madhyaloka se chaThI naraka evaM chaThI naraka se madhyaloka meM janma lene vAle avirata samyagdaSTi pA~ca rajjakSetra kI sparzanA karate haiN| isa prakAra Upara meM anuttara vimAna taka tathA nIce meM chaThI naraka taka jAne ke kAraNa avirata samyagdRSTi jIvoM ko bAraha rajju parimANa kSetra kA sparza hotA hai| sAtavoM naraka meM samyaktva sahita jAne evaM samyaktva sahita Ane kA prajJapti meM niSedha kiyA hai ata: chaThI naraka taka mAnanA caahie|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzan-dvAra 5. dezavirati- dezavirati guNasthAnavartI jova yahA~ se marakara acyuta devaloka meM janma lene ke kAraNa cha: rajju parimANa kSetra kI sparzanA karatA hai| prattasaMya: mAda guNasthAnoM meM sparzanA saMseha' saMkhabhAgo phusio logo sajogikevalihiM / egAIo bhAgo bIpAisa paragapuDhavIsu / / 196 / / gAthArtha- zeSa pramatasaMyata Adi guNasthAnavatI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hI sparza karate haiM, kintu sayogI kevalI sampUrNa loka kA sparza kevalI samuddhAta kI apekSA se karate haiN| naraka Adi kI dUsarI pRthvI meM eka rajju (tIsarI meM do rajju- isa prakAra kramaza: sAtavIM pRthvI meM cha: rajju) kI sparzanA jAnanA caahiye| pramatta, apramatta, apUrvakaraNa Adi guNasthAnavI zeSa sabhI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kA hI sparza karate haiM, kyAki ve jIva vigrahagati meM saMyamabhAva ko chor3akara asaMyamabhAva ko svIkAra karate haiN| sayogI kevalI samudghAta ke cauthe samaya meM sampUrNa loka kA sparza karate haiN| naraka gati meM sparzanA naraka Adi meM "ekAdhikaH" zabda se do, tIna, cAra, pA~ca aura cha: rajju kSetra grahaNa karanA caahie| loka kA caudahavAM aMzarUpa bhAga eka rajju ke samatulya hotA hai| aba yadi koI jIva dUsarI naraka se AtA hai yA usameM jAtA hai to madhyaloka se dUsarI naraka taka pahuMcane meM vaha eka rajju parimANa kSetra kA sparza karatA hai| aise hI tIsarI naraka se Ane vAlA yA usameM jAne vAlA do rajju kA, cauthI naraka vAlA tIna rajju kA, pA~cavI naraka vAlA cAra rajju kA, chaThI naraka vAlA pA~ca rajju kA tathA sAvatI naraka vAlA cha: rajju parimANa kSetra kA sparza karatA hai| devagati meM sparzanA IsANaMtA micchA sAsaNa nava missa avirayA aTTha / aTTha sahassAraMtiya cha'ccuyA'saMkhabhAguppi / / 197 / / gAthArtha-- bhavanapati se lekara IzAna devaloka taka ke deva jo mithyAdRSTi tathA sAsvAdana guNasthAnavartI hote haiM ve navarajju kI sparzanA karate haiN| mizradRSTi
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jIvasamAsa tathA avarita samyagdRSTi ATha rajju kI sparzanA karate haiN| sahasrAra taka ke deva ATha rajju kI, acyuta taka ke deva chaH rajju kI tathA acyuta se Upara vAle devaloka ke asaMkhyAtaveM bhAga kI sparzanA karate haiN| vivecana - bhavanapati Adi se lekara IzAna devaloka taka ke deva midhyAdRSTi tathA sAsvAdAnI deva navarajju'kI sparzanA karate haiN| jaba ye deva apane mitrAdi ke kAraNa tIsarI naraka meM jAte haiM taba do rajju kA sparza karate haiM aura jaba ye ISatprAgbhAra (siddha zilA) Adi sthAna para pRthvIkAya Adi meM janma lete haiM to sAta rajju kA sparza karate haiN| isa prakAra ye kula milAkara nau rajju kA sparza karate haiN| saudharmAdi devaloka ke deva bhI mithyAtva tathA sAsvAdana guNasthAna kI upasthiti meM tIsarI naraka pRthvI taka jAne ke kAraNa sAr3he tIna rajju kA tathA Upara ISatprAgbhAra taka pRthvIkAya Adi meM jAne ke kAraNa sAr3he pA~ca rajju kA sparza karate haiN| isa prakAra kula nau rajju kA sparza karate haiN| vanapati se IzAna taka ke mitra tathA samyagdRSTi jIva ATha rajju kA sparza karate haiN| yaha ATha rajju nIce meM tIna naraka tathA Upara me acyuta devaloka taka jaannaa| tIsarI naraka se acyuta devaloka ATha rajju parimANa kSetra haiN| sahasrAra ke deva bhI ina ATha rajju ko hI sparzita karate haiN| acyuta devaloka ke deva tIrthaMkarAdi ko vaMdanA hetu jAne se chaH rajju kA sparza karate haiN| alpamoha ke kAraNa ve tIsarI naraka meM nahIM jAte haiN| kintu sItyendra deva (sItA kA jIva) acyuta devaloka se rAvaNa evaM lakSmaNa ke khaira ke zamanArthaM tIsarI naraka meM gaye the, yaha apavAda hI haiN| tirtha evaM manuSya gati kI sparzanA naratiriehi ya logo sattAsAvohi cha'jayagihIhiM / misseha'saMkhabhAgo vigaliMdIhiM tu savvajagaM / / 198 / / gAthArtha - manuSya tathA tiryaJca sampUrNa loka kA sparza karate haiN| inameM sAsvAdanI sAta rajju kA, avirata samyaktvI aura dezavirata chaH rajju kA, mizra dRSTi loka ke asaMkhya bhAga kA tathA vikalendriya sampUrNa loka kA sparzana karate haiN| vivecana - kecalI samudghAta kI apekSA se manuSya tathA sUkSma ekendriya kI apekSA se tiryaJca sarvaloka ko sparzita karate haiN| sAsvAdana, tiryaJca tathA manuSya ISatprAgbhAra pRthvI meM utpanna hone se sAta rajjU kA sparza karate haiN|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ sparzan- dvAra 165 avirata samyaktvo tathA dezavirata madhyaloka se acyutadevaloka meM janma lene se chaH rajju kA sparza karate haiN| mizradRSTi tiryaJca yA mizradRSTi manuSya kA mizra guNasthAna meM maraNa nahIM hone se ve apane hI sthAna meM loka ke asakhyAtaveM bhAga kA hI sparza karate haiN| vikalendriya utpAda aura samudghAta avasthA meM sampUrNa loka kA sparza karate hai| ise prajJApanAkAra ne bhI svIkAra kiyA hai| bAbarapajjattAvi va sabalA viSalA ya samuhajavavAe / savvaM phosaMti jagaM aha evaM phosaNANugamo / / 999 / / gAthArtha - bAdaraparyApta, sakalendriya aura vikalendriya samudaghAta yA upaghAta avasthA meM sampUrNa loka ko sparzita karate hai| isa prakAra sparzanA-dvAra jAnanA caahie| vivecana - pRthvIkAya Adi bAdara paryApta ekendriya, sampUrNa indriyoM vAle pacendriya dvIndriya Adi vikalendriya samudghAta avasthA meM yA vigrahagati rUpa upapAta avasthA meM sarvaloka kA sparza karate haiN| isa prakAra jIva se sambandhita loka sparzanA dvAra ko jAnanA caahiye| ajIva dravya kI loka sparzanA AiyugaM logaphuDaM gayagrAmaNAMgADameva savvagayaM / kAlo naraloga phuDo poggala puNa savvalogaphuDA / / 200 / / sparzanAdvAraM 4 | gAthArtha - prathama do dravya loka kA sparza karake rahate haiN| AkAza dravya kisI ko avagAhana karake nahIM rahatA para vaha sarvaloka meM haiN| vyavahAra kAla manuSya loka meM vyApta haiM, kintu - pudgala sarvaloka kA sparza karate haiM arthAt usase vyApta haiN| vivecana - pA~ca ajIva dravya me se dharmAstikAya tathA adharmAstikAya sampUrNa loka kA sparza karake rahate haiN| AkAza anavagADha hai arthAt sabhI dravya (jIva- ajIva) AkAza ke Azcita haiM parantu AkAza kisI ke Azrita nahIM / 'AkAza lokAloka me haiN| vyavahAra kAla kA vartana aDhAI dvIpa arthAt manuSya loka meM hai tathA pudgala sarvalokAkAza meM vyApta hai| cauthA sparzana-dvAra samApta
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla ke prakAra kAla dvAra bhAgakAlaM cha / kAlI bhavAkAI yocchAmi ekkajIvaM nANAjIve pazucyA ya / / 201 / / gAthArtha - kAla ke tIna prakAra haiM1. bhavAyukAla, 2. kAryasthitikAla tathA 3. gunnvibhaagkaal| Age isa prakAra ke kAla ke tInoM vibhAgoM kA ekajIvAzrita tathA anekajIvAzrita- ina do apekSAoM se vivecana kreNge| vivecana - "kAla" kI carcA pUrva meM vibhAga 3 ke 'parimANadvAra' meM kAla parimANa ke antargata kI jA cukI hai| vahIM kAla kA parimANa eka samaya se lekara ananta utpasarpiNI aura avasarpiNIkAla taka batAyA gayA hai| kintu yahA~ kAladvAra meM 1. bhavAyukAla, 2. kAyasthitikAla tathA 3. guNavibhAgakAla- aise kAla ke tIna vibhAgoM kI carcA kI jaayegii| 1. bhavAyukAla - prANI ke eka bhava se sambandhita Ayu ko bhavAyukAla kahA gayA hai| 2. kApasthitikAla - prANI kA punaH punaH usI kAyA meM janma lenA kAryasthitikAla kahA gayA hai, yathA-- pRthvIkAya ke rUpa meM marakara punaH punaH pRthvIkAya meM janma lene ke kAla ko kAryasthitikAla kahA gayA hai| 3. guNavibhAgakAla - yahA~ guNa kA tAtparya guNasthAna hai| pratyeka guNasthAna meM jIva jitane kAla taka rahatA hai yA raha sakatA haiM, vaha kAla guNavibhAgakAla kahalAtA hai| nArakI kI utkRSTa Ayu 1. bhavAyukAla egaM ca tithiNa satta ya dasa sattarasevahuti bAvIsA tettIsa ubahinAmA puDhacI ThiI kamukkosA / / 102 / / gAthArtha - eka, tIna, sAta, dasa, sataraha, bAIsa tathA taitIsa sAgaropama kramazaH sAtoM pRthviyoM kI utkRSTa bhavAyukAla jAnanA caahie|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra vivecana- 1. ratnaprabhA kI eka sAgaropama, 2. zarkarAprabhA kI tIna sAgaropama, 3, bAlukAprabhA kI sAta sAgaropama, 4. paMkaprabhA kI dasa sAgaropama, 5. dhUmaprabhA kI sataraha sAgaropama, 6. tamaprabhA kI bAIsa sAgaropama tathA 7. tamastapaprabhA kI taitIsa sAgaropama utkRSTa bhavAyu sthiti jAnanA caahie| yaha kAla eka bhava kI apekSA se hai| mArakI tathA devoM kI jaghanyAyu pahamAdi jamukkosaMbIyAdisu sA ahaNiyA ho / ghammAe bhavaNavaMtara ghAsasahassA dasa mahaNNA / / 203 / / gAthArtha-prathama Adi naraka ko jo utkRSTa Asthiti hai vahIM dUsarI Adi narakoM kI jaghanya Ayusthiti hotI hai| ghammA nAmaka prathama naraka aura bhavanapatti tathA vyantara devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI hai| vivecana- prathama namaka kI ulkApa ArA hI isI taraha kI jayanya Ayu hai| arthAt prathama naraka kI utkRSTa Ayu eka sAgaropama hai yahI dUsarI naraka kI jaghanya Ayu hai| dUsare naraka kI utkRSTa bhavAyu tIna sAgaropama kI hai, yahI tIsare naraka kI jaghanya Ayu hai| isI krama se cauthe naraka kI sAta, pA~caveM naraka kI dasa, chaThe naraka kI sataraha tathA sAtave naraka kI bAIsa sAgaropama jaghanya Ayu hai| prathama naraka ke nArakoM aura bhavanapati tathA vyantara devoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI hai| devoM kI utkRSTa Ayu asuresu sAgaramahiyaM saI pAllaM duve ya desuunnaa| nAgAINukkosA pallo puNa vaMtarasurANaM / / 204 / / gAvArtha-dakSiNa dizA ke asurakumAroM kI utkRSTa Ayu eka sAgaropama tathA uttara dizA ke asurakumAroM kI eka sAgaropama se kucha adhika hotI hai| dakSiNa dizA ke nAgakumAroM kI Der3ha palyopama tathA uttara dizA ke nAgakumAroM kI do palyopama se kucha kama utkRSTa Ayu hai| vyantaradevoM kI utkRSTa Ayu eka palyopama hotI hai| vivecana- bhavanavAsI devI ke 10 prakAra haiM- 1. asurakumAra, 2. nAgakumAra, 3. suvarNakumAra, 4. vidyutkumAra, 5, agnikumAra, 6. dvIpakumAra, 7. udadhikumAra, 8. dikkumAra, 9. vAyukumAra evaM 10. stanita kumAra- ye
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jIvasamAsa bhI do prakAra ke haiM meruparvata kI dakSiNa dizA meM rahane vAle tathA meruparvata kI uttara dizA meM rahane vAle dakSiNa dizA kI utkRSTa Ayu eka sAgaropama haiM tathA dakSiNa dizA ke indra balIndra kI utkRSTa Ayu eka sAgaropama se kucha adhika hai| devoM ke indra camarendra asurakumAroM ke devoM ke aba camarendra aura balIndra ke atirikta zeSa nAgakumAra Adi navanikAya ke devoM kI arthAt unake adhipati indra kI Ayu batAte haiM / dakSiNa dizA ke nAgakumAra Adi navanikAyoM ke adhipati dharaNa pramukha nau indroM kI utkRSTa Ayu Der3ha palyopama kI hai tathA uttara dizA ke nAgakumAra Adi navanikAyoM ke adhipati bhUtAnaMda Adi nau indroM kI Ayu kucha kama do palyopama haiN| camarendra kI devI kI utkRSTa Ayu sAr3he tIna palyopama tathA balIndra kI devI kI utkRSTa Ayu sAr3he cAra palyopama hai / uttaradizAvartI nAgakumAroM kI deviyoM kI utkRSTa Ayu kucha kama eka palyopama tathA dakSiNadizAvata nAgakumAroM kI deviyoM tathA vyantara deviyoM kI utkRSTa Ayu AdhA palyopama haiN| pizAca, bhUta, yakSa Adi ATha prakAra ke vyantara deva eka palyopama kI Ayu vAle hote haiN| ina sabhI kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa kI hai (bRhadsaMgrahaNI - gAthA 5 ) | -- jyotiSka evaM vaimAnika devatAoM kI jaghanya tathA utkRSTa Ayu pallaThTha bhAga pallaM ca sAhiyaM joise jahaNNiyaraM / heDillukkosaTiI sakkANaM jahaNNA sA / / 205 / / gAthArtha - jyotiSka devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA AThavAM bhAga hai tathA utkRSTa Ayu eka palyopama se kucha adhika haiN| saudharma Adi devalokoM meM nIce ke kalpa ke devoM kI jo utkRSTa Ayu hai vahI Upara ke devoM kI jaghanya Ayu hotI hai| vivecana - jyotiSka devoM meM sabhI candroM, sUryo evaM nakSatroM ke devI kI jayanya Ayu palyopama kA caturthAMza tathA sabhI tArAgaNoM kI jaghanya Ayu palyopama kA AThavA~ bhAga mAnI gaI hai| candra kI Ayu 1 palya evaM 1 lAkha varSa, sUrya kI Ayu 1 palya aura 1 hajAra varSa, graha kI Ayu 1 palya aura nakSatra kI Ayu AdhA palya tathA tArAgaNoM kI eka palya kA caturthAMza bhAMga utkRSTa Ayu hotI hai| candroM, sUryo, mahoM tathA nakSatroM kI devayoM kI jaghanya Ayu palya kA cauthA bhAga hotI haiM tathA tArAgaNoM kI deviyoM kI jaghanya Ayu palya kA AThavA~ bhAga
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra 169 hotI hai| candroM kI deviyoM kI ardhapalya tathA pAMca hajAra varSa sUryo kI deviyoM kI ardhapalya aura pA~ca sau varSa, grahoM kI deviyoM kI ardhapalya, nakSatra kI deviyoM kI caturtha palya se kucha adhika tathA tArAgaNa kI deviyoM kI palya ke AThaveM bhAga se kucha adhika utkRSTa Ayu hotI hai| (bRhad saMgrahaNI - gAthA 19 se 113 / saudharmAdika devavimAnoM meM nIce ke devoM kI jo utkRSTa Ayu haiM, vahI Upara ke devalokoM kI jaghanya Ayu hotI haiN| isI prakAra saudharma devaloka kI do sAgaropama kI utkRSTa Ayu Upara ke sanatkumAra devaloka kI jaghanya Ayu hai| IzAna devaloka kI do sAgaropama se kucha adhika kI jo utkRSTa Ayu hai, vahI Upara ke mAhendra devaloka kI jaghanya Ayu hotI haiN| vaimAnika devoM kI Ayu do sAhi satta sAhiba dasa caudasa sattareva aGkArA / ekkAhibA ma eto sakkAisu sAgaruvamANA / / 206 / / gAthArtha - devalokoM meM kramazaH do, do se kucha adhika, sAta, sAta se kucha adhika, dasa, caudaha, sataraha, aThAraha phira kramazaH se eka-eka kI vRddhi pUrvaka sarvArthasiddha vimAna taka taitIsa sAgaropama ko utkRSTa Ayu jAnanI cAhiye / saudharma Adi devalokoM kI jaghanya evaM utkRSTa Ayu sambandhI sAriNI 12 bevarlAka devaloka aghanyAyu utkRSTAyu 1 saudharma 1 pazyopama 2 IzAna 1 palthopama se adhika 3 sanatkumAra 2 sAgaropama 4 mAhendra 5 brahma 6. lAMtaka 7 mahAzukra 1 caiveyaka tathA 5 anusAra vimAna graiveyaka jaghanyAyu utkRSTAyu 1 sudarzana 2 sAgaropama 2 supratibaddha 22 sAgaropama 23 sAgaropama 23 sAgaropama 24 sAgaropama 24 sAgaropama 24 sAgaropama 2 sAgaropama 3 manorama se adhika 7 sAgaropama 4 sarvatobhadra 2 sAgaropama 7 sAgaropama 5 vizAla se adhika se adhika 25 sAgaropama 25 sAgaropama 26. sAgaropama 24 sAgaropama 27 sAgaropama 28 sAgaropama 27 sAgaropama 10 sAgaropamA 6 sumanasa 10 sAgaropama 14 sAgaropamA 7 saumanasya 28 sAgaropama 21 sAgaropama 14 sAgaropamA 17 sAgaropama 8 prItikara 25 sAgaropama 30 sAgaropama
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 devaloka 8 mahAsrAra 9 anita 10 prANata 11 AraNa 12 avyuta 12 devaloka 9 praiveyaka tathA 5 anuttara vimAna jaghanyAyu utkRSTAyu graiveyaka jaghanyAyu utkRSTAyu 17 sAgaropama 18 sAgaropama 1 Aditya 30 sAgaropama 31 sAgaropama 18 sAgaropama 19 sAgarI vijaya 15 sAgaropama 20 sAgaropama 2 vaijayanta 20 sAgaropama 21 sAgaropama 3 jayanta jIvasamAsa 31 4 aparAjita 31 21 sAgaropama 22 sAgaropama 5 sarvArthasiddha iyu tiryakha kI utkRSTAyu 31 agarodhama garopama 3 sAgaropama 33 sAgaropama 39 d d 1/ -- $2 " 33 saudharmadevaloka kI parigRhitA deviyoM kI jaghanyAyu 1 palyopama tathA utkRSTAyu 7 palyopama tathA aparigRhitA deviyoM kI jaghanyAyu 1 palyopama tathA utkRSTAyu 50 palyopama hotI hai| isI prakAra IzAna devaloka ko parigRhitA deviyoM kI jaghanyAyu 1 palyopama se adhika tathA utkRSTAyu 9 palyopama tathA aparigRhitA deviyoM kI jaghanyAyu 1 palyopama se adhika tathA utkRSTAyu 55 palyopama hotI hai| bAvIsa sasa tini ya ghAsa sahastrANi dasa ya ukkosA | " uparyukta Ayu bAdaraekendriyajIvoM kI apekSA se hai| vArasa auNApanaM champiya vAsANi divasamAsA ya / puDhavidagAnilapaseyatarusu teU tirAyaM ca / / 207 / / gAthArtha - pRthvIkAya kI bAIsa hajAra varSa, apkAya kI sAta hajAra varSa, vAyukAya kI tIna hajAra varSa vanaspati kI dasa hajAra varSa tathA tejaskAya kI tIna ahorAtra utkRSTa Ayu hotI hai| noTa " jalathalakhahasaMpuccimapajjatukkosa puSkoDIo / varisAvAM culasII bisattarI veva ya sahassA / / 109 / / bedibAhayANaM naratiriyANaM tipallaM ca / / 208 / / gAthArtha -- dvIndriya kI bAraha varSa, trIndriya kI unapacAsa (49) dina caturindriya kI chaH mAsa aura manuSya tathA tiryaJca kI tIna palyopama utkRSTa Ayu hotI hai| 115' sau 12
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra 171 gAdhArtha- jalacara, sthalacara, khecara tathA saMmUrchima paryApta kI utkRSTAyu kramazaH pUrvakoTivarSa, caurAsI hajAra varSa tathA bahattara hajAra varSa hai| noTa-isa gAthA meM sammRcchima arthAt strI-puruSa ke saMyoga ke binA utpanna hone vAle paJcendriya tiryazca kI carcA kI gaI hai| aba saMyoga se utpanna hone vAle garbhaja tiryaJcoM kI Ayu kI carcA kreNge| sesi tu gambhayANaM ukkAsaM hoI pukhykodd'iio| tiNi ma pallA bhaNiyA pallassa asaMkhabhAgo u / / 210 / / gAthArtha-jalacara, thalacara, khecara, garbhaja paryApta kI utkRSTa Ayu kramaza: pUrvakoTi varSa, tIna palyopama tathA palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hotI hai| eesiM ca jahapaNaM ubhayaM sAhAra sabasuhamANaM / aMtomuttamAU savvApajjanANaM ca / / 211 / / gAvArtha- pUrvagAthAoM meM kahe gaye sabhI jIvoM arthAt bAdara-ekendriya jIvoM se lekara paJcendriya taka ke jIvoM ko jaghanya Ayu antarmuhUrta parimANa hotI hai, kintu sabhI sUkSma ekendriya jIvoM, sAdhAraNa vanaspatikAya ke jIvo tathA sabhI aparyApta jIvoM kI utkRSTa evaM jaghanya Ayu antarmuhUrta parimANa hI hotI hai| vivecana- isa prakAra gAthA 207 se lekara 210 taka vibhinna jIvoM kI utkRSTa Ayu batAyI gayI thii| aba isa gAthA meM pUrva gAthA meM kathita sabhI bAdara jIvoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta batAyI gayI hai| kintu sAdhAraNa vanaspatikAya, pA~coM sUkSma ekendriya jIvoM tathA samasta aparyApta jIvoM kI utkRSTa tathA jaghanyadonoM Ayu antarmuhurta parimANa batalAyI hai| sarvajIvAnita Ayu ekkagajIvAuThiA esA bahujISiyA u svvddh| maNuyaapajjattANaM asaMkhabhAgo 3 pallassa / / 212 / / gAvArtha- abhI taka eka jIvAzrita Ayu kI sthiti batAI gayI thI aba sarvajIvAzrita Ayu kA sarvakAla jAnanA caahiye| aparyApta manuSya to palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane hI hote haiN| vivedhana-pUrva gAthAoM meM eka jIvAzrita nArakoM, devoM, manuSyoM Adi kI Ayu batAyI gaI thii| isa gAthA meM sarvajIva viSayaka Ayu batAyI gii| aisA kabhI nahIM hotA ki naraka nArakI jIvoM se khAlI ho jAye arthAt sAre naraka ke jIva parakara dUsare sthAna para pahu~ca jaaye| aisA hI deva, manuSya, tiryaJca Adi anya ke viSaya meM bhI samajhanA caahiye|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jIvasamAsa paryApta manuSya to sarvakAla meM hote haiM, kintu aparyApta manuSya to adhikatama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kAla meM hI hote haiN| kabhI-kabhI bAraha muhUrta taka koI bhI aparyApta manuSya nahIM hotA hai, arthAt aparyApta manuSya kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| zeSa sabhI arthAt nAraka, tiryaJca, devatA aura paryApta manuSya to sabhI kAloM meM hote hI haiN| isa prakAra ekajIvAzrita tathA sarvajIvAzrita bhavAyu kI carcA pUrNa huii| (bhavAyukAla sampUrNa huA) 2. kAyasthitikAla ekkekkabhavaM suranArayAo tiriyA arNatamavakAlaM / paMciMdiyatiriyanarA satahamalA bhavaggahaNe / / 213 / / gAthArtha- deva tathA nArakoM kI kAyasthiti eka-eka bhava kI, tirya kI ananta bhava kI tathA pazzendriya tiryaJca aura manuSya kI sAta-ATha bhava kI kAyasthiti jAnanI caahiye| vivecana-puna:-puna: usa hI kAya meM janma lenA kAsthiti hai| deva tathA nAraka puna: usa hI kAya meM janma nahIM lete, ata: unakI kAyasthiti eka hI bhava kI hotI hai| tiryaca marakara punaH-punaH tiryazca bana sakate haiN| prajJApanAsUtra meM kahA hai-- he bhagavan ! tiryaJca kitanI bAra svayoni meM janma lete haiM aura kitane kAla taka usameM raha sakate hai| he gautama ! jaghanya se eka bhava tathA utkRSTa se ananta bhava tathA kAla se ananta utsarSiNI-avasarpiNI kAla arthAt asaMkhyAta pudgala parAvartana kAla taka tathA kSetra se sampUrNa loka meM ho sakate haiN| prazna- pajendriya tiryazca-paJcendriya tiryazca meM tathA manuSya-manuSya meM kitanI bAra utpanna ho sakate haiM? aura kitane kAla taka usI yoni meM raha sakate haiN| uttara- bhava kI apekSA se tiryazca tathA manuSya donoM hI sAta-ATha bAra svakAya meM janma le sakate haiM tathA kAla kI apekSA sAta pUrvakoTi aura tIna palyopama jitane kAla taka donoM kI svakAya sthiti hotI hai| ekendriyAdi kI kApasthiti egidiyaharimaMti va poggalapariyahavA asaMkhejjA / agaraja nioyA asaMkhAlomA puravimAI // 21 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra 173 gAthArtha vanaspatikAya taka ke ekandriya jIva asaMkhyAta pagalaparAvartana kAla taka usI kAya meM pa sakate haiN| nigaH ke jIna zahAI pannAta pAni taka svakAya meM rahate haiM,kSetra kI apekSA pRthvIkAya Adi asaMkhyalAka taka svataMtra meM rahate haiN| vivecana- haritAnta arthAt jisake anta meM haritakAya, vanaspatikAya AtI haiM, aise pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya evaM vanaspatikAya apanI svakAya meM asaMkhyAta pudgala parAvartana taka rahate hai| prajJApanA meM gautama ne pUchA, he prabhu! ekandriya jIva marakara ekendriya meM kitane kAla taka paidA ho sakate haiM? he gautama ! jaghanya se eka antararmuhUrta tathA utkRSTa se anantakAla taka svakAya meM utpanna ho sakatI haiN| kAla kI apekSA se ananta utsarpiNI-avasarpiNI kAla taka svakAya meM raha sakatI hai| kSetra kI apekSA se asaMkhyAta kSetra parimANa loka meM ho sakatI haiN| kAla kI apekSA se nigoda jaghanya se antarmuharta tathA utkae se ananta utsarpiNI kAla taka tathA kSetra kI apekSA se dAI pudgala parAvartana kAla taka svakSetra meM janma-maraNa kara sakate haiN| pRthvIkAya svakAya meM kAla kI apekSA saM asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI taka tathA kSetra kI apekSA se asaMkhyAta lokAkAza jisane pradeza meM raha sakate haiN| ekendriya kI kAsthiti kampaThiGgabAyarANaM suhamA asaMkhayA bhave logaa| aMgulaasaMkhabhAgo bAyaraegidiyatarUNaM / / 215 / / gAthArtha- bAdara pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya tathA vAyukAya kI kAyasthiti mohanIya-karma jitanI arthAt sattara koTA-koTi sAgaropama hai| sUkSma pRthvIkAya Adi kI asaMkhyAta loka parimANa sthiti hai| bAdara ekendriya vanaspati kI kAyasthiti aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa hai| vivecana- karmasthiti se yahA~ utkRSTa karmasthiti lI gaI hai| utkRSTa karmasthiti mohanIyakarma kI hai ata: yahA~ karmasthiti se tAtparya mohanIyakarma kI utkRSTa sthiti se hai| isa prakAra pRthvI Adi cAroM kArya ko utkRSTa kAsthiti sattara koTA-koTI sAgaropama haiN| prajJApanA meM sUtra 1306 meM gautama svAmI ne prazna kiyA hai-he bhagavan ! bAdara pR kAya, bAdara pRthvIkAya meM kitane samaya taka raha sakatI hai? he gautama| jaghanya se aMtarmuhUrta tathA utkRSTa se sattara koTA-koTI sAgaropama kAla tk| isI prakAra apakAya, tejaskAya tathA vAyukAya kI kAyasthiti bhI jAnanI caahie|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jIvasamAsa sUkSma nAmakarma ke udaya vAle pRthvIkAya Adi ke dvArA bAra-bAra kAya meM janma-maraNa karane ke kAraNa unakI kAsthiti kSetra apekSA se asaMkhyAta loka parimANa hai| __ prajJApanAsUtra (sUtra 1300 ) meM pUchA gayA hai- he bhagavan ! sUkSma jIva kitane kAla taka sUkSma rUpa me rahatA hai? he gautama ! jaghanyata: antarmuhUrta aura utkRSTata: asaMkhyAta utsarpiNI-avamarpiNI taka tathA kSetra se asaMkhyAta loka taka sUkSmajIva sRkSmaparyAya meM banA rahatA hai| ___ pA~cI sakSma ekendriya jIvoM tathA bAdara pRthvI kAya Adi cAra kAyoM kI kAyasthiti batAi aba sthUla (bAdara) vanaspati kI kAya-sthiti batAte haiN| prajJApanA (sUtra 1308) meM pUchA gayA hai ki- he bhagavan ! bAdara vanaspatikAya bAdara rUpa meM kaba taka hotI hai? he gautama ! jaghanyata: antarmuharta tathA utkRSTata: asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI taka tathA kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa kSetra jAnanA caahie| vikalendriya tathA paJcendriya kI kAsthiti vAparapajasANaM viyalasapajjataiMdiyANaM ca / ukkosA kAThiA vAsasAhassA u saMkhemA / / 216 / / gAthArtha-bAdara paryApta vikalendriya tathA paryApta pabhendriya jIvoM kI utkRSTa kAsthiti saMkhyAtasahasravarSa jAnanA caahiye| vivecana- bAdara paryApta vikalendriya jIvoM evaM paryApta paJcendriya jIvoM kI utkRSTa kAyasthiti saMkhyAtasahasravarSa kI hai| sAmAnyata: bAdara paryApta jIvoM kI bAdara paryApta meM puna:- punaH janma hone se unakI utkRSTa kAyasthiti sAdhika zata sAgaropama pRthaktva paripANa hai| prajJApanA (sUtra 1320) meM pUchA gayA hai ki he bhagavan ! bAdara sakAyika paryApta, bAdara trasakAyika paryApta ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakate haiM? he gautama! jaghanyata; antarmuhUrta tathA utkRSTata: kucha adhika zatasAgaropama pRthaktva paryanta bAdara trasakAyika paryApta ke rUpa meM bane raha sakate haiN| vikalendriya arthAt dvIndriya, trIndriya tathA catarindriya kI uparokta kAyasthiti AgamoM ke anusAra hai| jabaki karmasiddhAnta sambandhI granthoMAgamikoM meM kahIM-kahIM matabheda dekhA jAtA hai| kintu yahA~ yaha antara mAtra zAbdika prazna--- Agama meM inakI kAyasthiti kitanI kahI gaI hai?
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla dvAra 175 uttara -- vikalendriya kI kAyasthiti saMkhyAta kAla jitanI balAyI gaI hai| prajJApanA (sUtra 1281 - 1284 ) meM batAyA gayA hai ki hIndriya paryApta jIva dvIndriya paryApta jIva ke rUpa meM jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH saMkhyAta varSoM taka rahatA hai| 7 jIndriya paryApta trIndriya paryApta ke rUpa meM jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH saMkhyAta rAta-dina taka trIndriya meM rahatA hai| caturindriya paryApta jIva caturindriya paryApta jIva ke rUpa me jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH saMkhyAta mAsa taka caturindriya meM rahatA hai| paJcendriya paryAptajIva paJcendriya paryApta ke rUpa meM jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH zatapRthakRtyasAgaropama taka pacendriya paryApta ke rUpa meM rahatA hai| pacendriya tirya tathA manuSya kI utkRSTa kAryasthiti tiNi ya pallA bhaNiyA koDipuhutaM ca hoi puvvANaM / paMciMdiyatiriyanarANameva uThi / 297 / / gAthArtha - paJcendriya tiryaJca aura manuSya kI utkRSTa kAryasthiti tIna palyopama aura pUrvakoTi pRthaktva (1 karor3a pUrva se 9 karor3a pUrva ) batAyI gaI haiN| vivecana - pUrvakoTi Ayu vAle tiryaJca paJcendriya yadi apanI hI kAya me punaH punaH janma le to utkRSTataH ve sAta bAra utpanna hote haiM, jisase svaparyAya meM unakI kAyasthiti sAta pUrvakoTi kAla taka hotI haiM, AThavIM bAra yadi ve tiryaJcagati meM janma leM to nizcita rUpa se asaMkhyAtavarSa kI Ayu vAle hoMge vahA~ tIna palyopama kI hI utkRSTa Ayu hotI hai| isa prakAra paJcendriya tiryaca AThoM bhava meM pUrvakoTi pRthaktva sAdhika tIna palyopama kI utkRSTa kAryasthiti vAle ho sakate haiN| isI prakAra manuSya ke viSaya meM bhI jAna lenA caahiye| paryApta Adi kI kAryasthiti pajjattavasyaliMdiyasahassamamahiya mubahinAmANaM / duguNaM ca tasatibhave sesAvabhAgo muhusaMto / / 218 / / gAthArtha - sakalendriya paryApta kI utkRSTa kAryasthiti hajAra sAgaropama se kucha adhika tathA trasaparyAya ke zeSa vibhAgoM kI kAryasthiti usase dugunI arthAt do hajAra sAyaropama kI hotI hai| sabhI kI jaghanya kAryasthiti antarmuhUrta kI hI hotI hai| vivecana - paryAptaka kA labdhi yA karaNa se yukta paryAptaka ke rUpa meM punaH punaH utpanna hone kI utkRSTa kAryasthiti kucha adhika sAgaropama pRthakRtya hotI
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jIvasamAsa hai| he bhagavanta ! paryAptaka, paryAptaka ke rUpa meM kitane kAla taka raha sakatA hai? he gautama! jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH se sAdhika sau sAgaropama pRthaktya kAla taka raha sakatA hai| prazna- isa gAthA meM paryApta sakalendriya kI kAyasthiti kA punaH vivecana kyoM kiyA gayA, jabaki yaha carcA pUrva gAthA meM kI jA cukI thI? * uttara--- pUrvagAthA meM tiryaJca manuSya Adi ke prasaMga meM yaha carcA kI gaI thI, yahA~ sAmAnya rUpa se yaha carcA kI gaI hai| punaH isa gAthA meM unakI kAya sthiti hajAra sAgaropama se adhika kahI gaI hai, yaha AgamoM (prajJApanA) ke anusAra nahIM hai, kyoMki prajJApanAsUtra meM unakI kAryasthiti sAdhika sAgaropama zatapRthaktva batAI gaI hai| prastuta gAthA meM trasa kI kAryasthiti do hajAra sAgaropama se kucha adhika batAI gaI hai| prajJApanAsUtra meM bhI kahA gayA hai-- he gautama! trasakAya kI jaghanya kAryasthiti antarmuhUta utkRSTa dise kucha adhika hai| jaghanya kAyasthiti to sabhI kI antarmuhUrta batAI gaI haiN| isa prakAra jaghanya aura utkRSTa ke medapUrvaka jIvoM kI kAryasthiti kA vivecana kiyA gyaa| aba guNasthAnoM kI apekSA se kAla kI carcA kreNge| (kAvasthiti kA vivacena sampUrNa huA) 3. guNavibhAga kAla guNasthAnoM kI kAlasthiti jIvoM kI apekSA se vidhyAdRSTi Adi guNasthAnoM kA kAla mima avirabasappA dese virayA pamatu imare ya nAgAjIva pacca savve kAlaM sajogI ca / / 219 / / gAthArtha - midhyAtva, aviratisamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata tathA sayogIkevalI guNasthAna alaga-alaga jIvoM kI apekSA se sarvakAla meM hote haiN| vivecana- guNavibhAga kAla meM guNasthAnoM kI apekSA se kAla kI carcA kI gaI hai| isameM midhyAtvAdi guNasthAnoM meM rahe hue jIvoM kI kAlasthiti ke sambandha meM carcA kI gaI hai| aneka jIvoM kI apekSA se midhyAdRSTi guNasthAna sarvakAla meM pAyA jAtA hai| nArakoM, manuSyoM tathA devoM meM midhyAdRSTi jIva asaMkhya haiM tathA tiryoM meM ananta haiN|
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 177 aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMgata tathA sayogIkavalI guNasthAna bhI sarvakAloM meM pAye jAte haiN| cauthe evaM pAMcaveM guNasthAnavartI jIva kSetra kI apekSA se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga kI pradeza rAzi ke sammAna se hote haiN| pramattasaMyata kI saMkhyA hajAra koTi pRthakRtva arthAt do hajAra karor3a se nava hajAra karor3a taka, apramattasaMyata saMkhyAta tathA sayogakevalI koTi pRthakatva arthAt do karor3a se natra karor3a hote haiN| kAla-dvAra aneka jIvoM kI apekSA se sAsvAdana tathA mizra guNasthAna kA kAla pallAsaMkhiyabhAgo sAsaNamissA ya huti ukkosaM / avirahiyA ya jahayoNa ekkasamayaM muhusaMto / / 220 / / gAthArtha - sAsvAdana evaM mizradRSTi (samyak mithyAdRSTi) guNasthAna kA kAla adhikatama palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka aura nyUnatama eka samaya se lekara antarmuhUrta taka nirantara hote haiN| vivecana - dvitIya tathA tRtIya guNasthAna jaghanyataH eka samaya se lekara antarmuhUrta taka tathA utkRSTataH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga taka pAyA jAtA hai, phira jarura antarAla AtA hai| eka jIva kI apekSA se sAsvAdana evaM mizra guNAsthAna kA kAla sAsavaNegajIva ekkagasamacAi jAva chAvaliyA / sammAmicchaddiDDI avarukkosaM muhurtato / / 221 // gAthArtha - eka jIva kI apekSA se sAsvAdana guNasthAna eka samaya se lekara chaH AvalikA taka aura mizradRSTi guNasthAna antarmuhUrta kAla taka rahatA hai| vivecana - sAsvAdana guNasthAna kisI ko eka samaya, kisI ko do samaya kisI ko tIna kisI ko cAra, kisI ko pA~ca tathA kisI ko cha: samaya taka rahatA hai| ataH sAsvAdana guNasthAna kA kAla jaghanyataH eka samaya tathA utkRSTataH chaH AvalikA parimANa kahA gayA hai| mizra guNasthAna kA kAla jaghanya evaM utkRSTa kAla antarmuhUrta parimANa kahA gayA hai| eka jIva kI apekSA se mithyAtva guNasthAna kA kAla micchattamaNAIcaM ajayasigaM sapajjavasiyaM ca / sAGgayasapajjavaliyaM muhurA pariyaTTamakSUNaM / / 2220
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha - mithyAtva guNasthAna anAdi aparyavasita (ananta) anAdi svaparyavasita ( sAnta) tathA sAdi saparyavasita aise tIna prakAra kA hotA hai| iname sAdi saparyavasita antarmuhUrta se lekara ardhapudgalaparAvartana kAla taka rahatA hai| 178 vivecana - samyaktva ko Avarita karane vAle pudgaloM ke kAraNa se prApta viparItaruci ko mithyAtva kahA gayA hai| isake tIna ho bhaMga banate haiM 1. anAdi anaMta- abhavya jItroM meM midhyAtva guNasthAna kA kAla anAdi-: da- ananta hai| 2. anAdi sAMta - bhavya jIvo kI apekSA se mithyAtva kA kAla anAdisAMta hai, kyoki samyaktva hote hI mithyAtva kA anta ho jAtA hai| 3. sati jo kama sampatvako syAga kara punaH mithyAtva ko prApta kareM, unakI apekSA se midhyAtva kAla sAdi aura sAMta hai| sAdi- sAnta midhyAtvaguNasthAna jaghanyataH antarmuhUrta taka tathA utkRSTataH ardhapudgalaparAvartana kAla paryanta ho sakatA hai kyoMki eka bAra samyaktva prApta kara lene para punaH midhyAtva meM jAkara bhI jIva adhikatama ardhapudgala parAvartana kAla me punaH samyaktva ko prApta kara mokSa kA adhikArI bana jAtA hai| 4. sAdi- ananta - sAdi- ananta nAmaka mithyAtra kA caturtha bhaMga sambhava nahIM haiN| samyaktva ko prApta kara punaH mithyAtva ko prApta karanA sAdi midhyAtta haiN| kintu jise eka bAra samyaktva kI prApti ho gayI vaha to nizcita rUpa se (kabhI na kabhI) mokSa jarUra prApta karatA hai arthAt usake mithyAtva kA anta avazya hotA haiN| / ataH vaha 'ananta' nahIM hotA hai| ataH sAdi- ananta nAmaka caturtha bhaMga nahIM bnegaa| prajJApanA (sUtra 345) meM bhI midhyAdRSTi jIvoM kA trividha vargIkaraNa kiyA gayA hai, jo isa prakAra hai- 1. anAdi ananta (aparyavasita) -- jo anAdi kAla se midhyAdRSTi haiM tathA anantakAla taka mithyAdRSTi bane raheMge, aise amavya jIva / 2. anAdi- sAnta (saparyavasita) jo anAdi kAla se mithyAdRSTi thA kintu vartamAna meM jisane mithyAtva kA anta kara diyA aisA bhavyajIva / 3. sAdi sAnta- jo samyaktva prApta kara mithyAdRSTi ho gayA thA, parantu punaH samyagdarzana prApta kara jisane midhyAtva kA anta kara diyaa| kevalI aba eka jIva kI apekSA aviratasamyagdRSTi dezavirata tathA sayogI ina tIna guNasthAnoM ke kAla kA vicAra kareMge / --
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla dvAra avirata sampak dRSTi Adi guNasthAnoM kA kAla - tesIsa upahinAmA sAhImA huti ajayasamyANaM / desajaisajogaNiya puvvANaM koDidesUNA / / 223 / / bAlArtha eka jIva kI apekSA rata samyagdRSTi guNasthAna kA kAla sAdhika taitIsa sAgaropama hai| dezavirata tathA sayogIkevalI guNasthAna kA kAla kucha kama pUrvakoTi varSa kA haiN| vivecana- eka jIva kI apekSA se avirata samyagdRSTi guNasthAna kA kAla sAdhika taitIsa sAgaropama hai| vaha isa prakAra hai--- koI jIva utkRSTa sthiti vAle kSAyika samyaktva ke sAtha anuttara vimAna meM utpanna ho to vahA~ para usakI Ayu taitIsa sAgaropama hogI, punaH vahA~ se cyavakara manuSya jIvana meM jaba taka virati cAritra grahaNa na kare, taba taka vaha avirata samyaktvI rhegaa| isa prakAra isakA kAla sAdhika taitIsa sAgaropama kahA gayA hai| eka jIva kI apekSA se dezavirata tathA sayogakevalI guNasthAnoM kA utkRSTa kAla kucha kama pUrvakoTi varSa hai| yathAATha varSa kA bAlaka dezavirati yA sarvavirati svIkAra kara kevalajJAna prApta kareM to isakA kAla ATha varSa kama pUrvakoTiM varSa hogaa| JOL kSINamoha evaM ayogakevalI guNasthAna kA kAla 179 eesiM ca jahaNaM khathagANa ajogi khINamohANaM / nANAjI evaM parApara ThiI muhusaMto / / 224 / / gAvArtha- pUrva gAthA meM kathita tInoM guNasthAnoM kA jaghanya kAla to antara muhUrta hI hai| kSapakazreNI para Arur3ha kSINamoha guNasthAna evaM ayogIkevalI guNasthAna kA utkRSTa tathA jaghanya kAla eka jIva kI apekSA evaM aneka jIvoM kI apekSA se antarmuhUrta parimANa jAnanA cAhiye / vivecana- gAthA kramAMka 223 meM hamane aviratasamyagdRSTi, dezavirata samyagdRSTi tathA sayogakevalI guNasthAnoM kA utkRSTa kAla batAyA thaa| isa gAthA meM ina tIna guNasthAnoM kA jaghanyakAla kAla antarmuhUrta parimANa batAyA gayA hai| prazna jaghanya kAla antarmuhUrta kisa apekSA se batAyA gayA hai? aviratasamyagdRSTi, dezavirata tathA sayogIkevalI guNasthAna kA 1. avirata samyagdRSTi aupazamika samyaktva pAkara punaH mithyAtva meM Ane para, 2. dezavirata ko svIkAra karake usakA antarmuhUrta meM tyAga kara dene para tathA
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jIvasamAsa 3. sayogIkevalI avasthA prApta kara turanta mokSa prApta karane para- ina tInoM sthitiyoM meM ina tInoM guNasthAnoM kA jaghanya kAla antarmuhUrta parimANa kahA gayA hai| sampUrNa kSapaka zreNI kA kAla bhI antarmuhUrta parimANa hai| ayogI kevalI kA kAla pA~ca hasvAkSara parimANa hone se isakA bhI eka jIva kI apekSA se yA aneka jIvoM kI apekSA se utkRSTa evaM jaghanya kAla antarmuhurta parimANa hai| kSINamohaguNasthAna kA kAla bhI antarmuharta parimANa hai, usake bAda vaha kevalajJAna prApta kara hI letA hai| eka jIva kI apekSA se evaM aneka jIvoM kI apekSA se isakA jaghanya evaM utkRSTa kAla antarmuhUrta parimANa hI hai, kyoki usake bAda nizcaya ho antarAla par3atA hai| aba pramatasaMyata Adi guNasthAnoM kI carcA kareMgepramattasaMpatAdi guNasthAna egaM pamata iyare umae uvasAmagA ya upsNtaa| ega samapaM jA bhinnamuhusaM ukkosaM / / 225 / / gAthArtha-pramattasaMyata tathA apramatasaMyata kA eka jIva kI apekSA se tathA upazAmaka tathA upazAntamohI kA eka tathA aneka jIvoM kI apekSA se jaghanya kAla eka samaya tathA utkRSTa kAla antarmaharta parimANa hai| vivecana-eka jIva kI apekSA se pramattasaMyata tathA apramattasaMyata guNasthAnoM kA jaghanya kAla eka samaya tathA utkRSTa kAla antarmuhUrta hai| usake bAda pramattasaMyamI apramatta bhAva ko tathA apramattasaMyamI pramatta bhAva ko avazya prApta karatA hai yA phira maraNa ko prApta karatA hai| mohanIyakarma kA upazamana karane vAlA upazAmaka kahalAtA hai| vaha upazama zreNI meM ho to apUrvakaraNa, anivRttibAdarasamparAya evaM sUkSmasamparAya nAmaka guNasthAna kA sparza karatA hai| gyArahaveM upazAntamoha gaNasthAna meM pahuMcane para use upazAntamohI kahA jAtA hai.-- ise chayastha vItarAga bhI kahate haiN| ina gaNasthAnoM kA eka jIva kI apekSA se yA aneka jIvoM kI apekSA se jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai, kyoMki usake bAda yA to gira kara anya guNasthAna ko prApta karegA yA maraNa hone para anuttara vimAna meM utpanna hone se aviratasamyagdRSTi guNasthAna ko prApta kregaa| paraka tathA devoM meM sammamaya kI kAla maryAdA micchA bhavaDiyA samma desUNameva usakosa / aMtomutamavarA naraesa samA ya devesa / / 22 / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra 181 gAthArtha-nArako meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti bhavasthiti ke samatulya hotI hai kintu samyaktva kI sthiti mavasthiti se kucha kama hotI hai| devoM meM samyaktva tathA mithyAtva donoM hI bhava sthiti tulya hotI haiN| deva tathA nAraka- dono meM samyaktva evaM mithyAtva kI adhanya sthiti antamuhUrta parimANa hai| vivedhana-jaba koI pithyAtvI tiryaJca yA manuSya marakara naraka meM utpanna hotA hai tathA vahA~ samyaktva ko prApta nahIM karatA to usake mithyAtva kA utkRSTa sthiti bhavasthiti ke samatulya hotI hai| jaba koI jIba samyaktva kA parityAga karake hI naraka meM janma letA hai aura yadi vaha naraka meM janma lete hI samyaktva ko prApta kara le taba bhI usake samyaktva kI sthiti usakI bhaya sthiti se kucha kama hI hogii| vizeSa-yahA~ gAthAkAra ne naraka meM samyaktva kI sthiti bhavAyU meM kucha kama batAI hai| jabaki prathamAdi naraka meM kSAyika samyaktva vAle jIva bhI jAte haiN| kSAdhika samyaktva kA kabhI pattana nahIM hotA, vaha Akara kabhI jAtA nahIM; ata: usa apekSA se usakA kAla bhavasthiti se kama nahIM hogA? hA~ kSAyopazamika samyaktva meM isa prakAra kI bhavasthiti se kucha kama kAla maryAdA sambhava hai| kucha AcAryoM kI mAnyatA yaha hai ki samyaktva se yukta jIva naraka meM nahIM jAtA hai| yadi kisI ne pUrva meM narakAya kA bandha kara liyA ho aura bAda meM use kSAyika samyaktva prApta huA to bhI vaha maraNakAla meM samyaktva kA vamana karake hI naraka meM jaayegaa| devatAoM kA samyaktva bhI nAraka tulya samajhanA caahiye| nArIdat devoM meM bhI sabhyastva bhavasthiti paryanta athavA bhavasthiti se kucha nyUna samajhanA caahiye| mithyAtva kI sthiti to devoM meM bhI madatti paryanta hai| nAraka tathA dava me samyaktva yA midhyAtva kA jaghanya kAla lo antarmuhUrta jitanA hI hai| aparyAptAvasthA meM upazama samyaktva kI upasthiti kA prazna tasvArthakAra aparyAptAvasthA meM tInoM samyaktva kA sadabhAva svIkAra karate haiN| karmagrantha 4 gAthA 14 me kahA hai ki Ayu pUrNa ho jAne para jaba koI upazama-samyaktvI gyArahavaM guNasthAna se cyuta hokara anuttaravimAna meM paidA hotA hai taba use aparyAptAvasthA meM upazama samyaktva hotA hai| yaha mantavya chaThe karmagrantha kI cUNI tathA paMcasaMgraha ke matAnusAra bhI samajhanA caahiye| cUrNI ke anusAra aparyAptAvasthA meM nArakoM meM kSAyopazamika aura kSAyika- aise do samyaktya tathA devoM meM upazama sahita tInoM samyaktva pAye jAte haiN| paJcasaMgraha ke prathamadvAra kI gAthA 25 tathA usakI TIkA meM ukta carNi ke mata kI puSTi kI gayI hai| gommaTasAra
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jIvasamAsa bhI isI mata kI puSTi karatA hai| jIvakANDa kI 729vIM gAthA meM bhI yahI bAta kahI gayI haiN| kaI AcArya upazama samyaktva ko aparyAptAvasthA meM nahIM mAnate, unake bhata se paryApta jIva ho upazama samyaktva ke adhikArI haiN| jIvavijaya jI ne apane Tabbe meM isa prakAra likhA hai ki jo jIva upazama zreNI kI pAkara gyArahaveM guNasthAna meM marate haiM. ve sarvArthasiddhi vimAna meM kSAyika samyaktva sahita paidA hote haiM aura lavasaptaka kahalAte haiN| kamasvAda se Asthiti pAta (sAre cAra kima hone se unheM deva kA janma grahaNa karanA par3atA hai| yadi unheM sAta lava aura mila jAte to ve kSAyika zreNI mAMDakara, kevalajJAna ko prAptakara mokSalakSmI kA varaNa kara lete| tiryaJca tathA manuSya gati meM samyaktva kI kAla maryAdA micchANaM kAyaThiI ukkosa bhavaSThiI ya sammAnaM / tiriyanaregiMdiyamAiesa evaM vibhaGgadavyA / / 227 / / gAthArtha - tiryaJca tathA manuSya meM mithyAtva kI utkRSTa sthiti unakI kAryasthiti ke samatulya ho sakatI haiN| paJcendriya tiryaca evaM manuSyoM meM samyaktva kI utkRSTa sthiti bhI bhavasthiti ke samarUpa ho sakatI haiN| ekendriya Adi meM svayaM hI isakI vicAraNA kara lenI caahiye| vivecana - tiryoM tathA manuSyoM meM midhyAtva ko utkRSTa kAla sthiti unakI kAya sthiti ke samAna jAnanA caahiye| tiryaJca jaba taka tiryaJca bhAva ko nahIM chor3ate taba taka usI kAya meM rahate / Agama meM unakA yaha kAla asaMkhya pudgala parAvartana jitanA kahA gayA hai| haiN| manuSya bhI sAmAnyataH ATha bhavo me pUrvakoTipRthaktva (2 se 9 karor3a taka ) sAdhika tIna palyopama kI kAyasthiti vAle haiN| manuSya kA mithyAtva kAla bhI kAyasthiti ke samAna mAnA gayA hai| isI prakAra tiryaJcoM tathA manuSyo meM svamyaktva kA kAla bhavasthiti ke samAna batAyA gayA hai tathA bhavasthiti kA kAla tIna patyopama jitanA hai| jaba karmabhUmi kA manuSya asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle tiryaca kI Ayu bAMdhakara darzana saptaka kA kSaya karake tathA kSAyika samakita prApta karake devakuru, uttarakuru meM tIna palyopama Ayu vAle tiryaJca ke rUpa meM utpanna hotA hai| taba usakA kSAyika samyaktva tIna palyopama sthiti vAlA hotA hai| jaba karmabhUmi kA manuSya
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra 183 pahale asaMkhyAta varSa Ayu vAle manuSya kA Ayu bAMdhakara kSAyika samyaktva prApta kara devakuru Adi meM tIna palyopama kI Ayu vAlA manuSya banatA hai taba usake samyaktva kI sthiti bhI tIna palyopama kAla jitanI hotI hai| yaha carcA kSAyika sampadA kI apekSA se kI gaI hai| kSayopazAmika samyaktva -isakA kAla itanA nahIM hai| isakA kAraNa yaha hai ki pUrvabhava meM asaMkhya varSa kI Ayu bAMdhane vAle manuSyoM evaM tiryacoM ko kSAyopazamika samyaktva nahIM hotA hai| kSAyopazamika samyaktva vAlA jIva marakara vaimAnika devaloka meM jAtA hai| yaha samyaktva tadbhava meM to paryAptAvasthA meM hI hotA hai, aparyAptAvasthA meM nahIM hone se isakA kAla bhava sthiti se kucha kama kahA gayA hai| ekendriyAdi- ekendriya meM samyaktva kA abhAva hai| kahIM-kahIM aparyAptAvasthA meM ekendriya ko bhI samyaktvI kahA hai parantu isa avasthA kA kAla atyalpa hone se yahA~ usakI vicAraNA nahIM kI gaI hai| manuSya meM sAsvAdana tathA mitraguNasthAna sAsApaNamissANaM gANAjIve pAccha maNuesa / aMtomuktamukkosakAlamavaraM jahuSiSThaM / / 228 / / gAmArtha- aneka jIvoM kI apekSA se manuSyoM meM sAsvAdana tathA mizra guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuharta hotA hai| jaghanya kAla to jaisA pUrva meM kahA gayA hai vaisA hI jAnanA caahiye| vivecana- aneka jIvoM kI apekSA se sAsvAdana tathA mizra (samyak mithyA-dRSTi) guNasthAna kA utkRSTa kAla antarmuhUrta kahA gayA hai, vaha kisa prakAra? sAsvAdanI aura mizradRSTi satat hote rahate haiN| phira bhI donoM kA utkRSTa kAla antarmuhUrta kahA gayA hai kyoMki usake bAda avazya antarAla par3atA hai| prazna- yaha to aneka jIvoM kI apekSA se utkRSTa sthiti batAI gaI hai parantu eka jIva kI apekSA se unakA jaghanya aura utkRSTa kAla kitanA hai? uttara--- isa gAthA meM aneka jIvoM kI apekSA se unakA utkRSTa kAla antarmuhUrta kahA gayA hai jaghanya sthiti to gAthA 220 ke anusAra eka samaya se lekara antarmuhUrta saka jAnanA caahie| eka jIva kI apekSA se ina donoM guNasthAna kI kAla-maryAdA gAthA 221 ke anusAra hI samajhanA caahiye|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jIvasamAsa kAyayoga kAogaNatakAlaM vAsasahassA urAla baaviisN| samayatirga kammAo sesA jogA muhunato / / 22 / / gAmArma-kAyayoga anantakAla taka hotA hai| mAtra audAraka kAyayoga bAIsa hajAra varSa taka, mAtra kArmaNa kAyayoga tIna samaya taka tathA zeSa yoga antarmuhUrta taka hote haiN| vivecana-jo ekatrita kare vaha kAya tathA jisase jIva karmoM ke sAtha jur3e vaha yoga haiN| kAya arthAt zarIra kA karmoM se yoga honA kAyayoga kahalAtA hai| 1. kAyayoga-- isameM jova anantakAla taka rahatA hai| kintu manoyoga aura vacanayoga se rahita mAtra kAbayoga meM rahane vAle ekendriya jIva hote haiN| ye ekendriya asaMkhya pudgalaparAvartana arthAt anantakAla taka kAyayoga meM hI rahate haiN| yahA~ anya donoM yogo kA abhAva hai| isa prakAra ekendriya jIva ko mAtra kAyayoga anantakAla taka hotA hai| 2. audArika kAyayoga-mAtra audArika kAyayoga adhikatama bAIsa hajAra varSa taka pRthvIkAyika jIvoM ko hotA hai| prazna- asaMkhya varSa Ayu vAle manuSya tathA tiryaJca ko tIna palyoema kI utkRSTa Ayu taka audArika kAyayoga rahatA hai, phira bAIsa hajAra varSa hI kyoM kahA gayA? uttara- yaha satya hai. parantu yahA~ bAta mAtra audArika kAyayoga kI hai mana-vacana yukta kAyayoga kI nhiiN| ata: eka bhava meM mAtra audArika kAyayoga ko prApta karane vAle kI utkRSTa sthiti bAIsa hajAra varSa batAyI gaI hai| 3.kArmaNa kAmamoga-vigrahagati kI apekSA se mAtra kArmaNa kAyayoga tIna samaya kA hotA hai| vigrahakAla meM jIva ko mAtra kArmaNa kAyayoga tathA usase anAdi sambandha vAlA tejasU kAyayoga rahatA hai| yahA~ kArmaNa ke sAtha tejas kA adhyAhAra kara liyA gayA hai kyoki ye donoM zarIra sadA sAtha-sAtha rahate haiN| tattvArthakAra ne kahA hai- anAdi sambandha, apratimAte, sarvasya (tatvArthasUtra 2/41-43) donoM zarIra kA anAdi sambandha hai, donoM apratipAtI hai tathA samasta saMsArI jIvoM ke hote haiN| cAra samaya kI vigraha gati meM bhI tIna samaya kA hI kArmaNa kAyayoga hotA hai| zeSa sabhI arthAt baiMkriyakAyayoga, AhArakakAyayoga, manoyoga tathA vacanayoga kA utkRSTa kAla antarmuhUrta jitanA hai vaha kaise?
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAna-drAra vaikriya kAyayoga- mana aura vacanayoga se rahita mAtra vaikriya kAyayoga labdhidhArI vAyukAya ko hotA hai deva Adi ko nahIM hotA, kyoki unako mana-vacana yoga hotA hai| vAyukAya ko bhI utkRSTa se baiMkriya kAyayoga antarmuhUrta taka hI hotA hai| AhAraka kApayoga- yaha kAyayoga tAM caudaha pUrvadhArI ko hI hotA hai aura vaha bhI antarmuhUrta paryanta hI rahatA hai| manoyoga evaM vanayoga-ina donoM kA kAla bhI antarmuhUrta jitanA hai| isa prakAra yahA~ yoga kA utkRSTa kAla batAyA gayA hai| kAyayoga kA tathA usameM bhI audArika tathA AhAraka kAyayoga kA jaghanya kAla antarmuhUrta hai| vainiya kAyayoga, kArmaNa kAyayoga, manoyoga tathA vacanayoga- ina sabhI kA jaghanya kAla eka samaya kA hai| sIveda tathA puruSaveda kA utkRSTa kAla devI paNapaNNAU hatyitaM pallasayaputataM tu| purisa sapiNataM ca sapA va upahINaM / / 230 / / gAthArca-eka bhava kI apekSA khItva kA (kAla adhikatama)pacapana palyopama hotA hai yaha kAla deviyoM kI apekSA se hai kintu aneka bhavoM kI apekSA se)khItva kA(adhikatama)kAla zata pRthaktva sau palyopama kA hotA hai| puruSatva aura saMjJItva kA (adhikatama) kAla zatapRthaktva sAgaropama kA hotA hai| vivecana-eka bhava kI apekSA se dUsare devaloka kI aparigRhItA devI kA, strItva kA utkRSTa kAla pacapana palyopama kA hotA hai| aneka bhavoM kI apekSA se nirantara strIveda prApta karane para isa kI utkRSTa sthiti pUrvakoTi pRthaktva sau palyopama hai| aneka bhava kI apekSA se puruSaveda kI utkRSTa sthiti zatapRthaktya sAgaropama se kucha adhika hai tathA jaghanya se to ina sabhI kA kAla antarmuhUrta hI hai| saMjIva kI utkRSTa sthiti bhI puruSaveda ke samAna hI samajhanA caahie| lezyAdi kA kAla aMtamahattaM tu parA joguvaogA kasAya lesA y| suranAraesa pa puNo bhavadviI hor3a lesANaM / / 231 / /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jIksamAsa gAthArtha- yoga, upayoga, kaSAya aura lezyA kA utkRSTa sthitikAla antarmuhUrta jitanA hai| punaH devoM tathA nArakoM meM bhavAzrita lezyA kA kAla bhava sthiti tulya hotA hai| vivecana- yoga arthAt mana, vacana tathA kaay| jaba vyakti zAnta sthiti meM baiThA rahatA hai usa samaya bhI usakA mana sakriya rahatA hai| mana ke sakriya rahane se jIva manoyoga pradhAna hotA hai, ki ta bola jAtA hai| gahacAnayoga pramAna sthiti hai tathA khar3e hokara calanA, daur3anA yaha kAyayoga pradhAna sthiti hai| tInoM yogoM meM se eka samaya meM eka yoga prabala evaM pradhAna rahatA hai zeSa yoga gauNa rahate haiN| ina yogoM kA kAla antarmuhUrta meM badala jAtA hai| yaha bAta sthUla rUpa se gamya nahIM hai, kintu paryAya parivartana ke sAtha-sAtha inameM bhI parivartana hotA rahatA hai| karAya- krodha, mAna, mAyA tathA lobha kI utkRSTa sthiti bhI antarmuhUrta jitanI hai| yadyapi krodha Adi sattA meM to vidyamAna haiM, parantu unameM upayoga kI apekSA se inakA kAla antarmuhUrta hai| he bhagavan! krodha kaSAya kA kAla kitanA hotA hai? he gautama! jaghanya tathA utkRSTa donoM apekSAoM se antarmuhUrta jitanA hI hotA hai| isI prakAra mAna, mAyA tathA lobha kA kAla bhI nyUnatama eka samaya tathA adhikatama antarmuhUrta hI hai| lezyA-lezyA meM bhI bhAva-lezyA kA kAla jaghanya tathA utkRSTa donoM apekSA se antarmuhUrta hotA hai| parantu dravya lezyA to bhavasthiti tulya jAnanA caahiye| deva tathA nAraka meM lezyA kI sthiti bhava sthiti tulya batAI gayI hai vaha dravya-lezyA kI apekSA se jAnanA caahiye| bhAva-lezyA to sabhI jIvoM kI pratisamaya parivartita hotI rahatI hai| mati Adi pA~ca jJAnoM kI kAla-maryAdA chAvahiuyahinAmA sAhiyA mahasuohinANANaM / aNA ma puScakoDI maNasama iyacheyaparihAre / / 232 / / gAthArtha- matijJAna, zrutajJAna tathA avadhijJAna kA kAla mAdhika chiyAsaTha (66) sAgaropama hai| mana; paryayajJAna, sAmAyika cAritra, chedopasthApanIya cAritra tathA parihAravizuddhi cAritra kA kAla dezona (kucha kama) pUrvakoTi varSa hai| vivecana-tIna jJAna-koI jIva samyagdarzana sahita do bAra vijaya devaloka meM yA tIna bAra acyuta devaloka meM tathA kucha samaya manuSya bhava meM rahane se chiyAsaTha
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla- dvAra 187 sAgaropama taka tIna jJAna yukta ho sakatA hai| aneka jIvoM kI apekSA se to nIna jJAna sarvadA sambhava hai| - mana:paryayajJAna - yadi koI jIva cAritra lete hI mana:paryayajJAna prApta kara le aura usakI zeSa Ayu pUrvakoTi varSa ho to usameM se garbhakAla tathA ATha varSa nikAla dene para mana:paryayajJAna kA utkRSTa kAla kucha kama koTi varSa pUrva kA hotA hai| jaghanya se mana:paryayajJAna eka samaya kA haiN| bhavAntara meM arthAt devAdigatiyoM meM mana:paryayajJAna kA abhAva haiN| kevala jJAna kA kAla sAdi ananta mAnA gayA hai, kyoMki yaha jJAna prApta hone para jAtA nahIM haiN| sAmAyika tathA chedopasthApanIya cAritra- ina donoM cAritra kA kAla bhI mana:paryayajJAnavat samajhanA caahie| kAraNa, koI bhI jIva jaba cAritra grahaNa karatA haiM taba usakI umra ATha varSa ko honI apekSita haiN| ataH pUrvakoTi varSa me se ATha varSa kama ina donoM cAritroM kA kAla samajhanA caahie| parihAravizuddhi cAritra - isa cAritra ko svIkAra karane vAlA ATha varSa kI vaya meM dIkSA lene aura usake pazcAt bIsa varSa kI dIkSA paryAya hone ke bAda hI dRSTivAda par3hane kA adhikArI banatA hai, kyoMki bIsa varSa kI dIkSA paryAya se pUrva dRSTivAda par3hane kA niSedha haiN| usake bAda aThAraha mAsa taka avicchinna rUpa se usakA adhyayana karatA hai| isa prakAra vaha untIsa (29) varSa aura 6 mAha kama pUrvakoTi varSa taka parihAravizuddhi cAritra kA pAlana kara sakatA hai| - sUkSmasamparAya cAritra - isakA kAla jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se antarmuhUrta kAla hai| athAkhyAta cAritra - yaha cAritra jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se dezona pUrva koTi varSa kI sthiti vAlA jAnanA caahiye| (kevalajJAna kI sthiti sAdi - ananta kAla hai ) / vibhaGgajJAnAdi kA kAla vijayaMgassa bhavaGgi vakkhussudahINa ve sahassAiM / nAI apajjavasio sapajjavasio siya avakkhU / / 233 / / gAthArtha - vibhaGgajJAna kA kAla bhavAyu tulya hotA hai| cakSudarzana kA kAla do hajAra sAgaropama hai| acakSudarzana tIna prakAra kA hai-- anAdi aparyavasita (ananta), anAdi saparyavasita (sAMta) tathA sAdi - sAnta | vivecana - pUrva gAthA meM pA~ca jJAnoM kA kAla batAyA gayA thaa| aba tIna ajJAna kA kAla batAte haiN| mati ajJAna, zruta- ajJAna tathA vibhaGgajJAna- ye ajJAna
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jIvasamAsa ke tIna prakAra haiN| inameM mati-ajJAna evaM zruta-ajJAna abhavya jIva ko anAdi-ananta kAla taka rahatA hai kintu mithyAdRSTi bhavya ko anAdi-sAnta kAla paryanta rahatA hai samyaktva se patita ko jaghanyata: antarmuhUrta tathA utkRSTata: apArdha pudgalaparAvartana kAla taka rahatA hai| vibhaGgajJAna kI sthiti to sUtrakAra ne gAthA meM bhI spaSTa kI hai| kisI manuSya mA tiryaJca ko vibhAjJAna huA ho to vaha dezona parvakoTi varSa taka rahatA hai| phira marakara yadi vaha sAtavIM naraka pRthvI meM jAye to taitIsa sAgaropama taka vimaGgajJAna rahatA hai| isa prakAra do bhavoM ke sAtatya se vibhaGgajJAna kI sthiti dezona pUrvakoTi varSa se adhika taitIsa sAgaropama kI hotI hai| jaghanya se to isakA kAla samaya jAnanA caahiye| prajJApanA (sUtra 1353) meM yaha pUchA gayA hai ki he bhagavan! vibhaGgazAna kitane kAla taka rahatA hai? he gautama ! nyUnatama eka samaya tathA adhikatama dezona pUrvakoTi adhika taiMtIsa sAgaropama paryanta vibhaGgazAna rahatA hai| vakSavarzana-gAthA meM cakSudarzana kA kAla do hajAra sAgaropama kahA hai parantu itanA kAla ucita nahIM lgtaa| prajJApanA (sUtra 1354) me yaha prazna kiyA gayA hai ki he bhagavan ! cakSudarzana kitane kAla taka rahatA hai? he gautama ! cakSu-darzana nyUnatama annaharta tathA adhikatA bala adhika aa mAgogama taka rahatA hai| Agama meM caturindriya kI kAyasthiti saMkhyAta varSa tathA pazcendriya kI sAdhika eka hajAra sAgaropama mAnI gaI hai| caturindriya tathA pazcendriya ko chor3akara anya kisI ko cakSudarzana hotA bhI nhiiN| ataH Agama kathita kAla hI upayukta lagatA hai| isa grantha meM cakSudarzana kA kAla do hajAra sAgaropama kahA gayA hai, vaha ucita nahIM lgtaa| zeSa tathya kevalI gamya hai| acakSudarzana - acakSudarzana kA kAla isa grantha meM tIna prakAra kA batAyA gayA hai - 1. anAdi-ananta, 2. anAdi-sAnta aura 3. sAdi-sAnta jabaki prajJApanA (sUtra 1355) meM do prakAra kA hI batAyA gayA hai| he gautama ! acakSudarzana do prakAra kA kahA gayA hai-- anAdi-ananta tathA anaadi-saant| jabaki jIvasamAsa ke kartA ne acakSudarzana ko sAdi-sAnta bhI batAyA hai| anAdi-ananta- abhavya jIvoM meM spazendriya to sarvakAla meM hotI hai| ata: unase sparzendriya kI apekSA acakSudarzana labdhi ke rUpa meM anAdi-ananta kAla paryanta rahatA hai| anAdi-sAnta-- bhavyajIvoM kI apekSA se acakSudarzana anAdi-sAnta hai| bhavya jIvoM meM spazendriya ke apekSA se acakSudarzana labdhi anAdi kAla se hai, parantu kevala jJAna prApta hone ke bAda acakSudarzana kA anta hone se unakA acakSudarzana anAdi-sAnta hai|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla- dvAra 189 isa prakAra abhavya jIva jo kabhI siddhi prApta nahIM karegA usakI apekSA se acakSudarzana anAdi- ananta hai tathA bhavya jIva jo siddhi prApta kareMge unakI apekSA se acakSudarzana anAdi- sAnta hai| jahA~ taka acakSudarzana ke sAdi aura sAnta hone kA prazna haiM, yaha labdhi kI apekSA se na hokara upayoga kI apekSA se haiM kyoMki cakSudarzana meM upayoga hone para usI samaya acakSudarzana meM upayoga nahIM rahatA hai| ataH usa kAla meM acakSudarzana kA anta ho jAtA hai| isI apekSA acakSudarzana ko sAdi se sAnta kahA gayA hogaa| bhavyAdi kI sthiti bhanyo agAr3a saMto azAi'NaMto bhave athavvo / siddho ya sAiyAMso asaMkhabhAgaMgulAhArI / / 234 / / gAthArtha - bhavya jIvoM kA saMsAra paribhramaNa kAla anAdi sAnta hai| kintu abhavya jIvoM kA saMsAra paribhramaNa kAla anAdi ananta hai| siddha avasthA kA kAla sAdi - ananta hai / AhAraka jIva aMgulI ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa 4 vivecana- bhavya jIva ke mokSagAmI hone ke kAraNa unakA saMsAra anAdi- sAnta hai| jabaki abhavya jIva dvArA kabhI bhI mokSa prApta na kara sakane ke kAraNa unakA anAdi-ananta saMsAra paribhramaNa hai| siddha bhavabhramaNa se mukta hone ke kAraNa unakI mokSadazA sAdi-ananta hotI hai kyoMki mukti kAla vizeSa meM prApta hone se sAdi aura mukti se saMsAradazA meM lauTanA sambhava nahIM hone se ananta hotI haiN| AhAraka - prajJApanA (sUtra 1364 ) meM pUchA gayA haiM ki bhagavan ! AhAraka jIva lagAtAra kitane kAla taka AhAraka rUpa meM rahatA hai? gautama AhAraka jIva do prakAra ke kahe gaye haiM- ( 1 ) chadyastha AhAraka tathA ( 2 ) kevalI AhAraka / 1. chadmastha AhAraka - jaghanya do samaya kama kSudrabhava grahaNa jitane kAla taka aura utkRSTa asaMkhyAta kAla taka AhAraka rUpa meM rahatA hai arthAt utsarpiNI- avasarpiNI taka tathA kSetrata: aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa samajhanA caahiye| 2. kevalI AhAraka - jaghanya antarmuhUrta taka tathA utkRSTa dezona koTipUrva taka AhAraka rUpa meM rahatA hai| chadmastha AhAraka kA nyUnatama kAla kSudra bhava ke kAla se do samaya hotA haiM, kyoMki prathama samaya se janma hotA hai aura dUsare samaya meM maraNa / ataH ina
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 jIvasamAsa donoM samaya ko chor3akara zeSa dazA meM AhAraka hI rahatA hai isalie AhAraka dazA kA jaghanyakAla do samaya kama kSudra bhava jitanA hotA hai| guNoM kA jaghanya kAla (antarmuhUrta) kAogI nara nANI miccha missA sa bala saNNI ya / AhArakasAyIvi ya jahaNNamaMtomuhuttaMto / / 235 / / gAthArtha-kAyayoga, puruSatva, jJAnItva, mithyAtva, mizraguNasthAna, cakSudarzana, saMjJItva AhAraka tathA kaSAya ina sabakA jaghanya kAla antarmuhUrta parimANa hai| 1. zAyayoMgI.. jApA.-- (sUtra 1334) meM prazna kiyA gayA haibhgvn| kAyayoga kA kAla kitanA hai? he gautama ! jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTata: vanaspatikAya ke kAla paryanta jAnanA caahiye| 2. puruSaveda-prajJApanA (sUtra 1328) meM pUchA gayA hai- bhagavan ! puruSaveda kA kAla kitanA hai? gautama ! jaghanyata: antarmuhUrta tathA utkRSTata: kucha adhika sAgaropama pRthaktva jAnanA caahiye| 3. jJAnI- prajJApanA (sUtra 1346) meM yaha pUchA gayA hai-- bhagavan! jIva kitane kAla taka jJAnI paryAya meM rahatA hai? he gautama ! jJAnI do prakAra ke kahe gaye haiM--- inameM se sAdi-sAnta (saparyavasita) jaghanyataH antarmuhUrta taka tathA utkRSTataH kucha adhika chiyAsaTha sAgaropama kAla jAnanA caahiye|| 4. mithyAva-mithyAtva kA kAla abhavyatva kI apekSA anAdi-ananta tathA bhavyatva kI apekSA sAdi-sAnta hotA hai| use jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH ananta jAnanA caahiye| 5. mizra- mizraguNasthAna kA kAla (jIvasamAsa gAthA 21 ke anusAra) jaghanyata: evaM utkRSTata: dono hI antarmuhUrta jAnanA caahiye| 6. pakSadarzana- prajJApanA (sUtra 1354) meM yaha prazna kiyA gayA hai- he bhagavan ! cakSudarzana kA kAla kitanA hai ? he gautama! jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTata: kucha adhika hajAra sAgaropama kA hai| jaba koI trIndriya jIva caturindriya meM utpanna hokara antarmuhUrta kAla meM
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra maraNa prApta karatA hai taba usakA jaghanya kAla antarmuharta hotA hai tathA utkRSTa kAla kucha adhika hajAra sAgaropama pazcandriya tirvajJa evaM nAraka kI apekSA se kahA hai| 7. saMjhI-prajJApanA (sUtra 1389) meM pUchA gayA hai bhagavan ! saMjJI paryAya kA kAla kitanA hai? he gautamaH jaghanyata; antarmuhUrta tathA utkRSTataH kucha adhika sAgaropama pRthaktva kAla hai| 8. AhAraka-prajJApanA (sUtra 1364) bhagavAna ne isa prazna kA ki AhAraka jIva kA kAla kitanA hai? uttara dete hue kahA hai - he gA~ttama ! jaghanyataH do samaya kama kSudra bhava grahaNa jitanA kAla tathA utkRSTata: asaMkhyAta kAla taka jAnanA caahiye| 1. kaSAya - jIvasamAsa (gAthA 231) ke anusAra kaSAya kA kAla jaghanyata: tathA utkRSTata; antarmuhurta batalAyA gayA hai| prajJApanA (sUtra 1352) meM krodha, mAna, mAyA ko utkRSTa sthiti antarmuhUrta kahI gaI haiM parantu lobha kI sthiti jaghanyata: eka samaya tathA utkRSTata: antarmuhUrta kahI hai| gAthA meM to mAtra jaghanya kAla kI carcA hai, kintu vivecana meM jaghanya evaM utkRSTa donoM kI hI carcA kara dI gaI hai| guNoM kA jaghanya kAla (eka samaya) maNavaTharalaviuvviya AhAramakamma joga annritthii| saMjamavibhAgavinbhaMga sAsaNe egasamayaM tu / / 236 / / gAthArtha- manoyoga, vacanayoga, audArika kAyayoga, vaikriya kAyayoga, AhAraka kAyayoga, kArmaNa kAyayoga, napusakaveda, svIveda, saMyama ke pA~coM prakAra, vibhaGgajJAna tathA sAsvAdana guNasthAna ina sabhI kA jaghanya kAla eka samaya parimANa hai| vivecana- gAthA meM Ae hue "joga' zabda kI usake pUrva meM Aye hue zabdoM ke sAtha yojanA karanI caahiye| 1. manoyoga-koI garbhaja paJcendriya manaH paryApti pUrNa karate hI maraNa ko prApta kare to use eka samayavartI manoyoga hogaa| 2. vacanayoga- koI jIva bhASA paryApti pUrNa karake eka samaya bAda maraNa ko prApta kare to use eka samayavartI vacanayoga hogaa|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa prajJApanA ke sUtra kramAMka 1322.23 maM bhI manAyoga tathA vacanayoga kA jaghanya kAla eka samaya tathA utkRSTakAla annarmuhUrta batAyA gayA hai| 3. audArika kAyadyoga- ATApika zarIra vAlA vaikriya zarIra kI racanA ke pazcAt jaba AdArika zarIra prApta karake eka samaya bAda hI maraNa ko prApta ho jAya yA punaH vaikriya zarIra banAye to usakA audArika kAyayoga kA jaghanya kAla eka samaya hogaa| isI prakAra vAyukAya ke jIva vaikriya zarIra kA tyAga kara audArika zarIra prApta karake punaH eka samaya ke bAda hI vainiya zarIra ko athavA maraNa ko prApta ho to unake bhI audArika kAyayoga kA jaghanyakAla eka samaya hotA hai| 4. vaikriya kAyayoga-kAI jIva audArika zarIra se eka samaya ke lie vaikriya zarIra prApta kara punaH audArika zarIra meM A jAye to unake vaikriya kAyayoga kA kAla mAtra eka samaya kA hotA hai| 5. AhAraka kAyayoga-caudaha pUrvadhara muni AhAraka zarIra banAkara kArya siddhi ke kAla meM manoyoga evaM vacanayoga pUrNa karane bAda eka samaya taka AhAraka kAyayoga kA anubhavana karake punaH audArika zarIra svIkAra karate haiM to unake AhAraka kAyayoga kA jaghanya kAla eka samaya hotA hai| sAmAnyatayA AhAraka kAyayoga kA jaghanya evaM utkRSTa kAla antarmuhUrta batalAyA gayA hai| 6. kArmaNa kAyayoga-vigrahagati kara rahe jIva kA eka yA do samaya kA anAhAraka kAla hI kArmaNa kAyayAMga kA jaghanya kAla hotA hai| 7. napuMsaka veda gAthA meM 'aNara' zabda AyA hai isakA artha hai jo nara nahIM hai arthAt napuMsaka hai| prajJApanA (sUtra 1329) meM prazna kiyA gayA hai ki hai bhagavan ! napuMsaka veda kA kAla kitanA hotA hai? he gautama ! jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se vanaspatikAya kI kAyasthiti paryanta jIva napuMsaka veda meM raha sakatA hai| koI jIva napuMsaka Adi tIno vedI kA upazama karane ke pazcAt punaH eka samaya taka napuMsaka veda ko prApta kara maraNa prApta kare to usake napuMsaka veda kA jaghanya kAla eka samaya hotA hai| 8. strIveda-prajJApanAsatra (sUtra 1327) meM yaha pUchA gayA hai ki he bhagavan! strIveda kA kAla kitanA hai? gautama ! strIveda kA kAla jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se pUrvakoTi adhika palyopama taka hotA hai| .. 1. saMpama- saMyama arthAt cAritra ke pA~ca prakAra haiM 1. sAmAyika, 2. chedopasthApanIya, 3. parihAravizuddhi, 4, sUkSmasamparAya tathA 5. yathAkhyAta! prajJApanA (sUtra 1358) meM pUchA gayA hai ki he bhagavan ! saMyama kA kAla kitanA haiM? he gautama ! jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se dezona koTi pUrva varSa taka kA hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra 193 10. vibhaMgajJAna-prajJApanA (sUtra 1353) meM prazna kiyA gayA hai ki he bhagavan ! vibhaMgajJAna kA kAla kitanA hai? hai gautama jaghanyakAla eka samaya tathA utkRSTa kAla dezona pUrvakoTi adhika taitIsa sAgaropama taka hotA hai| 11. sAsAvana-sAsvAdana guNasthAna kA jaghanyakAla eka samaya taka utkRSTa kAla cha: AvalikA kA kahA gayA haiN| (jIvasamAsa, gAthA 221) / jaghanyakAla AgAjmA va sathA vIsapaddhattaM ca hor3a vaasaannN| chepaparihAragANaM jAhaNNakAlANusAro u / / 237 / / gAthArtha-chedopasthApanIya cAritra kA jaghanya kAla DhAI sau (250) varSa tathA parihAravizuddhi kA jaghanya kAla bIsa pRthaktva varSa arthAt eka sau assI varSa jAnanA caahiye| vivecana- donoM cAritra ko jaghanya sthiti batAyI jAtI hai 1. chedopasthAnIya bAriza-nozathA nIla sA yaha jaya kAla aneka jIvoM kI apekSA se hai| utsarpiNI ke tIsare Are meM prathama tIrthakara ke dvArA saMgha sthApanA ke pazcAt chedopasthApanIya cAritra kA prArambha hotA hai| phira dUsare se teIsa tIrthakara ke kAla meM isa cAritra kA abhAva rahatA hai| 2. parihAravirAji cAritra- isakA jaghanya kAla bIsa pRthaktva arthAt (Ex20=180) varSa hai| yathA sau varSa kI Ayu vAle nau sAdhu- unatIsa (garbhakAla sahita 9 varSa meM dIkSA leM tathA 20 varSa kA cAritra paryAya ho) varSa kI umra meM avasarpiNI ke aMtima tIrthakara (yathA mahAvIra prabhu) ke pAsa parihAravizaddhi cAritra ko svIkAra kara ke ikahattara (71) varSa taka isa cAritra kA pAlana kre| puna: eka nau sAdhuoM kA samudAya ina cAritradhAriyoM se parihAravizuddhi cAritra ko svIkAra kara ekahattara (71) varSa isa cAritra ko pAlana kare to isakA jaghanya kAla eka sau bayAlIsa (142) varSa hotA hai| yaha kAla bIsa pRthaktva (180) varSa ke andara hai| ata: isakA kAla bIsa pRthaktva kahA gayA hai| . yaha cAritra tIrthakara yA tIrthakara ke hAtha se dIkSita hI de sakate haiM anya koI nhiiN| ataH usake bAda isa cAritra kI paramparA nahIM calatI hai| utkRSTa kAla korisapasAssAI panAsaM haMti uyahinAmANaM / do pukhakoDiLaNA nANAjIvehi ukkossaM / / 238 / /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha - chedopasthApanIya kA utkRSTa kAla pacAsa lAkha koTi sAgaropama tathA parihAravizuddhi kA utkRSTa kAla dezona do pUrva kroDa varSa aneka jIvoM ke Azraya se samajhanA cAhiye / 194 vivecana - chedopasthApanIya avasarpiNI kAla ke prathama tIrthakara ke tIrtha meM isakA utkRSTa kAla pacAsa jAla koTa sAgaropama hotA hai| anya tIrthakara arthAt dUsare tIrthaMkara se bAIsave tIrthakara ke kAla meM isakA abhAva haiM, kyoMki unake zAsanakAla meM mAtra sAmAyika cAritra hotA hai| - parihAravizuddhi - aneka jIvoM kI apekSA isakA kAla dezAMna do pUrvakoTi varSa hai| vaha isa prakAra hai- avasarpiNI kAla meM prathama tIrthaMkara ke pAstra pUrvakoTi varSAyu vAle navasAdhuoM kA gaNa unatIsa varSa kI umra ke bAda parihAravizuddhi cAritra svIkAra kare tathA yAvajjIvana pAlana kre| inhIM se phira pUrva koTI varSAyu vAle nava sAdhuoM kA dUsarA gaNa yaha cAritra svIkAra kara yAvajjIvana pAlana kre| isake bAda phira koI yaha cAritra svIkAra nahIM kara sakatA, kAraNa pUrva meM kahA gayA hai ki yaha cAritra tIrthaMkara yA tIrthaMkara ke hastadIkSita hI dene ke adhikArI haiM anya koI nhiiN| isa prakAra aTThAvana (29+29=58) varSa kama do pUrva koTi varSa taka isa cAritra kI satat vidyamAnatA / sambhAvanA hai| ye donoM cAritra prathama tathA antima tIrthakaroM ke kAla meM hI hotA haiN| bAIsa tIrthaMkara ke kAla meM tathA mahAvideha kSetra meM isakA abhAva hai| vyAkhyAprajJaptisUtra meM pUchA gayA haiM ki he bhagavan- chedopasthApanIya saMyata kA kAla kitanA hai? he gautama! jaghanya se DhAI sau varSa tathA utkRSTa se pacAsa lAkha koTi sAgaropama kAla haiN| he bhagavan ! parihAravizuddhi kA kAla kitanA hai? he gautama! jaghanya se bIsa pRthaktva varSa tathA utkRSTa se do pUrvakoTi varSa haiN| sAmAyika tathA yathAkhyAtacAritra ina gAthAoM meM sAmAyika Adi cAritra kA kAla varNana nahIM kiyA gayA isakA kyA kAraNa hai? kyoMki sAmAyika cAritra tathA yathAkhyAtacAritra mahAvideha meM avicchinna rUpa se vartate haiM - arthAt inakA kisI bhI kAla meM abhAva na hone se inakA antara jaghanya yA utkRSTa kAla nahIM hotA haiN| sUkSmasamparAya cAritra - sUkSmasamparAya cAritra kA jaghanya tathA utkRSTa kAla antarmuhUrta parimANa hI jAnanA caahiye|
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAla-dvAra yogoM kA kAla (anekajIvAmayI) pallAsaMkhipabhAgo veniyamissagANa annusaaro| bhitramAnaM AhAramisamAsemANa savvaddhaM / / 239 / / gAthArtha- vaikriyamizra kAyayoga kA satatakAla palyopama ke asaMkhyAta ke bhAga jitanA hai tathA AhArakamizra kAyayoga kA satatakAla antarmaharta parimANa hI hotA hai| zeSa yoga sadaiva hote rahate haiN| ___ vivedhana-vaikipamizra kAyayoga-jisameM vaikriya kAya kA kArmaNa kAya ke sAtha yoga hotA hai, yaha vaikriya mizra kAyayoga hai| naraka tathA devagati meM palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa utkRSTa se vaikriyamizra kAyayoga satata prApta hai, usake bAda usakA viraha hai| vaikriya labdhidhArI tiryazca tathA manuSya baiMkriyazarIra kA Arambha yA baiMkriya zarIra kA tyAga karate samaya vaikriya mizrakAya yoga vAle hote haiM, ye hamezA hote haiN| inakA viccheda kabhI nahIM hotA hai| sAmAnyataH naraka meM sadA hote haiN| AhArakamizna kAyayoga- audArika zarIra ke sAtha AhAraka zarIra kA mizraNa AhArakamizra kAyayoga kahalAtA hai| vaha antarmuharta taka rahatA hai| pandraha karma-bhUmiyoM meM caudaha pUrvo ke dhAraka muni satata rUpa se antarmuhUrta taka hI AhAraka mitra kAyayoga meM hote haiN| usake bAda yA to mAtra AhAraka kAyayoga hotA hai yA usakA abhAva hotA hai| audArikamina kAyayoga tathA audArika kAyayoga-ye donoM hI asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kI rAzi ke samatulya hote haiM, kyoMki ye donoM kAyayoga sAmAnyataH tiryazca tathA manuSyoM meM avicchinna (satata) rUpa se hote haiN| kArmaNa kAyayoga-kArmaNa kAyayoga to sarvasaMsArI jIvoM ko hamezA hotA hai, usakA kabhI bhI abhAva nahIM hotaa| zeSa satya vacanayoga, asatya vacanayoga, satya manoyoga, asatya manoyoga to vibhitra jIvoM kI apekSA se sarvakAla meM hI hote hai| audArika zarIra tathA baiMkriya zarIra satata rahate haiM para AhAraka zarIra kA kabhI-kabhI utkRSTa se loka meM, cha: mAhaparyanta abhAva hotA hai tathA eka samaya meM AhAraka zarIra jaghanya se eka, do, tIna, cAra taka hote haiM tathA utkRSTa se eka samaya meM eka sAtha sahastra pRthaktva (1000se lekara 9000) taka hote haiN| _isa prakAra jIvasamAsa kI bhavasthiti, kAyasthiti tathA guNavibhAga sthiti viSayaka kAla kI carcA huii| aba granthakAra isa viSaya kA upasaMhAra kara rahe haiM
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa upasaMhAra etya ya jIvasamAse aNumajjiya sumniunnmaakusle| sahamaM kAlavibhAgaM vimaejja suSmi uvautto / / 240 / / gAcArbha- sUkSma tathA nipuNa mati se yukta kuzala jIvoM ko isa jIvasamAsa rUpI sAgara meM DubakI lagA karake zrutajJAna meM upayoga vAle hokara sUkSma kAla vibhAga ko jAnanA caahiye| ajIva dravya kA kAla tiSNi aNA aNaMtA tIyA khalu aNAiyA saMtA / sAaNaMtA esA sapao puNa vadyamANamA / / 241 / / gAthArtha-tIna dravya anAdi-ananta haiN| kAla dravya tIna prakAra kA hai| usameM 1. anAdi-sAnta, 2. sAdi-ananta tathA 3. vartamAna kAla "samayama' mA ! vivecana-tInoM dravya arthAt 1. dharmAstikAya, 2. adharmAstikAya tathA 3. AkAzAstikAya ye anAdikAla se haiM tathA anantakAla taka rheNge| kAla dravya bhI sAmAnyata: to anAdi-ananta hI hai para vizeSa rUpa se vicAra karane para usake tIna bheda haiM- 1. bhUta, 2. vartamAna tathA 3. bhvissy| addhA se Azaya kAla kA hai| inameM bhUtakAla anAdi-sAnta hotA hai, 2. vartamAna kAla "samaya" rUpa hotA hai tathA 3. bhaviSyakAla sAdi-ananta hotA hai| pudgala kA kAla kAlo paramANussa ya dupaesAINameva khaMghANaM / samao jahapaNamiparo ussappiNio asNkhejjaa||242|| kAladhAra5 gAthArtha- paramANu tathA dvipradezI Adi vibhinna skandhoM kA kAla jaghanyataH eka samaya tathA utkRSTataH asaMkhyAta utsarpiNI paryanta samajhanA caahiye| vivecana-paramANu, dvayaNuka, tyaNuka, caturaNuka Adi skandhoM kA sattAkAla jaghanyataH se eka samaya tathA utkRSTataH asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAlaparyanta samajhanA caahiye| pAMcavAM "kAladvAra" samApta
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara-dvAra 1. upapAta sthAna --. . antara-kAla kI paribhASA jAma lAmo atsya pAye joga bhADe hiro dAha jApa na upoha bhASo so va tamaMtaraM hvi|| 243 / / gAthArtha-jIva kI jisa gati aura jisa paryAya arthAt avasthA ko chor3akara anya kisI gati yA avasthA (paryAya) meM utpatti huI ho, jaba taka punaH usI gati yA avasthA kI prApti nahIM ho taba taka ke kAla ko antara-kAla kahate haiN| vivecana-no jIva jisa gati ko yA jina bhAvoM (paryAyoM) ko chor3akara AyA hai unheM jaba taka punaH prApta na kara le, taba taka ke kAla ko antara kAla kahate haiM, yathA-koI jIva devagati se manuSyagati meM AyA aura jaba taka vaha punaH devagati prApta na kara le taba taka kA kAla devagati kA antara-kAla hai| savyA gaI narANaM sannitirimvANa jA shssaaro| pammAe~ bhavagavaMtara gacchA sayaliMdiya asaNNI / / 244 / / gAthArtha- manuSyoM kI gati sarvatra hai| saMjJI tiyaJca sahasrAra devaloka taka jAte haiN| asaMjJI paJcendriya ghammAnaraka, bhuvanapati tathA vyantara-deva meM jAte haiN| vivecana-manaSya marakara cAroM hI gatiyoM meM janma le sakatA hai| cAroM gatiyoM ke atirikta manuSya paMcamagati mokSa bhI prApta kara sakatA hai| saMjhI-paMcendriya-tiryaMca bhI cAroM gatiyoM meM janma le sakate haiM para manuSya kI apekSA unakI devagati kA vyApti-kSetra kama hai yathA-vaimAnika devoM meM ve mAtra AThaveM sahasrAra devaloka taka hI janma le sakate haiN| ___ asaMjJI-paMcendriya bhI cAyeM gatiyoM meM janma le sakate haiM parantu saMzI-paMcendriya kI apekSA unakA kSetra sImita hotA hai| saMzI-paMcendriya sAtavIM naraka taka janma le sakatA hai parantu asaMhI-paMcendriya mAtra prathama dhammA naraka taka hI janma le sakate haiN| Ayu meM bhI ve palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa Ayu vAle hote haiM, adhika nhiiN|
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 jIvasamAsa devagati meM bhI mAtra bhavanapati tathA vyantara meM janma le sakate haiN| unakI adhikatama Ayu bhI prathama naraka kI Ayu ke samatulya hI hotA hai| tiriesa leDavAU sesati-rikkhA ya tiriyamaNuesa tamasamapA sayalapasU maNuyagaI ANayAImA / / 245 / / gAthArtha- tejaskAya tathA vAyukAya ke(ekendriya tiryaMca)jIva tiryazca meM hI utpanna hote haiN| zeSa tiryaca arthAt pRthvIkAya, apakAya tathA vanaspatikAyAdi ke jItra paJcendriya tiryaJca tathA manuSyagati meM bhI utpanna ho sakate hai| lamatamA arthAt sAtavI naraka ke nArakI pAtra pacandriya tiyaJca meM hI janma lete haiM tathA Anata Adi devalokoM ke deva manuSyagati meM hI utpanna hote haiN| vivecana-tejaskAya tathA vAyukAya ke jIva mAtra tiyaMzca gati meM hI utpanna hote haiM, naraka deva tathA manuSyagati meM utpanna nahIM hote haiN| zeSa pRthvIkAya, apakAya, vanaspatikAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya Adi tiryaJca gati tathA manuSyagati meM janma le sakate haiM kintu nAraka tathA devagati meM nhiiN| sAtavIM naraka ke nArakI jIva mAtra tiryaca gati meM janma lete hai, manuSya gati meM nhiiN| vRhadsaMgrahaNI gAthA 293 tathA vyAkhyAprajJapti- sUtra ke caubIsaveM zataka ke ikkIsaveM uddezaka meM bhI yahI bAta kahI gaI haiM (no ahesattama puDhavinera hilo upavajaMti) AnatAdi- Upara ke devaloka ke deva marakara mAtra manuSya hI banate haiN| devagati vAle kahA~-kahA~ janma le sakate haiM ise agalI gAthA meM spaSTa kiyA gayA hai| vizeSa-nArakI jIvo meM prathama naraka se nikalakara cakravartI, prathama evaM dUsare naraka se nikalakara baladeva yA vAsudeva; prathama, dvitIya evaM tRtIya narakoM se nikalane vAle joya tIrthaMkara pada prApta kara sakate haiN| isI prakAra cautho naraka se nikalane vAle jIva kevalajJAna, pAMcavI naraka se nikalane vAle jIva sarvavirati cAritra arthAt saMyama, chaThI naraka se nikalane vAle jIva dezavirati cAritra yA aNuvrata tathA sAtavI naraka se nikalane vAle jIva samakita prApta kara sakate haiN| (vRhadsaMgrahaNI, gAthA 291-292) naraka se nikalane vAle jIva nizcaya hI garbhaja,paryApta saMkhyAta AyuvAle manuSya yA tiryaJcagati meM janma lete haiM, anyatra nhiiN| (vRhasaMgrahaNI, gAthA-290)
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara-dvAra 199 garbhaja se sammUcchima, paryApta kahane se aparyApta tathA saMkhyAta AyuvAle kahane se asaMkhyAta Ayu vAle yugalikoM kA svataH niSedha ho gayA hai| zeSanAraka tathA deva kI utpatti paMcendriyatiriyanare suraneraGgayAya sesacyA jaMti / aha puDhaviudaya harie IsANaMtA surA jaMti / / 246 / / gAthArtha - zeSa deva tathA nArakI jIva paJcendriya tiryaJca tathA manuSya gati meM janma le sakate haiN| IzAna devaloka taka ke deva pRthvIkAya, apUkAya tathA vanaspati kAya meM bhI janma le sakate haiN| vivecana - Anata-prANata Adi ke Upara vAle devoM ko chor3akara zeSa arthAt bhavanapati, vyantara evaM jyotiSka deva tathA vaimAnika devoM meM saudharma, IzAna, sanatkumAra, mAhendra, bahyaloka, lAntaka, mahAzukra tathA sahastrAra devaloka ke deva tiryaca tathA manuSya donoM gatiyoM meM jAte haiN| nAraka -- sAtavIM tamaH tamaprabhA naraka ko chor3akara zeSa chaha naraka ke nArakI tirya tathA manuSya donoM gati meM janma le sakate haiN| (sAtavIM naraka ke jIva mAtra tiryaJca meM hI jAte haiM) bhavanapati, vyantara, jyotiSka tathA vaimAnika meM saudharma tathA IzAna devaloka ke deva pRthvIkAya, apkAya tathA vanaspatikAya meM janma le sakate haiN| isase Upara ke chaha devalokoM ke deva arthAt sahasrAra devaloka taka deva, tiyaMca yA manuSya gati meM janma le sakate hai, kintu ekendriya meM nhiiN| AThaveM devaloka se Upara vAle to mAtra manuSya gati meM hI janma lete haiM, anya meM nahIM / 2. antara abhAva- kAla ekendriya cayaNudavAo egiMdiyANa avirahiyameva aNusamayaM / hariyANaMtA logA sesA kAthA asaMkhejjA / / 247 / / gAthArtha ekendriya jIva kA cyavana (mRtyu) tathA upapAta (janma), avirahita ( nirantara ) rUpa se pratyeka samaya hotA rahatA hai| usameM bhI pratyeka samaya meM ananta vanaspatikAyika jIva tathA asaMkhyAta zeSa sabhI kAyoM ke jIva marate haiM tathA utpanna hote haiN| vivecana vyavana arthAt maraNa / upapAta arthAt jnm| ekendriya jIvoM kA janma aura maraNa nirantara arthAt prati samaya hotA rahatA hai| nirantara inakA
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa janma-maraNa hone se isame antara (viraha) kAla nahIM hotaa| iname pratisamaya ananta vanaspatikAyika jIva aura asaMkhyAta anya kAyika jIva janma-maraNa karate hai| alakAya AvalipaasaMkhejjAbhAgo'saMkhemarAsi uvvaao| saMkhiyasamaye saMkhejamANa aleSa siddhANaM / / 248 / / gAthArtha-vargoM ke jina jIvoM kA parimANa asaMkhyAta hai unakA nirantara janma (upapAta) AvaoNlakA ke asaMkhyAta bhAga meM jitane samaya hote haiM utane samaya taka jAnanA caahie| jina vargoM ke jIvoM kI saMkhyA saMkhyAta hai unakA nirantara janma saMkhyAta samaya taka aura siddhoM kA nirantara upapAta ATha samaya kA jAnanA caahiye| usake pazcAt antarAla avazya hotA hai| vivecana-ekendriya kA vivecana pUrNa huA, usI krama meM aba trasakAya kA vivecana kiyA jAtA hai| yahA~ mUla (gAthA) meM trasa zabda na Ane para bhI buddhi se usakA grahaNa kara lenA caahiye| asaMkhyAta-jisavarga (rAzi) meM jIvoM kI mAtrA asaMkhyAta hotI hai ve jIva asaMkhyAta rAzi vAle kahalAte haiN| ve rAziyA~ arthAt varga isa prakAra haiM-1. dvIndriya 2. jIndriya 3. caturindriya 4. paMcendriya tiryazca 5. saMmUrchima manuSya 6. apratiSThAna narakAvAsa ke nAraka jIvoM ke atirikta zeSa sabhI nAraka tathA 7. sarvArthasiddha vimAna ke devoM ke atirikta zeSa sabhI dev| ina sa samudAya rUpa sAtoM rAziyoM arthAt vargoM ke jIva sAtoM hI rAziyoM meM janma-maraNa, cyavana aura upapAta karate rahate haiN| prazna- yaha nirantara utpatti kaba taka hotI hai? utara-utkRSTa se yaha nirantara utpatti AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane samaya-parimANa taka hotI hai| usake bAda antarAla hotA hai dvIndriya, prIndriya tathA caturindriya, pratyeka kA yaha antarAla jaghanya se eka samaya kA tathA utkRSTa se antarmuhUrta parimANa Agama meM kahA gayA hai| (prajJApanA-sUtra 581-583) saMkhyAta- 1. garbhaja manuSya 2. apratiSThAna naraka ke nArakI tathA 3. sarvArthasiddha vimAnavAsI deva-ina tInoM hI vargoM arthAt rAziyoM meM pratyeka meM saMkhyAta jIva hone se tInoM rAziyoM meM pratyeka meM upapAta (janma) tathA maraNa (cyavana) saMkhyAta samaya taka satat hotA hai, usake bAda antara (viraha) par3anA sambhava hai|
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ T anara 201 ina tInoM hI rAziyoM meM jaghanya se eka, do, tIna, cAra Adi utkRSTa se saMkhyAta jIva utpanna hote haiN| ye tInoM rAziyA~ saMkhyAta parimANa vAlI haiN| saMkhyAta meM asaMkhyAta kA maraNa (cyavana) tathA upapAta (janma) nahIM ho sktaa| siddha-siddhoM ke upapAta kI nirantaratA ATha samaya taka hotI hai (arthAt siddha gati meM jIva ATha samaya taka nirantara jA sakate haiM) parantu unakA cyavana arthAt maraNa nahIM hotA arthAt ve apane sthAna se cyuta nahIM hote| isa prakAra isa gAthA meM asaMkhyAta rUpa sAta rAziyoM, saMkhyAta rUpa tIna rAziyoM tathA siddhoM ke cyavana tathA upapAta kI carcA kI gaI hai| siddha battIsA aDacAlA saTTI bAvatarI va boddhavyA / culasII chaNNau durahiya adbhutarasayaM ca / / 249 / / 1 gAthArtha - battIsa, ar3atAlIsa, sATha, bahattara, caurAsI, chiyAnaveM, eka sau do, eka sau ATha- - isa prakAra kramaza: adhikatama ATha samaya se lekara nyUnatama eka samaya meM siddha hote haiN| vivecana - isa gAthA ko nimnalikhita gAthA se saMyojita karake gAthA ko jAnanA cAhiye J aThThaya, sattaya, chappaya kSetra cattAri tini, do, ekkaM / battIsAi pazsuM samayA maNiyA jahAsaMkhaM / / uparyukta gAthA meM kramazaH ATha, sAta, chaha, pA~ca, cAra, tIna, do, eka kA saMyojana karanA / 1. jaba prati samaya kama se kama eka tathA utkRSTa se battIsa (32) siddha ho to satat rUpa se ATha samaya taka siddha hote haiN| 2. jaba taitIsa (33) se lekara ar3atAlIsa (48) taka prati samaya siddha hote haiM taba nirantara sAta samaya taka siddha hote haiN| 3. jaba pratisamaya unapacAsa (49) se lekara sATha (60) taka siddha hoM taba satata rUpa se chaha samaya taka siddha hote haiN| 4. jaba pratisamaya ikasaTha (61) se lekara bahattara (72) taka siddha hoM taba satata rUpa se pA~ca samaya taka siddha hote haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa 5. jaba pratisamaya tihattara (73) se lekara caurAsI (84) taka siddha hoM taba satata rUpa se cAra samaya taka siddha hote haiN| 202 6. jaba paccAsI (85) se lekara chiyAnaveM (96) taka pratisamaya siddha hoM taba nirantara tIna samaya taka siddha hote haiN| 7. jaba pratisamaya sattAnaveM (97) se lekara eka sau do (102) taka siddha hoM taba nirantara do samaya taka siddha hote haiN| 8. jaba kama se kama ( jaghanya ) eka sau tIna (103) tathA adhikatama ( utkRSTa ) eka sau ATha (108) siddha hoM taba ve eka samaya meM siddha hote haiN| usake bAda avazya hI antarAla hotA hai| (bRhadasaMgrahaNI, gAthA - 347 ) isa prakAra ina gAthAoM meM jIva sthAnakoM meM jaba taka antara nahIM hotA taba taka kA kAla batAyA gayA hai| aba kahA~-kahA~ jIva sthAnakoM meM antara hotA haiM usakA vivecana kiyA jA rahA hai| noTa - ( yaha gAthA vRhadasaMgrahaNI meM yathAvat vidyamAna hai | ) 3 antara- dvAra nAraka, nirbaMdha, manuSya caDavIsa muhUtA sata divasa pakkho ya mAsa duga cauro / chammAsA racaNAisu (chappaDamAsu bArasa) caDavIsa muhutta sapiyare / / 250 / / gAthArtha - caubIsa muhUrta sAta dina, pandraha dina, eka mAsa, do mAsa, cAra mAsa aura chaH mAsa kramazaH ratnaprabhA Adi sAta narakoM meM adhikatama antara- kAla jAnanA caahiye| saMjJI tathA itara ( asaMjJI manuSya) kA antara - kAla adhikatama caubIsa muhUrta kA hotA hai| vivecana - narakoM meM prAya: nArakI jIva satata rUpa se utpanna hote rahate haiN| unameM kabhI-kabhI hI antarAla par3atA hai| yaha antarAla nyUnatama sabhI narakapRthviyoM meM eka samaya kA hotA hai, kintu adhikatama antarAla pratyeka naraka meM isa prakAra hai 1. ratnaprabhA pRthvI meM caubIsa muhUrta kA, 2. zarkarAprabhA meM sAta dina kA, meM 3. bAlukAprabhA meM pandraha dina kA 4. paMkaprabhA meM eka mAsa kA 5. dhUmaprabhA do mAsa kA 6. tamastamaprabhA meM cAramAsa kA tathA 7 tamastamaprabhA meM chaH mAsa
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara- dvAra 203 kA utkRSTa utpatti viraha kAla haiN| ThIka isI prakAra se sAto naraka meM cyavana kA viraha kAla jAnanA caahiye| (prajJApanAsUtra, sUtra 569 se 575) sabhI narako kA sAmAnya antara- kAla prajJApanAsUtrAdi meM isa prakAra batAyA hai- 'he bhagavAn! naraka gati kitane kAla taka upapAta rahita hotA hai? he gautama! jaghanyataH eka samaya taka tathA utkRSTana bahU taka jAnA caahie|' yahA~ eka prazna uThatA hai ki jaba sAtoM pRthviyoM kA alaga-alaga kAla parimANa kahA, to phira sAmAnya se kyoM kahA? isakA kAraNa hai ki narakagati meM sAtoM narakoM kA samUha rUpa hai jaise eka makAna meM sAta maMjileM hotI haiM parantu kula milAkara vaha eka hI makAna kahA jAtA hai| sabhI maMjila meM vibhinna gotra ke logoM ke rahane para bhI ve sabhI eka hI makAna ke nivAsI kahe jAte haiN| usI prakAra sAtoM narakoM ke nivAsI sAmAnyataH nAraka hI kahe jAte haiN| nAraka samudAya kA utkRSTa virahakAla (antarakAla) bAraha muhUrta kahA gayA hai| saMjJI tiryaJca tathA manuSyoM kA viraha-kAla- mUla gAthA meM saMjJI va itara zabda diyA hai tathA usakA antara kAla caubIsa muhUrta batAyA gayA hai| prajJApanAsUtra (sUtra 561-562) ke anusAra- he bhagavAn! tiryaJca gati kitane kAla taka upapAta (utpatti) rahita hotI hai? he gautama! jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa se bAraha muhUrta tk| isI prakAra se manuSya kA viraha kAla bhI jAnanA cAhiye / (bRhad saMgrahaNI, gAthA 337 evaM 340 ) 3 sabhI saMjJI (naraka, tiryaJca manuSya tathA deva ) kA jaghanya antara kAla eka samaya kA tathA utkRSTa antara- kAla bAraha muhUrta kA hai| (prajJApanA sUtra, 560 se 563) asaMjJI ( sammUrcchima) pazcendriya tathA manuSya kA antara- kAla gAthA meM saMmUrcchima tiryaJca kA viraha - kAla bhI nahIM batAyA gayA hai| dvIndriya trIndriya, caturindriya tathA paMcendriya kA utkRSTa antara- kAla antara muhUrta kA jAnanA cAhie - ( prazApanAsUtra, sUtra 581 se 584) evaM (bRhadsaMgrahaNI gAthA - 336) mUlagAthA meM sammUrcchima manuSya kA antarakAla utkRSTataH caubIsa muhUrta batAyA gayA hai| jaghanyataH to sabhI kA viraha kAla eka samaya kA hotA hai| (prajJApanAsUtra585 tathA bRhadsaMgrahaNI, gAthA - 340)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ jAvasamAsa prasakAyAdi thAvarakAlo tasakAimANa egidiyANa tskaalo| vAyarasahame harieare va kamaso pauMjejjA / / 251 / / gAthArtha-sakAla kA ansara-kAla sthAvarakAya ke sthitikAla ke samutalya hai| ekendriya kA antarakAla trasa jIvoM kI kAya-sthiti ke kAla ke samatulya hotA hai| bAdarakAya kA viraha kAla sUkSmakAya kI kAya-sthiti ke samatulya hotA hai| sUkSmakAya kA antarakAla bAdarakAya ko kAya-sthiti jitanA hotA hai| vanaspatikAya kA antarakAla pRthvIkAyAdi ke kAya-sthiti ke samatulya hotA hai tathA pRthvIkAyAdi kA antarakAla vanaspatikAya kI kAya-sthiti ke samAna hotA hai| vivedhana-trasakAya kA parityAga kara anyakAya meM janma lekara punaH usakAya ko prApta karane kA antara-kAla sthAvarakAya kI kAya-sthiti ke samatulya arthAt AlikA kA asaMkhyAtavAM mAga rAzi parimANa pudgala parAvartana rUpa hai| ekendripa-ekendriyakAya chor3akara puna: ekendriyakAya ko prApta karane kA utkRSTa antara-kAla trasakAla ke sthiti parimANa arthAt sAdhika do hajAra sAgaropama parimANa hai| bAdara-bAdara-nAma karmodaya vAle pRthvI Adi kA puna: pRthvaMkApAdi meM janma lene kA utkRSTa viraha-kAla sUkSma jIvoM kA sthitikAla parimANa arthAt asaMkhyAta lokAkAza pradeza-rAzi meM pratyeka kA apaharaNa karate hue asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI parimANakAla jAnanA caahie| sUkSma-sUkSma pRthvIkAyAdi meM se nikalakara puna: sUkSmakAya meM janma lene kA utkRSTa antara-kAla bAdara jIva kA sthitikAla parimANa arthAt sattara koTA-koTI sAgaropama kA hai| banaspatikAma-vanaspatikAya kA puna: vanaspatikAya meM janma lene kA utkRSTa virahakAla pRthvIkAya Adi kA sthiti-kAla arthAt asaMkhyAta lokAkAza kI pradeza rAzi kA pratyeka samaya apaharaNa karane para jitanA utsarpiNI-avasarpiNI kAla vyatIta hotA hai utane kAla parimANa jAnanA caahiye| pazvIkApAdi-pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya tathA vAyukAya meM se nikala kara jIva punaH inhI kAyoM ko prApta karane kA antara-kAla vanaspatikAya ke kAya-sthiti ke samatalya sthiti arthAt AvalikA kA asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe samaya jitanA pudgala parAvartana svarUpa kAla tulya jAnanA caahiye| jaghanya se sabhI kA antara-kAla antarmuharta parimANa jAnanA caahiye|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara-dvAra 205 ekendriyAdi harieyarasya antara asaMkhayA hoti pogglprhaa| aparaDA pattepatarussa ukkosaM // 252 / / gAthArtha-vanaspati ke atirikta anya ekendriyoM kA utkRSTa antara-kAla asaMkhyAta pudgala parAvartanakAla ke samatulya hai| pratyeka vanaspatikAya Adi kA utkRSTa antara-kAla aDhAI pudralaparAvartanakAla hai| vivecana- haritakAya (vanaspati) se itarakAya, pRthvIkAya, apakAya, tejaskAya, vAyukAya tathA sakAya hai| vanaspatikAya ke AMtarikta ina pRthvAkAya Adi cAroM kAyoM meM se nikalakara puna: usI kAya meM utpanna hone kA antarakAla jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTata: AlikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI samaya-rAzi meM jitane samaya hote haiM utane hI pula parAvartanakAla ke samatulya hote haiN| 2. pratyeka kAya se Azaya sAdhAraNa vanaspatikAya ke atirikta zeSa sabhI (pA~coM) kAyoM se haiN| pratyeka zarIra rAzi meM se nikalakara jIva sAdhAraNa zarIra meM utpanna ho aura punaH pratyeka zarIra meM janma le to usakA antara-kAla jaghanyataH antarmuhUrta hai tathA utkRSTata: aDhAI pudgala parAvartana kAla jitanA batAyA gayA hai| aDhAI pudrala parAvartana jitane kAla taka sAdhAraNa vanaspati kAya meM rahane ke bAda punaH jIva pratyeka kAya (pratyeka zarIra) meM janma letA hai| prajJApanAsUtrasUtra 579-580 ke anusAra sAmAnyata: pA~coM hI ekendriya jIvoM kA upapAta (janma) nirantara hotA hai, unameM antara-kAla nahIM hotA hai| ve upapAta-viraha se rahita haiN| bAdara nigoda, tirya Adi bAparasuhaniomA hariyatti asaMkhayA bhave logaa| upahINa sabahutaM tiriyanapuMse asaNNI ya / / 253 / / gAcArya- bAdara nigoda, sUkSmanigoda tathA vanaspatikAya kA antara-kAla asaMkhyAta loka parimANa hotA hai| tiryazcagati, napuMsakaveda tathA asaMjJI kA antarakAla zatapRthaktva arthAt (100 se 900) sAgaropama jitanA hotA hai| vivecana-nigoda-nikRSTa godaH iti nigoda arthAt sabase nimna sthAna nigoda kA hai kyoMki nigoda meM jIva nAraka jIvoM kI apekSA adhika vedanA bhogatA hai| ananta jIvoM ke piNDabhUta eka zarIra ko nigoda kahate haiM, yathA jamIkandagAjara, mUlI, adaraka, AlU aadi| sUI ke agrabhAga jitane kSetra meM bAdara nigoda
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jIvasamAsa ke ananta jIva rahate haiN| sUkSma nigoda ke jIva to usase bhI adhika hote haiN| kalA hai. - golAya asaMkhijjA, saMkhanigovagolao bhaNio / hakkakkammi nigoe ananta jIvA guNeyatvA / / 1 / / asaMkhya nigoda ke samudAya rUpa eka golA hotA hai| lokAkAza ke jitane AkAza- pradeza haiM utane hI sUkSma nigoda jIvo ke gole hai| eka-eka gole meM asaMkhyAta nigoda haiN| eka-eka niMgoda meM ananta jIva haiN| bhUta, bhaviSya tathA vartamAna ina tInoM kAla ke samaya pradezoM kI jo saMkhyA hotI jIva eka-eka nigoda meM haiN| nigoda ke do prakAra haiM usase anantaguNA J 1. vyavahAra rAzi- jo eka bAra nigoda se nikala kara punaH nigoda meM janma lete haiM, ve nigoda ke jIva vyavahAra rAzi kahalAte haiN| 2. avyavahAra rAzi- avyavahAra rAzi ke sambandha meM kahA gayA hai asthi anaMtA jIvA jehi na pato tasata pariNAmo / uppajjati khayaMti va puNo vi satyeva tatyeva / / 1 / / arthAt - aise jIva ananta haiM jinhoMne kabhI trasatva bhAva ko prApta hI nahIM kiyA hai, nigoda meM hI punaH punaH janma-maraNa karate haiN| ye nigoda ke jIva eka vAMsa meM sADhe sattaraha bAra (17 bAra maraNa tathA 18 bAra janma) janma-maraNa karate haiN| nigoda ke jIva atyanta alpAyu vAle hote haiN| bAdaranigoda, sUkSmanigoda tathA vanaspatikAya kA antarakAla asaMkhyAta loka parimANa (pUrvavat) jAnanA caahie| tiryazca - tiryaJca meM se nikalakara tInoM gatiyoM meM bhramaNa kara punaH tiryaJcattva prApta karane kA antara- kAla jaghanyataH antarmuhUrta tathA utkRSTataH sAdhika sauM sAgaropama pRthaktva kAla haiN| napuMsaka - jIva napuMsaka veda ko chor3akara punaH napuMsakatA prApta kre| isakA utkRSTa antara-kAla sAdhika sau sAgaropama tulya hotA hai| asaMjJI -- saMjJI paJcendriya ke atirikta sabhI jIva asaMjJI haiN| asaMjJI kA artha hai vivekazIla se rahita / ekendriya jIvoM se lekara asaMjJI pacendriya taka jIva asaMzI kahalAte haiN| sammUrcchima paMcendriya kA grahaNa nahIM kiyA gayA hai kyoMki unakA antara- kAla vanaspati kI kAya sthiti ke tulya hotA hai aura yaha kAla asaMkhyAta pulaparAvartana ke kAla jitanA hai| yaha kAla gAthA ke anusAra nahIM hai|)
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara- dvAra 207 ataH yahA~ asaMjJI se Azaya sammUrcchima tiryaJca paMcendriya ke atirikta zeSa sabhI dvIndriya, trIndriya caturindriya haiN| Azrita anya evaM utkRSTa antara kAla (eka devalokoM kA eka jIvAzrita) jAvIsANaM aMtomuhuttamaparaM saNakusahasAro / nava diNa mAsA vAsA aNuttarokkosa uyazidugaM / / 254 / / . gAthArtha - IzAna devaloka taka ke devo kA nyUnatama antarAla antarmuhUrta, sanatkumAra se sahasrAra taka ke devoM kA nauM dina Anata se acyuta taka ke devo kA nau mAsa, navapraveyakoM kA nau varSa hotA hai| sarvArthasiddha vimAnavAsiyoM ko chor3akara zeSa anuttara vimAnavAsI devoM kA utkRSTataH antara- kAla do sAgaropama haiN| vivecana - bhavanavAsI devoM se IzAna taka ke devoM kA antara-kAla granthakAra ne antarmuhUrta batAyA hai- yadi koI deva cyavakara arthAt deva zarIratyAga kara machalI Adi meM janma lekara punaH deva bane to antarakAla jaghanyataH antarmuhUrta hotA hai kintu utkRSTataH vanaspati Adi meM jAne para AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe asaMkhyAta samaya pradezoM kI saMkhyA ke samatulya asaMkhyAta pugala parAvartana kAla jitanA ho sakatA haiM / graMthakAra ke anusAra jaghanya se sanatkumAra se lekara sahastrAra ke devoM meM yadi koI deva vyavakara punaH usa hI sthAna meM janma le to kama se kama vaha nau dina pUrva janma nahIM le sktaa| isI prakAra Anata, prANata, AraNa tathA acyuta ke devaloka ke deva cyavakara nau mAsa se pUrva punaH usI devabhava ko prApta nahIM kara sakate / nava graiveyakoM ke deva tathA cAra anuttara vimAnavAsI deva nau varSa se pUrva unameM punaH janma nahIM le sakate haiN| kintu cAroM anuttaravimAna vAsI devoM kI utkRSTataH viraha sthiti aMthakAra ne do sAgaropama ke samatulya batalAI hai| sarvArthasiddha vimAna meM to antara- kAla hai nahIM kyoMki vahA~ se cyavana ke bAda punaH vahA~ koI janma letA hI nahIM, vahA~ se cyavakara jIva manuSyabhava prApta karake anta meM mokSa ko calA jAtA hai| vyAkhyAprajJapti meM antara - kAla kA parimANa isase bhinna batalAyA gayA haiN| devaloka kA sarva jIva Azrita utkRSTataH antara- kAla navadiNa vIsamuttA vArasa dina dasa muhuttayA iMti / annaM taha bAvIsA paNabAla asIi divasasayaM / / 255 /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa saMkhesamAsadhAsA sapA sahassA ya sapasahassA yA dusu2 tisu 2 paMcasu aNutare palla' sNkhimaa|| 256 / / gAthArtha- prathama evaM dUsare devaloka kA nau dina bAsa mahataM, tIsare evaM cauthe devaloka kA bAraha dina dasa muhUrta, pA~cane, chaThe evaM mAtaveM devaloka kA sAr3he bAIsa dina, AThaveM, naveM evaM dasaveM devaloka kA paitAlIsa dina, gyArahaveM devaloka kA asara dina tathA bArahaveM devaloka kA sau dina . (255) do (Anata-prANata) me sakhyAtamAsa. do (AraNa-acyuta) meM saMkhyAta varSa, tIna (adhograiveyaka) meM sau varSa, tIna (madhya- graiveyaka) meM hajAra varSa, tIna (UparI aveyaka) me lAkha varSa tathA pAMca anuttara meM pAnyopama kA asaMkhyAtavA bhAga (utkRSTa viraha-kAla) hai| vivecana-ina gAthAoM meM devalokoM kA utkRSTa viraha-kAla batAyA gayA hai| bRhadasaMgrahaNI (gAthA 151) evaM prajJApanAsUtra (sUtra-576 se 6.6) ke anusAra devoM kA utkRSTa antarakAla isa prakAra batalAyA gayA hai 1. bhavanavAsI, 2. vyaMtara, 3. jyotiSka tathA '4. vaimAnikoM meM tathA maudharma se IzAna taka- jaghanya se eka samaya tathA utkRSTa caubAsa mahataM hai| usake bAda sabhI kA utkRSTata: antara-kAla isa prakAra hai sanatkumAra--- nau dina bIsa muhUrtA, mAhendra bAraha dina dasa muhUrta, brahmaloka sAr3he bAIsa dina, lAntaka- paiMtAlIsa dina, mahAzukra- assarI dina, sahastrAra- sau dina, Anata evaM prANata- sakhyAta mAsa, AraNa evaM acyuta- saMkhyAta varSa! aveyako meM- adhaH tIna ayeyaka saMkhyAta sau vrss| madhya tIna aveyaka saMkhyAta sahasra vrss| Upari tIna graMveyaka saMkhyAta lAkha varSa hai| anuttara meM-- vijaya, vaijabanta, jayanta tathA aparAjita asaMkhyAta varSa tazA sarvArthasiddha meM palyopama kA saMkhyAtavA bhAga hai| mithyAtva kA antara-kAla micchasi uhinAmA be chApalI paraM tu desuunnaa| sammattamaNugagrassa ya pugglpriyttttmdpo|| 257 / / gAthArtha-mithyAtva kA parityAga karake punaH mithyAtva ko grahaNa karane kA utkRSTa kA antara-kAla muhUrta se kucha kama do chiyAsaTha (66-66) arthAta eka sau battIsa sAgaropama hai, anya kucha vicArakoM ke anusAra isase bhI kama hai| kintu samyaktva kA damana kara puna: samaktva ko prApta karane kA utkRSTa antara-kAla ardhapudgalaparAvartana hai|
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara-dvAra 201 vivecana - midhyAtva tyAga kara samyaktva ko pAne vAlA utkRSTataH punaH mithyAtva ko kitane samaya bAda prApta karatA hai yaha isa gAthA meM batAyA gayA hai| sAdhika do chiyAsaTha sAgaropama kAla arthAt eka sau battIsa sAgaropama meM antaramuhUrta se ise isa prakAra jAnanA cAhiye koI midhyAtva se ( kSAyopazamika ) samyaktva meM jAne vAlA chiyAsaTha sAgaropama taka samyaktva meM rahe phira antarmuhUrta mizraguNasthAna ko prApta kara punaH samyaktva ko prApta kara chiyAsaTha sAgaropama kAla taka usameM rhe| usake bAda yA to vaha siddha ho jAtA hai athavA mithyAtvI / isa AdhAra para kucha AcArya mithyAtva kA utkRSTa viraha kAla do chiyAsaTha saya se antarmuhUrta kama mAnate haiN| caturtha guNasthAna meM aupazamika samyak darzana ko prApta kara kramaza: usakA anugamana karatA huA dezavirata pramattasaMyata yA sarvavirata apramattasaMyata apUrvakaraNa, anivRtti- karaNa, sUkSma- samparAya tathA upazAnta- moha nAmaka gyArahaveM guNasthAnavartI jIva samyak - darzana kA vamana kara punaH use avazya prApta karate haiM, isakA utkRSTataH antara- kAla ardhapudgala parAvartana hai| samyaktvAnugata arthAt caturtha guNasthAna se lekara gyArahaveM guNasthAna taka aupazamika samyak darzana kA anugamana vAlA jIva ina sabhI guNasthAnoM ko chor3ane ke bAda ardhamugala parAvartana kAlaparyanta saMsAra paribhramaNa kara punaH unheM avazya prApta karatA hai| kSAyika samyaktva vAle arthAt kSapaka, kSINamohI tathA sayogI kevalI jIvoM meM mithyAtva evaM samyaktva kA antara kAla nahIM hotA, kyoMki ina sabhI kA patana saMbhava nahIM hai| ataH samyaktva sampanna hote hue bhI inakA mithyAtva yA samyaktva ke antara kAla ke parigaNana kA samAveza nahIM kiyA gayA hai| noTa- muhUrta ar3atAlIsa miniTa : isameM eka samaya kama hone para ise antarmuhUrta kahA jAtA hai| ataH eka samaya se lekara ar3atAlIsa miniTa se eka svamaya kama taka kA sampUrNa kAla antarmuhUrta meM hI parigaNita kiyA jAtA haiN| jaghanyakAla sAsANuvasamasamma pallAsaMkheJjabhAgamavaraM tu / aMtodbhutamiyare khavagassa u aMtaraM nati / 1258 // gAthArtha -- sAsvAdana guNasthAna aura aupazamika samyaktva kA jaghanya antara- kAla palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hai itara (anya ) guNasthAnoM kA jaghanya kAla antarmuhUrta parimANa hai| kSapaka kA antara kAla nahIM hai|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 jIvasamAsa vivecana-sAsvAdana guNasthAnavatoM tathA aupazamika samyagdRSTi, sAsvAdana guNasthAna tathA upazama samyaktva kA tyAga kara puna: use prApta karatA hai usakA jaghanya antara-kAla palyopama kA asaMkhyAtavA~ bhAga hotA hai| yahA~ upazama zreNI se patita hote hue sAsvAdana guNasthAnavartI athavA aupazamika samyagdRSTi kI apekSA se vivakSA na karate hue anAdi mithyAdRSTi jisane samyaktva aura mizrapuJja kA udvartana kiyA hai athavA jisake mohanIya kI chabbIsa prakRti sattA meM haiM aisA mithyAtvI pUrva varNita krama se aupazamika samyaktva prApta karatA hai aura vahI aupazamika samyaktva kA vamana karate samaya meM pUrva kathita nyAya se sAsvAdana guNasthAna ko prApta hotA hai| ye donoM hI guNasthAnavartI cAroM gati meM haiN| donoM vizeSa hone se yahA~ inakA kathana kiyA gayA hai| donoM kama se kama palyopama ke asaMkhyAtave bhAga ke pazcAta hI kisa prakAra parva sthiti prApta karate haiM vaha batAte haiM- aupazamika samyagdRSTi aura sAsvAdana guNasthAnavartI jIva ke mithyAtva dazA meM jAne ke bAda samyaktta mohanIya tathA mina mohanIya karmoM kA puJja sattA meM rahatA hai| ina donoM ke sattA meM rahane taka aupamika samyaktva tathA sAsvAdana guNasthAna kI prApti saMbhava nhiiN| vaha una samyaktva mohanIya tathA mizra mohanIya ke dalikoM ko mithyAtva mohanIya ke puJja meM pratisamaya DAlatA he isa prakAra nAza karate hue donoM ke dalika palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI samApta hote haiM arthAta bilkula naSTa ho jAte haiM-(aisA karma-prakRti meM kahA gayA hai)| taba hI vaha jIva sAsvAdana guNasthAna yA oNpazamika samyaktva ko puna: prApta kara sakatA hai| zeSa sabhI arthAt prathama guNasthAnavartI tathA cauthe se lekara gyArahaveM guNasthAnavartI sabhI jIva kA jaghanya antara-kAla antarmuhUrta hai aisA pUrva gAthA meM batAyA gayA hai| koI bhI jIva upazama zreNI se ArohaNa eka bhava me do bAra ho kara sakatA hai| kSapaka zreNI se ArohaNa karane para antara-kAla nahIM hotA hai, kyoMki kSapaka jIva Age hI bar3hatA hai, giratA nhiiN| vaha niyama se usI bhava meM mokSa jAtA hai| guNasthAna pallA'saMkhiyabhAgaM saasnnmissaasmtmnnues| vAsaputaM uvasAmaesa khavagesu chmmaasaa|| 259 / / gAcArya-sAmAnyataH loka meM sAsvAdana evaM mizra guNasthAnavI jIvoM tathA asaMjJI arthAt saMmUrchima manuSyoM kA palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga parimANa kAla
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 211 antara-dvAra taka antarAla ho sakatA hai| upazAmakI kA varSa pRthaktva tathA ApakA kA cha: mAsa naka utkRSTa antarAla ho sakatA hai| vivecana- sAsvAdana dvitIyaguNasthAnavartI, mizra tRtIya guNasthAnavatI tathA asaMjJI manuSya aryAt jo labdhi tathA karaNa se sadA apayaHpta rahata hai aise saMmacchima manuSya ina tInoM rAziyo (vargoM) kA samasta loka meM palyApama ke asaMkhyAta 'mAga taka pUrNataH apAya ho sakatA hai| upazAmaka-jo mohanIya-karma ko upazamita kare. aise upazamazreNI se ArohaNa karane vAle jIvoM kA utkRSTa antara-kAla varSa pRthaktva (1 se 9 varSa taka) jAnanA caahiye| kSapaka- loka meM kabhI-kabhI adhikatama cha: mAsaparyanta se kSapaka zreNI se ArohaNa karane vAle joboM kA abhAva ho sakatA hai| ayogI kevalo kA antarAla bhI utkRSTataH cha: mAsAparyanta jAnanA caahiye| mithyASTi, avirata samyak-dRSTi. pramanasyata, apramattasaMyata tathA sayogI kevalo kA viraha-kAla (antarAla) nahIM hotA hai| uparokta guNasthAnavatI jIna loka meM sadA rahate hI hai| saMmUrchima manuSya me mAtra mithyAdRSTi guNasthAna hotA hai| yahAM saMmRcchiMma manuSya kA virahakAla batAyA hai na ki midhyAdRSTi guNasthAna kA virhkaal| kyoki mithyAdRSTi to sarvakAla meM hote haiN| yoga AhAramissajoge vApuhuttaM viuvimissesu| bArasa huMti muhuttA savvesu jahaNNao smo|| 260 / / gAthArtha- AhAraka mitra kAya-yoga kA varSa pRthakatva, vaikriyamizra-kAya-yoga kA bAraha muhUrta kA antara-kAla hotA hai| zeSa sabhI meM jaghanya se eka samaya kA antara-kAla hotA hai| vivecana AhArakamizna- audArika zarIra ke sAtha banane vAlA AhAraka zarIra AhArakamizra kAyayoga kahalAtA hai| AhAraka zarIra banAnA prAraMbha karane ke bAda jaba taka vaha pUrNa na ho jAya taba taka kA kAla AhAraka-mizra-kAla kahalAtA hai| isameM utkRSTa se varSa pRthakatva (1 varSa se 9 varSa) kA antara hotA hai|
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa prajJApanAsUtra meM AhArakamizra kAyayoga kA antara- kAla chaH pAsa batAyA gayA haiN| tattva kevalIgamya haiN| 212 mizra kA vaikriya mizra - kArmaNa zarIra ke sAtha vaikriya zarIra kA nirmANa honA vaikriyakaharAta nAraka ko hotA hai| isakA utkRSTa se virahakAla bAraha muhUrta parimANa hai| nAraka tathA deva yoniyoM meM utkRSTataH utpatti virahakAla bAraha muhUrta kA kahA gayA hai| zeSa audArika kAyayoga, audArikamizra kAyayoga, vaikriya kAyayoga, kArmaNa kAyayoga, manoyoga, vacanayoga kA virahakAla nahIM hotaa| ye yoga nirantara loka meM pAye jAte haiN| AhArakamizra kahane se AhAraka kA antara- kAla svataH spaSTa ho jAtA hai, kyoMki AhArakamizra aura AhArakayoga kI vidyamAnatA mAtra antarmuhUrta parimANa hai| pichalI gAthAo ke anusAra sAsvAdana guNasthAna se lekara baikriyamizrakAyayoga taka kA jaghanya antara- kAla eka samaya kA samajhanA cAhiye / tevadvI culasII vAsasahassAiM chedyaparihAre / akSaraM paramudahINaM aDDArasa koDIkoDI o / / 261 / / gAdhyArtha - tresaTha (63) hajAra varSa paryanta chedopasthApanIya cAritra kA tathA caurAsI (84) hajAra varSa paryanta parihAravizuddhi cAritra kA jaghanya antara kAla hotA hai| dono arthAt chedopasthApanIyacAritra tathA parihAravizuddhicAritra kA utkRSTa antara- kAla aThAraha koTAkoTI sAgaropama hai / vivecana jaghanyataH :- isa avasarpiNI meM duSamA nAmaka pAMcaveM Are ke anta meM bharata tathA airAvata kSetra meM chedIpasthApanIyacAritra kA viccheda (viraha) ho jAtA hai, ataH avasarpiNI ke chaThe Are meM vaha nahIM hotA haiM / punaH utsarpiNI ke prathama tathA dvitIya Are meM bhI usakA abhAva rahatA hai| isa prakAra ikkIsa ikkIsa hajAra varSa ke tIna AroM ke kAla (21000x3=63000) tresaTha hajAra varSa taka isa cAritra kA abhAva ( antarAla ) rahatA haiN| - parihAravizuddhicAritra kA abhAva to pAMcave Are ke prAraMbha meM hI ho jAtA hai| ataH avasarpiNI kA pAMcavA tathA chaThA ArA aura utsarpiNI kA pahalA tathA dUsarA ArA arthAt caurAsI hajAra varSa (21000x4=84000) taka parihAravizuddhicAritra kA abhAva rahatA hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara-dvAra 213 utkRSTataH - ina donoM prakAra ke cAritroM kA utkRSTa virahakAla aTAraha koTAkoTI sAgaropama kA hai| utsarpiNI meM suSamA duSamA nAma kA cauthA ArA prArambha hone se pUrva ho dono cAritra kA viccheda ho jAtA hai jisase cauthe Ara kA do koTAkoTI sAgaropama, suSamA nAmaka pAMcave Ara kA tIna koTA koTI sAgaropama tathA suSamA- suSamA nAmaka chaThe Are kA cAra koTAkoTI sAgaropama kAla / isa prakAra utsarpiNI ke nau koTAkoTI sAgaropama tathA isa hI prakAra avasarpiNI ke nI koTAkoTI sAgaropama ( kula 18 sAgarApama) taka ina donoM (chedopasthApanIyacAritra tathA parihAravizu kA vika samyaktva, virati Adi sammattasattagaM khalu virayAviraIya hoI boDasagaM / viraIe panarasagaM virahiyakAlo ahorattA / / 262 / / gAthArtha - samyaktva svIkAra karane vAloM kA sAta dina rAtri taka kA dezavirati svIkAra karane vAloM kA cIdaha dina-rAtri taka kA tathA sarvavirati cAritra svIkAra karane vAloM kA pandraha dina rAta taka kA utkRSTa virahakAla hotA hai| vivecana -- samyaktva - yaha do prakAra kA hai- eka pUrva se svIkRta ( pUrva pratipatra) tathA dUsarA vartamAna meM svIkAra karane vAlA ( prtipdymaan)| inameM prathama prakAra ke pUrvapratipanna samyaktva Adi kA kabhI viraha nahIM hotA para pratipadyamAna samyaktva grahaNa karane vAle kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| inakA jaghanyataH antara- kAla ( virahakAla ) eka samaya tathA utkRSTataH sAta ahorAtriparyanta kA hotA hai| dezavirati - dezavirati meM bhI pUrva svIkRta arthAt pUrva pratipatra sadaiva hI asaMkhyAta hote haiM parantu dezavirati svIkAra karane vAloM (pratipadyamAna) kA virahakAla jaghanyata: eka samaya tathA utkRSTataH caudaha dina kA hotA hai| Avazyaka sUtra meM dezavirati kA utkRSTa antara kAla bAraha dina kahA gayA hai| sarvavirati pUrva pratipanna sarvaviraticAritra vAle jo sadaiva saMkhyAta rahate haiM parantu pratipadyamAna arthAt sarvaviraticAritra grahaNa karane vAloM kA virahakAla jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTata: pandraha dina kA hotA hai| dvAroM kA cintana bhavabhAvaparattaNaM kAlavibhAgaM kameNa'NugamittA / bhAveNa samuvatto evaM kujja' tarANugamaM / / 263 / /
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAthArtha - bhava arthAt saMsAra tathA bhAva arthAt saMsAra meM paribhramaNa karane vole jIvoM kI vibhinna avasthAe~ -- ina donoM kI jAnakArI karAne vAle isa kAla vibhAga ko kramazaH jAnakara aura inake antara kAla kA anugamana kara bhAva- dvAra arthAt vRti ke dvArA apramata yA sajaga bananA caahie| 214 vivecana- isa gAthA meM tIna dvAroM kI carcA kI gaI haiM- 1. kAladvAra, 2. antaradvAra, 3. bhaassdvaar| pUrva adhyAya meM kAladvAra kI carcA kI ki jIva kitane kAla taka kisa paryAya meM rahatA hai| isa adhyAya meM antaradvAra kI carcA karate hue yaha batAyA gayA haiM ki jIva eka paryAya ko chor3akara dUsarI paryAya ko grahaNa karatA hai| punaH usI paryAya ko prApta karane meM kitanA antara- kAla hotA hai isakI carcA kii| aba agrima adhyAya meM bhAvadvAra kA zravaNa kara sAvadhAna banane kI bAta yahA~ kahI gaI hai| ajIva kA antarakAla paramANU davvANaM dueesAINameva khaMbhANaM / samao anaMtakAloti aMtaraM nattha sesANaM / / 264 / / antaradAraM 6 | gAthArtha - dvipradezI, tripradeza Adi vibhinna skandha dravyoM se skandha yA paramANuoM ko alaga hokara punaH saMyojita hone kA jaghanya antara- kAla eka samaya kA tathA utkRSTa antara kAla anantakAla kA hai| zeSa dravyoM kA antara- kAla nahIM hai| vivecana - kisI bhI skandha se TUTakara paramANu yA skandha ke alaga hone tathA punaH usa hI skandha ke sAtha saMyukta hone kA jaghanya antara kAla eka samaya kA tathA utkRSTa antara- kAla anantakAla kA hai| jabaki koI paramANu kisI skandha se jur3atA hai aura punaH usase TUTakara paramANutva ko prApta karatA hai usakA antara- kAla jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTataH asaMkhyAta kAla jitanA hotA hai| he bhagavan! paramANu ke punaH paramANutva prApta karane kA antara- kAla kitanA haiM? he gautama! jaghanyataH eka samaya tathA utkRSTataH asaMkhyAta kAla hai| dvipradezI, tripradezI Adi skandhoM kA jaghanyataH eka samaya kA tathA utkRSTataH anantakAla kA antara jAnanA caahie|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ antara-dvAra pudgala ke atirikta anya cAro dravya dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAladravya meM antara-kAla nahIM hai| ye dravya svasvarUpa kA tyAga kara puna: use prApta kareM aisA kabhI nahIM hotA, ata: inameM antara-kAla yA virahakAla nahIM haiN| chaThA antara-dvAra samAptA
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva-dvAra jIva ke bhAva uksama ravAyo pIso uDao pariNAma sannivAo ya esA jIva samAso pariNAmudao ajiivaannN|| 265 / / gAthArtha aupazamika, kSAyika, mizna (kSAyopazamika) audayika, pAriNAmika tathA sannipAtika- ye jIvoM kI cha; prakAra kI bhAvadazA hotI hai| ajIvIM meM pAriNAmika aura audayika ye do prakAra kI avasthA hotI haiN| vivecana 1. aupazamika-- pAnI ke nIce jamI huI miTTI ke tulya yA rAkha ke nIce dabI huI agni ke tulya karmoM ko upazamita karane se jo bhAva hote haiM, ve aupazamika bhAva kahalAte haiN| 2. kSApika- svaccha hue pAnI ke samAna yA bujhI huI agni ke samAna jo bhAva karmoM ke kSaya se prApta hote haiM ve kSAyika bhAva kahalAte haiN| 2.mAyopazAmika- AMzika rUpa se karmoM ke kSaya se aura AMzika rUpa se karmoM ke upazamana se jo bhAva (avasthA) prApta hotI hai vaha kSAyopazamika kahalAtI hai| 4. Adamika-jJAnAvaraNAdi karmoM kA udaya meM AnA audAyika bhAva hai| 5. pAriNAmika-dravya meM jo sva yA paraparyAya rUpa pariNamana cala rahA hai vaha pAriNAmika bhAva hai| 6. sanipAtika-satripAta kA artha hai sNyog| jo uparyukta kahe bhAvoM kA saMyoga kare vaha satripAtika bhAva hai| ajIva meM svadravya se sambandhita udaya tathA svadravya se sambandhita pariNamana calatA hai| udaya meM rUpa, varNa, gaMdha, rasa, sparzAdi tathA pariNamana meM vigalana, vidhvaMsanAdi parivartana satata calatA rahatA hai, yathA zarIra, phala Adi meM __ aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika bhASa so jIva meM hI saMbhava haiM ajIva meM nhiiN| kintu odayika tathA pAriNAmika bhAva jIva-ajIva donoM meM hI pAye jAte haiM phira bhI unake anubhava kI kSamatA jIva meM hai ajIva meM nhiiN|
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva dvAra 217 tattvArthasUtrakAra ne gA~voM ke peda asUna 1 meM) kra... do, nau, aThAraha, ikkIsa aura tIna batAye haiN| vahA~ bhAva pA~ca batAye haiM jabaki 'jIva samAsa meM chaH batalAye gaye haiN| ATha karma meM pA~ca bhAva uvasamio brahao mIso ya mohajA bhAvA / davasamarahiyara ghAi hoti u sesAI odaie / / 266 / / gAthArtha - audayika, aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika ye cAroM bhAva mohanIya karma meM hote haiN| aupazamika ke atirikta tIna bhAva ghAtI karmoM meM hote haiN| zeSa karma audayika hote haiN| vivecana- gAthA meM kathita audayika, aupazamika kSAyika tathA kSAyopazamika ye cAroM bhAva mohanIya karma meM hote haiN| aupazamika ke atirikta tIna bhAva zeSa ghAtI karmoM meM hote haiM, kintu zeSa aghAtI karma mAtra audAyika haiN| 1. aupazamika bhAva - yaha bhAva mohanIya karma meM hotA hai| pradezodaya aura vipAkodaya donoM prakAra se karmoM kA rUka jAnA upazama hai| isa prakAra kA upazama sarvopazama kahalAtA hai aura yaha sarvopazama mohanIya karma kA hI hotA hai, zeSa kA nhiiN| aupazamika bhAva ke do bheda haiM 1, samyaktva mohanIya tathA 2. cAritra mohniiy| ye donoM mohanIya karma ke upazama se hI hote haiN| 2 aupazamika ke atirikta zeSa tIna bhAva audayika kSAyika tathA kSAyopazamika -- ye zeSa tIna bhAva tIna karmoM arthAt jJAnAvaraNIya darzanAvaraNIya tathA antarAya meM hI pAye jAte haiM, mohanIya karma meM nhiiN| kyoMki aisA sUtra bhI hai- "mohassevovasamo" karma granthoM meM bhI kahA haiM ki mohanIya karma kA ho upazama hotA hai zeSa kA nhiiN| J zeSa cAroM aghAti karmoM arthAt vedanIya, Ayu, nAma tathA gotra meM audAyika bhAva pAyA jAtA hai kyoMki cAra ghAtI karmoM kA kSaya hone para bhI Ayu Adi cAra aghAtI karmoM kA udaya ayogI kevalAvasthA taka rahatA hai| isa prakAra oNpazamika bhAva kA spaSTIkaraNa kara cuke haiN| Age zeSa bhAvoM ko spaSTa kregeN| 2. kSAyika bhAva- kisI karma ke sarvathA kSaya hone para jo caitasika avasthAe~ prakaTa hotI haiM use kSAyika bhAva kahate haiN| yaha bhAva nau prakAra kA hai| cAra ghAtI karmoM ke kSaya se nau labdhiyA~ prakaTa hotI haiM jinakI carcA gAthA 267 meM kI gaI hai|
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 jIvasamAsa 3. kSAyopazamika bhAva-udaya meM Aye hue karmoM kA kSaya tathA udaya meM nahIM Aye hue karmoM kA upazama honA kSayopazama hai| isakI carcA gAthA 268 meM karaNe hA iroma ne batAI hai: jatthArthakAra ne kSayopazama ke aThAraha bheda batAye haiN| yahA~ cAritra ke cAra prakAra na batAte hue eka hI prakAra batAyA gayA hai| 4. audapika bhAva-- yathA samaya udaya ko prApta ATha kamoM ke phala yA vipAka kA anubhava karanA udaya hai| udaya kI avasthA meM hone vAlA bhAva audayika hai| prastuta graMtha kI gAthA 269 meM audayika ke aTThAIsa bheda balAye haiM jabaki tattvArthakAra ne isake ikkIsa bheda hI kiye haiN| 5. pAriNAmika bhAva-pA~cavA~ bhAva pAriNAmika bhAva hai| nija svabhAva se nija svabhAva meM pariNata hote rahanA pAriNAmika bhAva hai| avasthita vastu kA pUrva avasthA kA tyAga kiye binA uttarAvasthA meM cale jAnA pariNAma kahalAtA hai| prastuta graMtha kI gAthA 269 meM pAriNAmika bhAva ke tIna prakAra batAye haiN| karma graMtha tathA tattvArthakAra ne bhI inhIM tIna bhedoM ko svIkAra kiyA hai| anuyogadvAra tathA pravacanasAroddhAra meM pAriNAmika bhAva ke do bheda bAtaye haiM-1. sAdi pArizAmika bhAva tathA 2. anAdi pAriNAmika bhaav| 1. jIva draSya meM uparyukta pA~coM hI bhAva pAye jAte haiN| 2. ajIva dravyoM meM pudgala dravya meM auMdayika tathA pAriNAmika bhAtra pAye jAte haiN| zeSa cAra dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya tathA kAla meM mAtra pAriNAmika bhAva pAyA jAtA hai| aisA gAthA 270 meM batAyA gayA hai| pudrala dravya meM bhI paramANu pudgala aura dvayaNukAdi sAdi skandha pAriNAmika bhASa vAle hI haiM kintu audArika Adi zarIra rUpa skandhoM meM pAriNAmika aura audayika donoM bhAva pAye jAte haiN| ____ karma-pudgala meM jIva ke sahayoga se to aupazamika Adi pAMcoM bhAva hote haiN| kSAdhika tathA upazAmika bhAva kelie nANadasaNa khAiyasammaM ca crnndaannaaii| nava khAyA labIo upasamie samma dharaNaM c|| 267 / / gAyArtha- kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, kSAyika cAritra, dAnAdi pAMca labdhiyA~- ye nau prakAra kI kSAyika labdhi haiN|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAva dvAra 219 aupazamika samyaktva tathA aupazamika cAritra ye do upazama labdhi haiN| vivecana - uparyukta nau labdhiyA~ kSAyika bhAva se hI prApta hotI haiN| nau kSAyika labdhiyA~ 1. jJAnAvaraNa kA sampUrNata: kSaya hone para kevalajJAna" prApta hotA hai| 2. darzanAvaraNa kA sampUrNata: kSaya hone para kevaladarzana" prApta hotA hai| 3. mohanIya karma ke darzana saptaka arthAt cAra anantAnubandhI kaSAya tathA darzanamohanIyatrika kA kSaya hone se kSAyika samyaktya" prApta hotA hai| 4. sampUrNa cAritra mohanIya kA kSaya hone se kSAyika cAritra hotA hai| 5. 9. antarAya karma kA kSaya hone para dAnAdi pA~ca labdhiyA~ prApta hotI haiN| do upazama labdhiyA~ 1. darzana saptaka ke upazAnta hone para aupazamika samyaktva" hotA hai| 2. cAritra mohanIya ke upazAnta hone para aupazamika cAritra" hotA hai| kSAyopazamika (mizra) mAva - nANA va aNNANA titri va daMsaNa ligaM ca gihidhammo / veba ca cAritaM dagNAga missagA bhAvA / / 268 / / gAthArtha --- cAra jJAna, tIna ajJAna, tIna darzana, gRhasthadharma, vedaka samyaktva, cAra cAritra tathA dAnAdi pA~ca labdhiyA~- ye mizra arthAt kSAyopazamika bhAva meM bhI sambhava hai| vivecana kSAyopazamika bhAva ke 21 bheda - - cAra jJAna arthAt matijJAna, zrutajJAna, avadhi jJAna tathA mana:paryayajJAna, tIna ajJAna arthAt mati ajJAna, zruta ajJAna tathA vibhaMgajJAna, tIna darzana arthAt cakSudarzana, acakSudarzana tathA avadhidarzana, dezavirati arthAt gRhasthadharma, vedaka samayaktva arthAt kSAyopazamika samyaktva | cAra cAritra - sAmAyika, chedopasthApanIya, parihAravizuddhi tathA sUkSma samparAya / pA~ca labdhiyA~ - dAna, lAbha, bhoga, upabhoga tathA vIrya labdhi /
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ jovasapAsa prazna - kisake kSayopazama se kisa labdhi kI prApti hotI hai? - 1. jJAnAvaraNa ke kSayopazama se cAra jJAna tathA tIna ajJAna prApta hote haiN| 2. darzanAvaraNa ke kSayopazama se tIna darzana prApta hote haiN| 220 3. apratyAkhyAnI kaSAya catuSka ke kSayopazama se dezaviti cAritra prApta hotA haiN| 4. darzana saptaka (anantAnubandhI kaSAya catuSka evaM tIna prakAra kA darzana moha) ke kSayopazama se kSAyopazamika samyaktva kI prApti hotI hai| 5. cAritra mohanIya ke kSayopazama se cAroM cAritroM kI prApti hotI hai| 6. antarasya karma ke kSayopazama se pA~ca labdhiyA~ prApta hotI hai| prazna- pA~co labdhiyoM Apane kSAyika bhAva kI kahI tathA kSAyopazamika kI bhI kahI, isakA kAraNa kyA haiM? uttara - kSaya se prApta pA~coM labdhiyA~ kevalI ko hotI hai tathA kSAyopazamika bhAva se prApta pA~coM labdhiyA~ chadyastha ko hotI haiN| donoM meM yahI antara hai| audayika tathA pAriNAmika bhAva kApasAkasAtha annANa asya assaNNI / micchAhAre udayA jiyabhaSviyaratibalahAvo / / 269 / / gAthArtha - gati, kAya, veda, lezyA, kaSAya, ajJAna, avirati asaMjJItva, mithyAtva aura AhArakattva - ye audayika bhAva haiN| jIvatva, bhavyatva tathA abhavyatva ye tIna pAriNAmika bhAva haiN| vivecana gati kAya veda lezyA : cAroM gatiyA~ audayika bhAva meM AtI haiM yathA-naraka gati, tiryaJca gati manuSya gati tathA devagati / I : nAma karma ke udaya se jIva pRthvI Adi chaHkAyoM, gati, jAti pratyeka zarIra tathA sthAvara zarIra Adi zarIroM ko prApta karatA hai| : no kaSAya (mohanIya karma ke udaya se jIva strIveda, puruSaveda tathA napuMsakaveda ko prApta karatA hai| : kaSAya mohanIya karma tathA tInoM yoga ke udaya se "yoga pariNAma rUpa lezyA" hotI haiN|
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAva-dvAra kapAva : kaSAya mohanIya karma ke udaya se jIva krodhAdi kaSAyoM se AkrAnta haiN| ajJAna / jJAnAvaraNAdi tathA mithyAtva mohanIya karma ke udaya se jIvamati Adi ajJAna ko prApta karatA hai| avirati : cAritra mohanIya arthAt apratyAkhyAnI kaSAya catuSka ke udaya se jIva ko virati prApta nahIM hotI hai| asaMjI :: manoaparyApta nAma karma tathA jJAnAvaraNa ke udaya se jIva asaMjJItva (vivekAbhAva) ko prApta karatA hai| miSNava : mithyAtva mohanIya karma ke udaya se jIva mithyAtva-dazA ko prApta karatA hai| AhArakatva : kSudhAvedanIya tathA AhAra paryApti nAma karma ke udaya se jIva AhAra grahaNa karatA hai| pAriNAmikabhAva : jIvatva, bhavyatva tathA amavyatva- ye tIna pAriNAmika bhAva haiN| jIvatva-jIvana kI yogyatA rUpa sthiti| bhavyatva--mokSa jAne kI yogyatA rUpa sthiti| abhavyatA-mokSa jAne kI ayogyatA rUpa sthiti| prazna-Apa ne pAMcoM bhAvoM kI bAta kI para chaThe sannipAtika bhAva kI to carcA hI nahIM kI? uttara-sanipAtika bhAva audayika Adi pA~ca bhAvoM se alaga nahIM hotA hai| vaha to vibhinna bhAvoM ko sAMyogika avasthA kA nAma hai ata: usakI alaga se carcA nahIM kI gaI hai| mammAmammAgAsA kAloti ya pAriNAmio bhaavo| khaMbhA desa paesA aNU va pariNAma uvaraNa / / 270||maavdaarN gAthArtha- 1. dharmAstikAya 2. adharmAstikAya 3. AkAzAstikAya tathA 4. kAla meM mAtra pAriNAmika bhAva hotA hai| jabaki pudgala rUpa- skandha, deza, pradeza tathA paramANu meM pAriNAmika tathA audayika bhAva haiN| vivecana-dharmAstikAya Adi uparyukta cAroM dravyoM meM mAtra pAriNAmika bhAva haiM tathA anAdi kAla se ye jIva tathA pudgala kI gati yA sthiti ke mAdhyama hai
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 jIvasamAsa aura unheM avakAza dete haiN| samaya, AvalikA Adi vyavahAra kAla se pAriNAmika bhAva haiN| pudgala ke cAroM rUpoM-- skandha, deza, pradeza evaM paramANu meM satat rUpa se audayika tathA pAriNAmika bhAva calatA rahatA hai| sAtavAM bhAvadvAra smaapt|
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 gati alpabahutva- dvAra yovA narA narehi ya asaMkhaguNiyA havaMti nerahayA / tato surA surehi ya siddhANaMtA tao tiriyA / / 271 / / gAthArtha - cAroM gatiyo meM manuSya sabase kama haiN| manuSya se asaMkhyAta guNA adhika nArakI haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika devatA haiM / denoM se ananta guNA adhika siddha (muktAtmA) haiN| siddhoM se ananta guNA tiryaca haiN| vivecana - muktAtmA evaM cAroM gatiyoM ke jIvoM meM garbhaja manuSya sabase kama haiN| manuSyoM kA nivAsa kSetra bhI mAtra aDhAI dvIpa haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika jIva sAta narakoM meM rahe hue haiM / unase bhI asaMkhyAta guNA adhika devatA haiN| ina sabakA kSetra bhI eka-dUsare se adhikAdhika hai| devoM se ananta guNA adhika siddha hai tathA siddhoM se ananta guNA adhika tiryaca haiN| isa prakAra gati kI apekSA se tiryaya gati meM sabase adhika jIna haiN| prazApanAsUtra ke 27veM mahAdaNDaka ke anusAra adholoka meM pahalI se lekara sAtavI naraka taka kramazaH jIvoM kI saMkhyA ghaTatI jAtI hai| Urdhvaloka meM sabase Upara ke devaloka se nIce ke devalokoM meM saMkhyA meM vRddhi hotI haiN| sabase Upara anuttara vimAnavAsI devoM kI saMkhyA sabase kama haiM, phira nIce ke devoM kI saMkhyA kramazaH bar3hatI jAtI hai| vaimAnikoM meM sarvAdhika saMkhyA saudharma devoM kI haiN| saudharma se adhika bhavanapati, unase adhika vyantara devoM tathA jyotiSka devoM kI haiN| phira jaise-jaise indriyA~ kama hotI jAtI haiM vaise-vaise jIvoM kI saMkhyA adhika hotI jAtI hai| paryApta evaM saMjJI (vikasita) kI apekSA avikasita evaM asaMjJI tiryaMcoM ko saMkhyA adhika hai| jabaki sabase kama manuSyoM kI saMkhyA haiN| strI Adi thobADa maNussIo naranatyatirikkhio asaMkhaguNA / suravekSI saMkhaguNA sinhA tiriyA anaMtaguNA / / 272 / /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa gAvArtha- sabase kama manuSyanI (mAnava-strI) haiN| usase asaMkhyAta guNA adhika manuSya haiN| manuSya se asaMkhyAta guNA adhika nArakI haiN| nArakI se asaMkhyAta guNA adhika tiriyacinI, unase saMkhyAta guNA adhika deviyoM haiN| unase anantaguNA adhika siddha haiM tathA siddha se ananta guNA adhika tiyaMca haiN| 224 vivecana - anya granthoM meM puruSa kI apekSA striyA~ adhika batAI haiM tathA yahA~ striyA~ sabase kama batAyI gaI haiN| isakA kyA kAraNa hai? uttara- garbhaja manuSyoM kI apekSA se striyA~ adhika haiM para sammUrcchima manuSyoM kI apekSA se kama hai| striyA~ saMkhyAta tathA sammUrcchima manuSya asaMkhyAta guNA hai / prajJApanAsUtra ke mahAdaNDaka dvAra meM samagra rUpa se jIvoM ke alpa- bahutva kI carcA kI gaI hai| usa yuga meM AcAryoM ne jIvoM kI saMkhyA kA tAratamya batAne kA prayatna kiyA hai tathA manuSya ho, deva hoM yA tiryaJca ho sabhI meM puruSa kI apekSA striyoM kI saMkhyA adhika mAnI gii| manuSyoM meM puruSoM kI apekSA striyA~ sattAisa guNa aura sattAisa adhika hotI haiN| siddha unase ananta guNA haiM tathA tiryaMca siddha se ananta guNA haiN| yahA~ tiryaMca meM nigoda ko bhI sammilita kara lenA caahiye| narakagati Adi thovA ya tamatamAe kamaso ghammatayA asaMkhaguNA / yovA tirikpajjata saMkha tiriyA anaMtaguNA / / 273 / / mAthArtha - antima sAtavIM tamastamaprabhA nArakI meM sabase kama nArakI jIva haiN| phira anukrama se asaMkhyAta guNA ulaTekrama se prathama naraka taka jAnanA caahiye| tiryaca meM sabase kama tiriyaciniyA~ haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika paryApta paMcendriya tiryaJca haiM tathA unase ananta guNA ekendriyAdi tiryaca haiN| vivecana - sAtavIM pRthvI meM sabase kama nArakI haiN| phira kramazaH uttarottara cha: narakoM meM eka-dUsare se asaMkhyAta guNA adhika samajhanA caahie| tiryaJca gati meM sabase kama tiryaJca striyA~ haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika paryApta tiryazca pazcendriya jIva haiN| paryApta paMcendriya tiryaJca se ekendriya tiryaJcAdi ananta guNA adhika haiN| jJAtavya hai ki tiryaca gati meM bhI sammUrcchima tathA garbhaja paryApta milAne para tiryaJcaniyA~ kama haiN| mAtra garbhaja tiryaJcaM jIvoM kI apekSA to tiriyaciniyA~ adhika hI haiN|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 225 alpabahutva-drAra devagati Adi thovANuttaravAsI asaMkhaguNavatI jAva sohmmo| bhavaNesu vaMtaresu ya saMkhejjaguNA joisiyaa|| 274 / / gAthArtha sabase kama anuttara vimAnavAsI deva haiN| unase kramaza: asaMkhyAta guNA adhika saudharma devaloka taka ke devoM kI saMkhyA jaannaa| vaimAnika devoM kI apekSA bhavanapati tathA vyantara ko bhI asaMkhyAta guNA adhika jAnanA tathA unase jyotiSaka devoM ko saMkhyAta guNA adhika jAnanA caahiye| vivecana-devoM meM anattara vimAnavAsI deva sabase kama haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika praiveyaka vimAnavAsI deva haiN| unase acyuta vimAnavAsI asaMkhya guNA adhika hai| isa prakAra kramaza: saudharma devaloka taka asaMkhyAta guNA adhika-adhika jAnanA caahiye| saudharma se bhavanapati tathA bhavanapati se vyantara deva asaMkhyAta guNA adhika hai| vyantara se jyotiSka deva saMkhyAta guNA adhika hai| ekendriya paMciMdiyA pa yovA vivajjaeNa vipalA viseshiyaa| tatto ya aNaMtaguNA aNidiegidiyA kamaso / 275 / / gAthArtha-sabase kama paJcendriya haiN| phira vikalendriyoM kA krama ulTA kara dene se unameM kramaza: vizeSa (adhika) haiN| unase siddha ananta guNA tathA siddha se anantaguNA ekendriya haiN| vivecana- sabase kama paMcendriya jIva haiN| phira vikalendriyoM kA krama (vivajjaeNa) viparIta kara dene se arthAt caturindriya, vIndriya tathA dvIndriya karane para eka-dUsare se adhika-adhika jAnanA caahie| arthAt paMcendriya se vizeSa adhika caturindriya, usase vizeSa adhika zrIndriya, usase vizeSa adhika dvIndriya phira unase anantaguNA adhika siddha tathA siddha se anantagaNA adhika ekendriya samajhanA caahiye| kAya thovA ya tasA sato teDha asaMkhA tao viseshiyaa| kamaso bhUdagavAU akASa hariyA arnntgunnaa|| 276 / / gAvArtha-sabase kama usakAya hai| unase asaMkhyAta guNA adhika tejaskAya hai| tejaskAya se vizeSa adhika anukrama se pRthvI, apa, vAyu, unase ananta guNA
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 jIvasamAsa kAya-rahita siddha hai tathA unase ananta guNA vanaspatikAya ke jIva haiN| vivecana- sabase kama trasakAya ke jIva haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika agnikAya ke jIva haiN| unase pRthvIkAya Adi ke jIva anukrama se adhika haiN| unase vAyukAya ke jIva adhika hai| vAyukAya se siddha ananta guNA adhika haiM tathA unase vanaspatikAya ke jIva ananta guNA adhika hai| guNasthAna uvasAmagA pa thovA khavaga jiNe appamatta isare y| kamaso saMkhejjaguNA desaviraya sAsaNe'saMkhA / / 277 / / missA'saMkhejjaguNA avirayasammA tao asNkhgunnaa| sivAya aNaMtaguNA tattomicchA aNaMtaguNA / / 278 / / gAvArtha- gaNasthAnoM kI apekSA se upazAmaka sabase kama hote haiN| unase adhika kSapaka, unase adhika jina, unase adhika apramattasaMyata tathA saMkhyAta guNA unase adhika pramattasaMyata hote haiN| unase adhika dezavirati, unase adhika sAsvAdanI, unase adhika mizra aura unase adhika avirati samyaktva kramaza: asaMkhyaguNA adhika hAte haiN| unase siddha ananta guNA adhika haiM tathA siddhoM se mithyAtvI ananta guNA hote haiN| vivecana-yahA~ upazAmaka se tAtparya zreNI ArUDha upazAmaka tathA upazAnta mohI hai| kSapaka se tAtparya zreNI ArUDha kSapaka tathA kSINa mohI hai| ye donoM prakAra ke jIva kamI hote haiM tathA kabhI nahIM hote haiN| para yadi hote haiM to usameM upazAmaka kama tathA kSapaka adhika hote haiN| kintu kabhI-kabhI isake viparIta bhI hotA hai| arthAt kSapaka kama tathA upazAmaka adhika hote haiN| kSapaka kI apekSA kevalIjina saMkhyAtaguNA adhika hote haiN| inase saMkhyAtaguNA adhika apramatta guNasthAnavI jIva hote haiN| unase saMkhyAta guNA adhika pramatta guNasthAnavartI sAdhu hote haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika dezavirati zrAvaka (manuSya tathA tiryaJca donoM) hote haiN| sAsvAdanI kabhI bilkula nahIM hote haiN| yadi hote haiM to jaghanya se eka, do tathA utkRSTa se cAroM gatiyoM meM hone ke kAraNa asaMkhyAta guNA adhika hote haiN| mizra arthAt samyakmithyAdRSTi jIva hote hai| sAsvAdanI jIvoM se saMkhyAta guNA adhika avirata samyaktvI hote haiN| ye hamezA saMkhyAta hote haiN| unase siddha ananta guNA hote haiN| unase midhyAdaSTi ananta guNA adhika hote haiM kyoMki sarva nigoda ke jIva mithyAdRSTi hI hote haiN|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ devanAraka gati alpabahutva dvAra 227 suranarae sAsANA thovA mIsA ya sNkhgunnyaaraa| tatto avizsammA micchA ya bhave asaMkhaguNA / / 279 / / gAthArtha - devaloka tathA nArakI meM sAsvAdana guNasthAnavartI jIva sabase kama hote haiN| mizra unase saMkhyAta guNA adhika hote haiN| avirata samyaktvI unase asaMkhyAta guNA adhika hote haiM aura mithyAtvI unase asaMkhyAta guNA adhika hote hai| vivecana - jJAtavya haiM ki deva tathA nAraka meM cAra guNasthAna hI hote haiN| dezavirati Adi anya guNa sthAnoM kI vahA~ saMbhAvanA nahIM hai| tiryaJca gati tiriesu desavirayA thovA sAsAyaNI asaMkhaguNA / mIsA va saMkha ajayA asaMkha micchA anaMtaguNA / / 280 / / gAthArtha - tiryoM meM dezavirati vAle sabase kama hai| unase sAsvAdAnI asaMkhyAta guNA adhika haiN| unase mizra dRSTi vAle saMkhyAta guNA adhika haiN| unase avirata samAdhI guNA adhika haiM tathA unase midhyAtvI ananta guNA jIva haiN| vivecana - tiryaMca gati meM dezavirati nAmaka pA~caveM guNasthAna taka kI saMbhAvanA hai| pramattasaMyatAdi guNasthAnakoM kA yahA~ abhAva rahatA hai| manuSya gati maNuyA saMkhejjaguNA guNIsu micchA bhave asaMkhaguNA / evaM appAbahuyaM davyapamANehi sAhejjA / / 281 // gAbhArtha - manuSya meM midhyAdRSTi ko chor3akara zeSa teraha guNasthAnoM meM ulaTe krama se saMkhyAta guNA adhika adhika saMkhyA hotI hai| jabaki mithyAdRSTi unase asaMkhyaguNA adhika hote haiN| isa prakAra dravyaparimANa se alpa- bahutva jAnanA caahiye| vivecana - manuSyoM meM caudaha guNasthAna pAye jAte haiN| inameM midhyAdRSTi ko chor3a karake zeSa teraha guNasthAnavartI jIva Age batAye gaye krama se saMkhyAta guNA adhika hote haiN| ina teraha guNAsthAnavartI meM midhyAtvI manuSya ( saMmUrcchima manuSyoM ko sammilita karane para asaMkhyAta guNA adhika hote haiN| prathama guNasthAna se Upara
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 jIvasamAsa car3hane vAle sabhI manuSya garbhaja hone ke kAraNa ve saMkhyAta hI hote haiN| jJAtavya hai ki pUrva meM bhI hamane garbhaja manuSyoM kI saMkhyA - saMkhyAta batAyI haiN| guNasthAnavata jIvoM meM sabase kama ayogI kevalI hote haiN| unase saMkhyAta guNA adhika upazAmaka hai| upazAmaka se saMkhyAta guNA adhika kSapaka haiN| unase saMkhyAta guNA adhika sayogI kevalI haiN| unase saMkhyAta guNA adhika apramattasaMyata haiN| apramatta se saMkhyAta guNA pramattasaMyata haiN| pramatta saMyata se saMkhyAta guNA adhika dezavirata hai| dezavirata se saMkhyAta guNA adhika avirata samyaktvI haiN| unase saMkhyAta guNA adhika zuruvAdAnI haiN| unase saMkhyAta guNA mizradRSTi haiM tathA unase asaMkhyAta guNA garbhaja tathA sammUrcchima manuSya haiN| isa prakAra yaha alpabahutva dvAra pUrNa huA / aba caudaha mArgaNAoM kI apekSA se saMkSepa meM alpabahutva dvAra ke viSaya meM carcA kI jAtI hai 1. gati - cAroM gatiyoM meM manuSya sabase kama haiM, manuSya se saMkhyAta guNA adhika nArakI, unase asaMkhyAta guNA adhika deva, unase ananta guNA adhika siddha tathA unase ananta guNA adhika tiryana haiN| 2. indriya- indriyoM kI apekSA se sabase kama paMcendriya jIva haiN| phira kramazaH caturindriya, trIndriya dvIndriya eka dUsare se adhika haiN| unase ananta guNA adhika anindriya (siddha) tathA unase ananta guNA adhika ekendriya haiN| 3. kAya kAya kI apekSA se sabase kama usa kAyika jIva haiN| unase asaMkhyAta guNA adhika tejaskAya haiM unase kramaza: vizeSa adhika pRthvIkAya apkAya aura vAyukAya ke jIva haiM unase bhI ananta guNA adhika siddha (akAyI) haiM, unase ananta guNA adhika vanaspatikAya haiN| - 4. yoga - sabase kama manoyogI, unase asaMkhyAta guNA adhika vacanayogI tathA unase ananta guNA adhika ayogI ( siddha) tathA unase ananta guNA adhika kAyayogI haiN| 5. veda - sabase kama puruSa vedI haiM, unase saMkhyAta guNA adhika svIvedI aura unase ananta guNA adhika avedI (siddha) haiM tathA unase bhI ananta guNA napuMsaka haiN| (inheM nigoda Adi sarva jIvoM kI apekSA se jAnanA cAhiye) 6. kavAba - sabase kama akaSAyI (kevalI), unase ananta guNA mAna kaSAyI, unase vizeSAdhika krodhakaSAyI, unase vizeSAdhika mAyAkaSAyI, unase
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva-dvAra 221 vizeSAdhika lobha kaSAyI haiN| cAroM kaSAya cAroM gatiyoM meM hone ke kAraNa yaha 'ananta' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| 7. jJAna-ajJAna-sabase kama mana:paryayajJAnI, unase asaMkhyAta guNA adhika avadhijJAnI, unase vizeSAdhika matizruta zAnI, unase asaMkhyAta guNA adhika vibhaMgajJAnI, unase ananta guNA adhika kevala jJAnI tathA unase ananta guNA adhika matizruta ajJAnI haiN| 8. virata-(saMyama) sabase kama sarvavirati dhara (muni) unase asaMkhyAta guNA adhika deza virati (gRhastha) unase ananta guNA adhika no viratAvirata tathA unase ananta guNA adhika avirata haiN| 9. darzana- avadhidarzanI sabase kama, cakSudarzanI unase asaMkhyAta guNA adhika, kevalIdarzanI unase bhI ananta guNA adhika, unase bhI acakSudarzanI ananta guNA adhika haiN| 10. lezyA- sabase kama zukla-lezyA vAle jIva, unase sakhyAta guNA adhika pana-lezyA vAle jIva, unase saMkhyAta guNA adhika tejo-lezyA vAle jIva aura unase ananta guNA adhika alezI (siddha) hote haiN| unase bhI ananta guNA adhika kApota-lezyA vAle, unase vizeSAdhika nIla-lezyA vAle tathA unase bhI anantaguNA adhika kRSNa-lezyA vAle jIva haiN| lezyA kA sadbhAva cAroM gatiyoM meM hai| 11. samyaktva-(dRSTi) sabase kama mizradRSTi jIva haiM, unase ananta guNA adhika samyagdRSTi jIva tathA unase bhI ananta guNA adhika mithyAdRSTi jIva hai| ananta zabda kA prayoga cAroM gatiyoM kI apekSA se kiyA gayA hai| 12. bhavyatva- sabase kama abhavya jIva haiN| unase bhavyAbhavya rUpa siddha jIva ananta guNA adhika hai tathA unase ananta guNA adhika bhavya jIva haiN| 13. saMjhI-saMjJI jIva sabase kama haiM, unase no saMjJI ananta guNA (siddha) adhika haiM tathA unase bhI asaMjJI jIva ananta guNA haiN| 14, AhAra-anAhAra ke jIva sabase kama haiM, unase asaMkhyAta guNA adhika AhAraka jIva hote haiN| vigraha gativartI jIva, samudghAtI, ayogI tathA siddha ke atirikta sabhI jIva AhAraka haiN| uparokta caudaha mArgaNA ke atirikta bhI alpa-bahutva kI vicAraNA isa prakAra hai|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvasamAsa upayoga- anAkAra upayogI alpa hai, sAkAra upayogI unase saMkhyAta guNA adhika haiN| isakA kAraNa hai ki darzana kI apekSA jJAna kA kAla saMkhyAta guNA adhika hai| paryApta-aparyApta kI apekSA paryApta jIva asaMkhyAta guNA adhika haiM isakA kAraNa bhI kAla hI hai| aparyApta kA kAla antarmuharta hai tathA paryApta kA kAla utkRSTataH taitIsa sAgaropama hai| mAvara- bAdara arthAt sthUla jIva alpa hai tathA sUkSma unase asaMkhyAta guNA adhika haiN| nigoda Adi jIvoM kI apekSA se aisA kathana kiyA gayA hai| ajIva meM alpabahutva dhamAdhambhAgAsA signivi dabayA bhave thovaa| tato aNaMtagaNiyA poggala davA tao samayA / / 282 / / gAthArtha- dharmAstikAya, adharmAstikAya tathA AkAzAstikAya- ye to tInoM hI alpa haiN| inase pudgala dravya ananta hai| pudgala dravya se samaya (kAla dravya) ananta haiN| vivecana- yadyapi jahA~-jahA~ pugala dravya tathA kAla hai vahA~-vahA~ ye tInoM dravya haiM phira bhI ye saMkhyA meM eka haiM, ata: alpa hai| ye tInoM hI dravya paraspara samAna haiN| pudgala dravya inase ananta guNA adhika haiN| unase bhI nirvibhAjya kAlAMza arthAt samaya ananta guNA adhika haiN| pudgala ananta haiM, ve bhUta meM bhI the, vartamAna meM bhI haiM tathA ve pudgala parivartita hokara bhaviSya meM bhI rheNge| phira bhI eka-eka pudgala dravya para ananta kAlANuoM ke hone se kAla dravya pudgala dravya kI apekSA bhI adhika mAnA gayA haiN| pradeza alpabahutva pammAmammapaesA tullA paramANavo annNtgunnaa| samayA tao aNaMtA taha khapaesA aNaMtaguNA / / 283 / / SamAdhammapaesehito jIvA tao aNaMtaguNA / . poggalasamayA khaMpi ya paesao teNa'NataguNA / / 284 / / gAthArtha-dharmAstikAya, adharmAstikAya ke pradeza samAna hai| unase paramANu ananta guNA adhika haiN| paramANu se kAlANu arthAt samaya ananta guNA adhika hai| unase AkAza pradeza ananta guNA adhika haiN|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ alpabahutva- dvAra 231 dharmAstikAya adharmAstikAya tathA jIvAstikAya ke pradeza asaMkhyAta haiN| phira bhI dharmAstikAya aura adharmAstikAya dravya kI apekSA jIba dravya ke pradeza ananta guNA haiN| jIva dravya ke pradezoM se pudgala ke pradeza ananta guNA adhika haiM pula dravya se 'samaya' arthAta kA guNA adhika haiM evaM usase lokAkAza ke pradeza ananta guNA adhika haiN| vivecana - dharmAstikAya evaM adharmAstikAya ke pradeza samAna haiM / pudgala usase ananta guNA adhika haiN| ataH pudgala ke pradeza bhI ananta guNA adhika haiN| samaya unase bhI ananta guNA adhika hai-- jaise kI pUrva gAthA meM spaSTa kiyA haiM tathA samaya se ananta guNe AkAza ke pradeza haiN| tattvArthakAra ne adhyAya 5 meM dravyoM ke pradezoM kI saMkhyA isa prakAra batAI hai-- dharma aura adharma ke asaMkhyAta pradeza haiN| eka jIva ke bhI asaMkhyAta pradeza haiN| AkAza ke pradeza ananta haiM / pudgala dravya ke pradeza saMkhyAta, asaMkhyAta tathA ananta haiN| paramANu ke pradeza nahIM hote haiN| uparyukta gAthA 284 ke anusAra hI dharmAdharmAstikAya - dharmAsti kAya adharmAstikAya ina dono ke pradeza asaMkhyAta haiM tathA jIva bhI asaMkhyAta pradezI haiN| pradeza- vastu kA aisA avibhAjya aMza hai jisake phira Tukar3e na ho ske| parantu yaha skandha ke sAtha jur3A hone ke kAraNa pradeza kahalAtA haiN| paramANu - paramANu bhI aisA hI avibhAjya aMza hai parantu skandha se alaga ho jAne kAraNa use 'paramANu' saMjJA dI jAtI haiN| dharma-adharma ye donoM eka-eka ikAI rUpa haiN| unake avibhAjya aMza bhI asaMkhyAta asaMkhyAta haiM parantu ukta donoM dravya aise haiM jinake asaMkhya avibhAjya aMza kevala buddhi se kalpita kiye jA sakate haiM, de mUlataH skandha se pRthak nahIM kiye jA skte| jIva-jIva dravya bhI asaMkhya pradezI haiM tathA yaha bhI akhaMDa ikAI hai parantu vaha saMkhyA kI apekSA svatantra dravya ke rUpa meM ananta hai arthAt jIva dravya ananta haiM parantu eka jIva ke pradeza asaMkhyAta hI haiN| pula - pula ke skandha cAroM dravyoM kI taraha nizcita nahIM haiN| koI pudgala skandha saMkhyAta pradezI, koI asaMkhyAta pradezI, koI ananta pradezI tathA koI anantAnanta pradezI hotA hai| pudgala ke atirikta anya cAroM dravya avibhAjya haiM parantu pugala dravya vibhAjita hotA hai| punaH ve cAroM dravya amUrta haiM tathA pudrala dravya mUrta haiM pugala meM saMyoga
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 jIvasamAsa tathA viyoga hone kI yogyatA hai| jJAtavya hai ki kAlANu sadaiva svatantra hote hai, unameM saMyoga viyoga nahIM hai| AkAza ke pradeza to nizcita rUpa se ananta hI hote haiN| (alpa-bahutva ko vistAra se jAnane hetu dekheM prajJApanAsUtra pada 198. se 283) mabhaMgavihivAe viThThatvANaM jinnovaahaannN| dhAraNapasahI bhuga ApasamAsasyauparato / / 985 / / jIva samAsa ke artha ko samajhane vAlA sajaga sAdhaka jinopadiSTa evaM vividha apekSAoM se kathita dRSTivAda ke draSTArtha (vAstavika artha) kA dhAraka viziSTa zAtA bana jAtA hai| phala prApti evaM jIvAjIve vityarabhihie samAsanihiDe / upautto jo guNae tassa maI jAyae viulA / / 286 / / gAthArtha-Agama meM vistAra se varNita jIva evaM ajIva tattva kA yahA~ saMkSepa meM vivecana kiyA gayA hainoisa jIva samAsa kA sajaga hokara cintana karatA hai, usakI mati (buddhi) vipula hotI hai| AThavA~ alpavAhatva-bAra samApta jIvasamAsa sampUrNa