Book Title: Gomtesh Gatha
Author(s): Niraj Jain
Publisher: Bharatiya Gyanpith
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090183/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gomaTeza gAthA nIraja jaina ema0 e0 bhAratIya jJAnapITha prakAzana Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokodaya granthamAlA : granthAMka 413 sampAdaka evaM niyojaka lakSmIcandra jaina, jagadIza, DaoN. vimalaprakAza jaina Lokodaya Series : Title No. 413 GOMATESH GATHA (Novel) First Edition : 1981 Price : Rs. 25/ BHARATIYA JNANPITH B/45-47, Connaught Place NEW DELHI-110001 gomaTeza gAthA (upanyAsa) nIraja jaina prakAzaka bhAratIya jJAnapITha bI/45-47, kanaoNTa plesa, nayI dillI-110001 prathama saMskaraNa : 1981 mUlya : paccIsa rupaye mudraka mittala priNTarsa, zAhadarA, dillI-32 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AryikA vizuddhamatI mAtAjI kA AzIrvacana antarvani jisa prakAra dravya prANa aura bhAva prANa ke sAmaMjasya kA nAma jIvana hai, usI prakAra, dravya aura bhAva donoM kI samyak abhivyaMjanA kA nAma kalA hai| sat kA saMsparza lekara calanevAlI kalpanA hI yathArtha kalA hotI hai| korI kalpanA kalA nahIM kahI jA sktii| dehayaSTi jIrNa hote hue bhI jaise vRddha puruSa kI cetanA yathArtha aura apane Apa meM paripUrNa hotI hai, usI prakAra jaina vAGamaya kI paurANika kathAe~ purAtana hokara bhI jIvanta aura paripUrNa haiN| yogIzvara gomaTeza bAhubalI kI gaurava-gAthA, aisI hI eka ati prAcIna kathA hai, jisakI jIvantatA Aja bhI nirvivAda hai| jisa prakAra eka catura zilpakAra, pUrva bhavoM ke saMskAra evaM paramparA se prApta anubhavoM ke AdhAra para, apanI dRr3ha icchAzakti, aDiga saMkalpa, ekAnta cintana, sadAcAra, mitAhAra, nirlobha vRtti, ahaMkAra nivRtti aura mana-vacana tathA indriyoM ke yathAsAdhya saMyama kI sAdhanA ke bala para, durbhedya zilAkhaNDoM meM bhI, apane sAdhya ko sAkAra kara letA hai, usI prakAra sAhityakAra bhI pUrva puNya ke yoga se, dRr3ha icchAzakti aura Antarika zraddhA-bhakti ke bala para paurANika kathAoM ke zabdapAtra meM bhAvAbhivyaMjanA bharakara, unheM jIvanta sadRza sugrAhya aura suzruta banA detA hai| __ zrI nIraja jaina sAhityAkAza ke eka aise hI AbhAvAna nakSatra haiN| unakI sazakta lekhanI ne sulalita bhASA, sundara vAkya-vinyAsa, madhura saMbodhana evaM anupama kAvya sauSThava ke mAdhyama se, dIrghakAla pUrva jyotirmAna, bhagavAn bAhubalI kI puNyakathA kI zItala dhArA se, hRdaya paTala ko vaisA hI abhisiMcita kara diyA hai jaisA podanapura ke vana prAnta meM SaTkhaNDacakravartI bharata dvArA sthApita, latAgulmoM se AveSTita aura viSadhara samUhoM se maNDita, yogacakravartI bAhubalI kI anukRti ko zravaNabelagola ke vidhya zikhara para, sahasra varSa pUrva, siddhAntacakravartI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nemicandrAcArya ke AzIrvAda se, bhakticakravartI cAmuNDarAya kI preraNA se, zilpacakravartI rUpakArane mUrtimAna karake, kAlaladevI Adi bhaktoM ke samUha ko prathama darzana ke amRta jala se abhisiMcita kara diyA thA / zasya-zyAmalA dharA ko AplAvita karanevAlI jala vAhinI jaise giri-khaNDoM se nikalatI haiM, vaise hI karnATaka ke zravaNabelagola meM sthita, apane smRti koSa meM sudUra atIta ke vartamAna sahasrAbdI mahotsava paryanta ke samasta ghaTanAcakra ko surakSita rakhanevAle candragiri ke mukha se zraddhAlu pathika ke prati vAtsalya rasa se otaprota sambodhana karAte hue, gomaTeza bhagavAna kI udbhava gAthA aura aMtima zrutakevalI bhadrabAhusvAmI tathA aMtima mukuTabaddha narendra candragupta ( prabhAcandra munirAja) kI pAvana gaurava gAthA rUpI triveNI ko, tapaHpUta dhavala kIrtimAn nemicandrAcArya, samyaktvaratnAkara cAmuNDarAya parivAra evaM mahAsatI atti mabbe Adi kI puNya gAthA rUpI upa-dhArAoM ko sammilita karake, aitihAsika pRSThabhUmi para sucArU rItyA atIva rocaka DhaMga se lekhaka ne pravAhita karAI hai / AkhyAna kI yaha puNya - vAhinI, dhavala yaza prApta bhagavAn bAhubalI kI advitIya manohara pratimA sadRza, bhavyajana rUpI kRSakoM ko yuga-yuga taka, dharma rUpI uttama phala pradAna karatI rahegI / isa gomaTeza - gAthA meM kahIM akampa aura nizcala gomaTezvara kI mahimA kA apUrva darzana hotA hai, kahIM bhadrabAhu svAmI kI parama samAdhi rUpI vijayapatAkA kI upalabdhi kA dRzya dikhAI detA hai, kahIM candragupta narendra ko Atma- dravya kI rAjadhAnI meM, AtmaguNa rUpI asaMkhya prajA aura ratnatraya dharma rUpI akSaya koSa ke upabhoga kA Adhipatya milatA hai, kahIM dIkSAguru bhadrabAhu svAmI kI vaiyAvRtta kA ekAdhikAra anubhava meM AtA hai / kahIM usa lokottara pratimA ke udbhAvana ke lie nemicandrAcArya kA gahana ciMtana aura nirdeza parAmarza kI vilakSaNatA anubhUtya hai, kahIM stuti ke chandoM meM unakI bhAva-vihvalatA kA AsvAdana hotA hai / isa gAthA meM kahIM udAramanA cAmuNDarAya kI apUrva mAtRbhakti, anukaraNIya dAnavRtti aura atizaya jinabhakti kA cittAkarSaka dRzya sAmane A jAtA hai, kahIM paNDitAcArya kI kAryakuzalatA evaM rAga-virAga ke yuddha meM virAga kI vijaya kA sundara smaraNIya citraNa hai / kahIM tRSNA nAgina kI viSavedanA se saMtapta zilpakAra kA manastApa aura mAtR-vacana ke garur3amaNi dvArA viSa vamana ke uparAnta usakI bhUtapUrva kA tRpti kA, sukhAnubhUti kA, hRdayasparzI citraNa hai, kahIM jinadevana kA adamya utsAha, kAryakSamatA evaM karttavya niSThA kA anukaraNIya kathana hai / kahIM kAlaladevI kI AMtarika jina bhakti ke sAtha yukti aura zakti kA sahaja gaThabaMdhana dRzyamAna hai, kahIM ajitAdevI kI gArhasthika nipuNatA evaM sAsu ke prati kartavya pAlana kA anukaraNIya udAharaNa hai / kahIM yogya gRhiNI sarasvatI devI kI 4 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabandha kuzalatA aura snehapUrNa atithi satkAra ke sAtha usake zreSTha maryAdita kAryakalApa mana ko moha lete haiM, kahIM bAlaka saurabha kI dhArmika saMskAroM se yukta bAlaceSTAe~ mana ko lubhAtI haiM / kahIM gullikA-ajjI kI laghukAya gullikA meM se akSaya ghaTa-sI nisRta dugdha dhArA ke dvArA gomaTeza ke prathama mahAmastakAbhiSeka kI anupama anubhUtiyoM kA AsvAdanIya aMkana hai| isa prakAra gadyakAvya-sA pravahamAna yaha AkhyAna, dhArmika evaM gArhastha jIvana ke pratyeka pakSa kA paricAyaka tathA jIvanotthAna ke sugama mArga kA digdarzaka hai| __ lekhaka ne apanI tanmayatA se isa gomaTeza-gAthA ke bahAne kAla sambandhI sahasroM zatAbdiyoM ke aMtara ko vartamAna ke aMcala meM aMkita kara diyA hai, kSetra sambandhI karnATaka prAnta kI dUrI ko apane svAdhyAya kakSa meM sameTa liyA hai aura vibhinna pAtroM ke manojagata meM udita honevAle rAga-virAga, lobha-udAratA, tRSNA aura saMtoSa Adi ke antardvandvoM ko pAThaka kI anubhUti meM samAviSTa kara diyA hai| ___ gRhasthAvasthA meM prajJAvAn agraja hone ke nAte nIraja jI ne mujhe sadaiva adhika se adhika dene kA prayAsa kiyA, kiMtu merI mati gullikA, gullikA-ajjI kI gullikA sadRza laghukAya hI thI, ataH maiM kucha adhika nahIM le sakI, aba usa meM se bhalA unheM kyA, kitanA aura kaise de sakatI hU~ ? hA~ 'gomaTeza gAthA' kI isa pANDulipi ko dekhakara merI antarAtmA se yaha antardhvani avazya nikalatI hai ki unakI yaha 'anupama kathAkRti' yazarUpI ratha para ArUr3ha hokara digdiganta meM yugayugAnta taka paryaTana karatI huI, jana-mana kA kAluSya haratI rahe aura ve svayaM zIghrAtizIghra cAritra rathArUr3ha hokara AtmakalyANa ke mArga para agrasara hoN| iti zubham / zarat pUrNimA 23-10-80 ---AryikA vizuddhamatI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukha zrI nIraja jaina kI prastuta kRti ko maiMne kevala par3hA hI nahIM hai, apitu lekhaka ke mukha se isake kaI mahatvapUrNa prakaraNa sune bhI haiM / pustaka kI kathAvastu para aura isake saMyojana para unase barAbara carcA hotI rahI hai / 'gomaTeza - gAthA' ko nIraja jI ne itanI rocaka zailI meM saMyojita kiyA hai ki vaha tathyoM ko abhivyakta karate hue eka sahaja loka kathA banI rahatI hai aura eka sAmAnya pAThaka bhI use anta taka par3hane ke lobha kA saMvaraNa nahIM kara sakatA / lekhaka se merA prathama paricaya do varSa pUrva jaba maiM bundelakhaNDa ke tIrthoM kI yAtrA kara rahA thA, huaa| usase pahale maiM socatA thA ki ve jaina zilpakalA ke vizeSajJa haiM aura mAtra kalA viSayoM kI hI carcA karate haiM / kintu isa kRti ko par3hakara aba maiM niHsaMkoca kaha sakatA hUM ki bhagavAna gomaTezvara kI sahasrAbdI pratiSThApanA aura mahAmastakAbhiSeka ke avasara para jo sAhitya mere dekhane meM AyA hai, usameM isa kRti kA zIrSastha sthAna hai / mAdhyama se kiyA pustaka ke kucha aMza aise bhI haiM, jinake bhItara se lekhaka ke jIvana saMgharSa kI jhAMkI milatI hai / maiMne unake 'tAza ke bAvana patte' pustikA bhI dekhI hai, lekhaka ne apane 52 varSoM ke jIvana saMgharSa kA Atma nirIkSaNa usa kRti ke hai / yaha svayaM nirIkSaNa kI kalA bahuta hI anUThI evaM mArmika mujhe pratIta hotI hai / 'gomaTeza gAthA' ke prArambha ke adhyAyoM ko isa prakAra niyojita kiyA gayA hai ki zravaNabelagola se sambandhita sArI paricayAtmaka sAmagrI bar3I kuzalatA se prastuta kara dI gaI hai| vizeSakara 'deva, zAstra, guru kI pAvana triveNI' zIrSaka adhyAyoM meM - vahA~ isa saMtApahArI parama pAvana tIrthaM ke dhArmika, sAMskRtika, aitihAsika aura purAtAtvika mahatva ko apane vyaktitva aura kRtitva se saMsthApita karanevAle mahApuruSoM kI amara gAthA ko, jJAna aura zraddhA kI dIpa- jyoti se ujAgara kiyA gayA hai / 6 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gomaTeza gAthA' kI eka vizeSatA yaha hai ki nIraja jI ne itihAsa aura saMskRti kI vipula sAmagrI ke sAgara meM se motI cunakara sAhitya ke lie kaNThahAra taiyAra kara diyA hai / pustaka kA pratyeka adhyAya jAnakArI koSa hai, kintu kahIM bhI ise bojha nahIM banane diyA gayA hai| prasaMga ke anusAra paurANika gAthA aura itihAsa ke tathyoM kI vivecanA hai| kAlacakra kA pravartana, bhogabhUmi kA vaibhava aura usakA hrAsa, usake uparAMta karmabhUmi kA udbhava va vikAsa, zru tajJAna kI paramparA, AcArya bhadrabAhu aura samrAT candragupta ke aitihAsika tathyoM se lekara siddhAntacakravartI nemicandrAcArya tathA bhagavAn bAhubalI kI mUrti ke pratiSThApaka pratApI cAmuNDarAya ke itivRtta taka, jo kucha jAnane yogya hai, saba sAra rUpa meM isa pustaka meM A gayA hai| vindhyagiri ke zikhara para pratiSThita vizAla khaDgAsana mUrtikA pustaka meM jo alaukika dRzya aMkita kiyA gayA hai, usake anurUpa bhAva aura bhASA eka kavihRdaya hI pA sakatA hai / itihAsa ke tathyoM ko yathAsambhava surakSita rakhate hue, jahA~ bhI kathAnaka ke citraNa ne bhAvanAoM ko prerita kiyA hai vahA~ nIraja jI kI kalpanA mukhara ho gayI hai / tathyoM kA sapATa varNana itihAsa kara sakatA hai jahA~ AkRti kA DhAMcA khar3A kara dene se kAma cala jAtA hai, kintu sAhitya kI racanA taba sampUrNa hotI hai jaba DhAMce meM prANoM kA spandana hone lge| aisA spandana lekhaka ne svayaM to anubhava kiyA hI hai, pAThakoM taka bhI use pahu~cAyA hai| bhagavAn bAhubalI kI mUrti ke darzanoM ke lie podanapura kI jisa yAtrA kI vyavasthA cAmuNDarAya ne apanI mAtA kI abhilASA pUrti ke lie kI thI, usa yAtrA kA vivaraNa kahIM bhI pothiyoM meM nahIM miltaa| yAtriyoM meM mAtA kAlaladevI, unake guru AcArya nemicandra, putra cAmuNDarAya aura cAmuNDa rAya kI patnI ajitAdevI kI nAmAvali sahajatA se socI jA sakatI hai| kintu saMgha kI yAtrA ko sajIva aura sampUrNa banAne ke lie nIraja jI ne cAmuNDarAya ke putra jinadevana, putravadhu sarasvatI aura pautra saurabha ko rUpAMkita kiyA hai / eka bharA pUrA rAja parivAra zrAvakocita maryAdAoM ke sAre AyojanoM ko, dharma guruoM ke nirdezana meM, samyak darzana, samyak jJAna aura samyaka caritra kI mahimA se maNDita karatA hai, nIrajajI kI yaha kalpanA dRSTi, kathA ko nayA AyAma detI hai| sAhityika lekhana preraka bhI ho, 'gomaTeza gAthA' isakA udAharaNa hai| ___anta ke kaI adhyAyoM meM kathA kA vistAra kitanA Avazyaka thA, isameM matabheda ho sakatA hai, kintu lekhaka kA yaha Agraha spaSTa dikhAI detA hai ki jisa vizAla pariveza meM gomaTeza svAmI kI mUrti kA nirmANa ho rahA hai, jahA~ jinadevana aura sarasvatI apane apane dAyitvoM ke nirvAha meM tana-mana se lage hue haiM, usa pariveza ko jIvantatA dI jaaye| isake lie zilpI ke (jise nIrajajI ne ariSTanemi Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na kahakara kevala rUpakAra kI saMjJA dI hai) manobhAvoM ko aura usakI duvidhA ko citrita karanA Avazyaka hai / 'rUpakAra' ne sarasvatI ko apanI dIdI mAnA hai / isa nAte se saurabha rUpakAra ko -- 'mAmA' ke rUpa meM dekhatA hai / ina mAnavIya sambandhoM kA sRjana eka nizcita lakSya kI prApti meM juTe hue vyaktiyoM ke pArasparika sneha aura unakI komala bhAvanAoM se jur3A huA hai / kathAnaka uThA lene ke bAda usakA yathocita nirvAha karanA sAhityakAra aura upanyAsakAra kI anivAryatA ho jAtI hai / isake atirikta ina adhyAyoM ke dvArA usa sAre kathAnaka kA uddezya udghATita hotA hai jo bharata - bAhuvalI ke dvandva se prArambha huA aura rUpakAra ke lobhI mana tathA cAmuNDarAya ke tathAkathita ahaMkAra taka pahu~cA / apane apane vikAroM se mukta hokara, zAnti aura AdhyAtmika utkarSa taka kaise pahu~cA jA sakatA hai, isa marma taka pahu~canA aura pAThaka ke lie vahA~ pahu~cane kA mArga nirdeza karanA, -- gomaTezvara gAthA kA, usake jJAnI aura sahRdaya lekhaka kA, uddezya rahA hai| nIraja jI kI isa saphalatA para merI badhAI | gAthA par3hakara mujhe nizcaya ho gayA ki nIraja jI aise sAhitya sraSTA haiM, jinheM nayI bhASA zailI para saMtulita adhikAra prApta hai| saca pUchiye, to 'gomaTeza gAthA' para maiM barabasa hI, vismita aura mugdha huA hU~ / merA vizvAsa hai, lekhaka ke isa zrama kA gullikA - ajjI kI sAdhanA aura zrama kI taraha sammAna hogA aura ise vyApaka rUpa se par3hA jAyegA / merI hArdika abhilASA hai ki isa gAthA ko eka khele jA sakane vAle nATaka ke rUpa meM taiyAra kiyA jAe, jisameM lekhaka ke sazakta saMvAdoM aura sAMskRtika AyAmoM ko mAnavIya saMvedanAoM ke samyak paTala para kuzalatA ke sAtha prastuta kiyA jAe / yaha sukhada saMyoga hai ki zrI nIraja jI ne bhagavAn bAhubalI pratiSThApanA sahasrAbdI mahotsava ke avasara para isa 'gomaTeza gAthA' kA srajana kiyA hai / isa kRti ke dvArA samAja ko kitanI hI jAnakArI samupalabdha ho sakegI / dinAMka 2-11-80 zikharakuMja, bambaI 8 - zreyAMsaprasAda jaina Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA karnATaka pradeza meM zravaNabelagola digambara jainoM kA prAcIna tIrtha hai / gomaTezvara bhagavAn bAhubalI kI eka hI pASANa meM nirmita, satraha mITara U~cI anokhI pratimA ke kAraNa yaha sthAna vizva meM prasiddha ho gayA hai| AcArya nemicandra siddhAnta cakravartI kI preraNA se, gaMgarAjya ke mantrI aura mahAsenAdhyakSa cAmuNDarAya ke dvArA nirmANita isa pratimA kA sthApanA mahAbhiSeka IsvI san 981 meM huA thA / 1981 ke pharavarI-mArca meM isa pratimA ke sahasrAbdI mahotsava evaM mahA-mastakA - bhiSeka kA vizAla Ayojana ho rahA hai / lAkhoM zraddhAlujana, apanI apanI zakti ke anusAra unakI bhakti kA saMkalpa kara rahe haiM / isa maMgala avasara para gomaTezvara svAmI ke prasAda kI hI taraha 'gomaTeza gAthA' ke rUpa meM apanI zraddhA kA yaha puMja, apane pAThakoM ko samarpita kara pAne ke liye maiM apane Apako saubhAgyazAlI hU~ / zravaNabelagola kA itihAsa bahuta prAcIna hai / mahAvIra aura buddha ke tIna sau varSa bAda se, jaba se hamAre itihAsa ke bhautika avazeSa hameM upalabdha haiM, candragiri parvata para ghaTane vAlA eka adyAvadhi avicchinna ghaTanAkrama hameM yahA~ prApta hotA hai | zrutavalI bhadrabAhu AcArya, samrAT candragupta maurya, aura cANakya kI jIvanI ke viSaya meM purANa aura itihAsa lagabhaga eka hI svara meM bolate haiM / AcArya bhadrabAhu ke sAtha muniyoM kA saMgha dakSiNApatha kI ora gayA aura digambara muni ke rUpa meM candragupta maurya ne sallekhanA ke dvArA candragiri para deha tyAga kiyA, Aja ke adhikAMza itihAsa paNDita isa tathya ko svIkAra karate haiM / jinheM isakI prAmANikatA meM sandeha hai, unake pAsa pacAsa varSa kI Ayu meM candragupta maurya ke dvArA anAyAsa siMhAsana tyAgane aura apane yazasvI jIvana kA ajJAta anta kara lene ke sambandha meM koI prAmANika yA tarkasammata vikalpa nahIM hai / AcArya bhadrabAhu aura samrAT candragupta ke itihAsa se jur3A huA, zravaNabela Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gola kA candra giri parvata, nizcita hI usake pahale bhI tIrtha ke rUpa meM prasiddha rahA hogaa| kisI anajAnI aura aprasiddha bhUmi para itane bar3e saMgha kA zaraNa lenA aura itane mahAn AcArya ke dvArA use sallekhanA ke lie cunA jAnA svAbhAvika nahIM lagatA / munijana zAnta nirAkula tapobhUmi para hI sallekhanA dhAraNa karate the| candragupta kI tapasyA ke bAda to candragiri kI mAnyatA bar3hatI hI rhii| dasavIM zatAbdI taka Ate-Ate yaha tIrtha bahuta khyAta ho cukA thA / eka atizaya prAcIna tIrtha aura tapovana ke rUpa meM Asetu himAlaya isakI prasiddhi ho cukI thii| ___ cAmuNDarAya gaMga rAjavaMza ke pratApI senApati the| gomaTa unhIM kA pyAra kA nAma thaa| bAhubalI ke darzana ke lie unakI mAtA kAlala devI kA praNa eka dina cAmuNDarAya ko candragiri taka khIMca laayaa| saMyoga se yahIM unheM bAhubalI kI pratimA ke nirmANa kI preraNA prApta haI, yahIM use sAkAra karane kI anukUlatA dRSTigocara huii| phira unake aTala saMkalpa ne yaha lokottara nirmANa yahA~ unake hAtha se karA diyaa| cAmuNDarAya isa pratimA ke nirmANa ke pUrva hI rAjanIti meM, vIratA meM, dharma ke adhyayana manana meM aura sAhitya racanA meM prasiddhi prApta kara cuke the| gomaTeza pratimA kI pratiSThApanA ke tIna varSa pUrva hI unake donoM granthoM, 'cAmuNDarAya purANa' aura 'cAritrasAra' kI racanA sampanna ho cukI thii| dhArmika pravRtti ke lie aura vIratA ke lie aneka upAdhiyoM se unheM bhUSita kiyA jA cukA thaa| dakSiNa bhArata ke itihAsa meM AThavIM se lekara bArahavIM zatAbdI IsvI taka, pA~ca sau varSa kA kAla jaina dharma aura jaina saMskRti kA 'svarNima kAla' kahA jAne yogya hai| isa kAlAvadhi meM aneka prabhAvaka AcArya aura muni hue / eka se bar3hakara eka dAnazIla gRhastha, tathA kalpanA ke dhanI lekhaka aura kavi isI kAla meM isa bhUmi para hue / aneka nirmAtAoM ne saikar3oM mandira aura hajAroM lAkhoM pratimAoM kA nirmANa isI avadhi meM kraayaa| vizeSakara karnATaka ke kalA-jagat ne aura kannar3a sAhitya ne mahatvapUrNa aura cirasthAyI samRddhi prApta kii| isa avadhi meM vahA~ ke bahutere rAjavaMza, pallava, pANDya, pazcimI cAlukya, gaMga, rASTrakUTa, kalacurI aura hoyasala, prAya: sabhI, dhArmika sahiSNutA se yukta rhe| ina zAsakoM ke dvArA, yA inakI chatrachAyA meM aneka bhaktoM ke dvArA, jaina saMskRti ke nirmANa, saMrakSaNa aura prasAra meM mahatvapUrNa yogadAna milatA rhaa| usa gauravapUrNa kAla kI smRti dilAnevAle itihAsa aura kalA ke pramANa Aja bhI karnATaka ke gA~va-gA~va meM bikhare hue haiN| jaina dharma ke isa utkarSa kAla meM gaMgavaMza kA zAsanakAla, vAstavika svarNakAla thA / gomaTezvara bAhubalI kI yaha adbhuta pratimA isI kAla kI dena hai| eka hI pASANa meM nirAdhAra gar3hI gayI, saMsAra kI yaha sabase U~cI aura advitIya pASANa pratimA hai| manojJatA aura prabhAvakatA meM bhI isakA koI jor3a nahIM hai| itane 10 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bar3e AkAra kI jitanI bhI anya pratimAe~ jahA~ bhI haiM, ve yA to aneka pASANakhaNDoM ko jor3akara banAI gayI haiM, yA phira kisI bar3I caTTAna meM eka ora hI ukerI haiM / itihAsa para dRSTi DAlane se yaha spaSTa ho jAtA hai ki zravaNabelagola se bar3A atizayavAna tIrtha, gomaTezvara se bar3I manohara mUrti, nemicandra siddhAnta cakravartI se adhika prabhAvazAlI guru, cAmuNDarAya se bar3A bhakta zrAvaka aura gomaTeza ke nAma mUrtikAra se bar3A bhAgyavAna zilpI, karnATaka ke sahasra varSoM ke itihAsa meM dUsarA koI nahIM huaa| Age koI hogA isakI to AzA karanA hI vyartha hai kyoMki - aba tarAzA hI nahIM jAtA koI paikara' nayA / Aja bhI patthara bahuta haiM, Aja bhI Ajara' bahuta // zravaNabelagola kI isI aitihAsika pRSThabhUmi para, gomaTezvara bAhubalI kI mUrti ko pramukha AdhAra banAkara, isa upanyAsa kA tAnA-bAnA bunA gayA hai| bAhubalI kA jIvana paricaya, kevala prasaMgavaza, mUrtikAra ko unake vyaktitva se paricita karAne ke lie, purANakAra cAmuNDarAya ke mukha se maiMne kahalAyA hai / isa prakAra AkhyAna kI kathAvastu prastuta karane meM purANa aura itihAsa donoM hI srota sahAyaka hue haiM, parantu itihAsa isameM pramukha hai, purANa mAtra prAsaMgika hai / zravaNabelagola ke lagabhaga chaha sau zilAlekhoM meM bikharI huI, bAIsa sau varSoM ke itihAsa kI sAmagrI ko saMkalita /sampAdita karake prakAza meM lAne kA kArya maisUra rAjya ke purAtattva vibhAga ne kiyA thaa| vibhAga ke nirdezaka zrI bI0 luisa rAIsa ne isakA prArambha kiyA aura prAktana - vimarza - vicakSaNa, rAva bahAdura Ara0 narasiMhAcArI ne varSoM ke parizrama se ise pUrA kiyA / kannar3a lipi meM TaMkotkIrNa aura aMgrejI meM prakAzita, hamAre atIta kI usa anamola dharohara ko nAgarI akSaroM meM prastuta karake hindI pAThakoM ko upalabdha karAne kA zreya DA0 hIrAlAla jaina ko hai / DA0 jaina ke prayatnoM meM, preraNA se lekara prakAzana taka sarvatra, zrI nAthUrAma premI kA yogadAna sAdara smaraNIya hai| lAlA rAjakRSNajI ne zravaNabelagola para eka paricaya pustikA vIrasevA mandira, dillI se prakAzita karAyI thii| purANoM ke RSabhadeva, bharata aura bAhubalI ko AkhyAna ke maMca para upasthita karate hue, usI pariprekSya meM gomaTezvara mUrti kI racanA kA vivaraNa prastuta karane kA eka saphala prayAsa zrI lakSmIcandra jaina ne 'antardvandoM ke pAra : gomaTezvara bAhubalI' meM kiyA hai / zilAlekhoM ke sAhitya kI sarasa komala bhAvanAoM ko rUpAyita karane kA, itihAsa ke nIrasa tathyoM ko rocaka aura grAhya banAne kA yaha prathama 1. paikara = kalAkRti, 2. Ajara = upakaraNa / 11 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayAsa thaa| unakI yaha pustaka bhAratIya jJAnapITha se prakAzita huI hai| uparokta sabhI prayatna zramasAdhya rahe haiM / ve apane Apa meM paripUrNa bhI haiM, parantu zravaNabelagola kA atIta bahuta samRddha, bar3A ghaTanApUrNa aura bar3I vividhatAoM se bharA hai| usakI vaha sArI samRddhi, una saba ghaTanAoM ke sUcaka sUtra, aura una sArI vividhatAoM ke saikar3oM saMketa zravaNabelagola meM tathA usake AsapAsa ke zilpa meM, zilAlekhoM meM, sAhitya meM aura janazrutiyoM meM bikhare par3e haiN| inakA vidhivata adhyayana-prakAzana abhI huA nahIM hai| inameM se adhikAMza Aja taka achute haiM, aura dhIre-dhIre naSTa ho rahe haiM / itihAsa kI ina maNiyoM ko samaya rahate baTorakara, tAratamya ke sUtra meM gUMthakara, eka mAlA banAne kI AvazyakatA hai| nizcaya hI vaha mAlA gomaTezvara ke caraNoM kI zobhA meM vRddhi kregii| yaha kArya kaThina to hai para bar3e mahatva kA hai, bahuta Avazyaka hai| sahasrAbdI mahotsava ke isa aitihAsika avasara para isa mahAn anuSThAna kA saMkalpa lekara, gomaTezvara ke bhakta isakA prArambha kareMge aisA mujhe vizvAsa hai| jaba taka aisA koI adhikRta aura sAMgopAMga lekhana sAmane nahIM AtA taba taka, pAThakoM ko usa atIta kI samRddha jhAMkI kA darzana karAne kI bhAvanA se, bhaktivaza maiM yaha choTA-sA prayAsa kara rahA huuN| gomaTeza ke caraNoM kI mahattA hI mere isa prayatna ko saphala kregii| ___ gomaTezvara pratimA ke nirmANa meM preraNA srota kI taraha, siddhAntacakravartI nemicandrAcArya ko jaisA maiMne apanI kalpanA meM dekhA hai, isa sahasrAbdI pratiSThApanA evaM mahAmastakAbhiSeka mahotsava kI sArI saMyojanA ke pIche, usI prakAra elAcArya muni vidyAnandajI sAkSAt baiThe hue haiN| munijI ne bar3e prANa vAna prasaMgoM kI preraNA jaina samAja ko dI hai| bhagavAn mahAvIra ke 2500veM nirvANa mahotsava varSa meM sva0 sAhU zAntiprasAdajI aura zrImatI ramArAnI jaina kI lagana aura pari. zrama ne unakI kalpanA ko sAkAra kiyA thaa| Aja isa sahasrAbdI mahotsava meM svasti zrI cArukIti bhaTTAraka svAmIjI aura zrImAn zreyAMsaprasAdajI jaina ke sahayoga se aneka aitihAsika kArya zravaNabelagola meM ho rahe haiN| mahotsava ke prasaMga meM gomaTeza kI vizvavyApinI khyAti ho rahI hai| aba munijI 1985 meM AnevAle AcArya kundakundAbdI-sahasrAbdI mahotsava kI yojanA ko lekara jJAna ratha ke dezavyApI saMcaraNa kI kalpanA ko AkAra dene meM laga gaye haiN| elAcArya munijI aura bhaTTAraka svAmIjI ne isa upanyAsa ke aneka prasaMgoM ko sunA hai, sarAhA hai| isase merA utsAhavardhana huA hai| isa kalikAla meM bhI durddhara tapazcaraNa ke ArAdhaka, AcArya vidyAsAgarajI mahArAja ne anukampApUrvaka isa upanyAsa ke aneka prasaMgoM ko dekhakara, yA zravaNa karake, aneka upayogI parAmarza dene kI kRpA kI hai / AryikA vizuddhamatI mAtAjI ne bar3e parizramapUrvaka upanyAsa ke saiddhAntika tathyoM kA saMzodhana kiyA hai| unake Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aneka nirdeza mere lie atyanta upayogI hue haiN| isa pustaka ke sambandha meM 'aMtadhvani' likhakara to mAtAjI ne mere prati apane vAtsalya ko hI lipibaddha kara diyA hai| mere guru zrImAn paNDita jaganmohanalAlajI siddhAntazAstrI se mujhe paga-paga para jo preraNA, parAmarza aura protsAhana milA, vaha merA sahaja prAptavya hai| ye sabhI gurujana mere lie praNamya haiM / una sabhI ke AzISa kA pAtra bana sakA isake lie maiM apane bhAgya kI sarAhanA karatA huuN| - nemicandra siddhAntavartI aura cAmuNDarAya Adi aitihAsika pAtroM ke citraNa meM DA0 jyoti prasAda jaina kI sAmagrI kA maiMne upayoga kiyA hai| gommaTasAra meM unake sampAdakIya se aura paNDita kailAzacandrajI prastAvanA se tathA AryikA vizuddhamatI mAtAjI kI 'trilokasAra' kI TIkA meM paNDita pannAlAlajI sAhityAcArya kI prastAvanA se bhI ina pAtroM ke viSaya meM upayogI sUcanAeM prApta huI haiN| dRSTiyuddha ke aMkana kI kalpanA zrI mizrIlAla jaina ke kAvya 'gomaTezvara' kI paMktiyoM se prasphuTita huI hai| ajitasena AcArya aura mahAsatI attimabbe kA jIvana paricaya zrI jI0 brahmappa ke upanyAsa 'dAna ciMtAmaNi' se liyA gayA hai| zrI rAkhAladAsa vandyopAdhyAya kI 'pASANa-kathA' ne mere candragiri ko bolane kI preraNA dI hai / ukta sabhI mahAnubhAvoM ke prati kRtajJatA jJApita karate hue maiM svIkAranA cAhatA hU~ ki isa upanyAsa meM merA apanA vizeSa kucha nahIM hai| upavana se kucha phUla pattiyA~ ekatra karake guladaste ke nirmANa meM mAlI kI jo bhUmikA hotI hai, purANa aura itihAsa se kucha rocaka prasaMga lekara yahA~ gUMtha dene kA vaisA hI prayatna maiMne kiyA hai| ayodhyA ke vRddha mahAmantrI, bAhubalI kI ballabhA jayamaMjarI, cAmuNDarAya ke parikara meM sarasvatI aura saurabha, paNDitAcArya aura ammA jaise pAtroM ko avazya, merI kalpanA ne gar3hA hai| unakI prAsaMgikatA ko maiMne siddha bhI karanA cAhA hai| paurANika prasaMgoM kA ullaMghana na ho, itihAsa kI rekhAoM kA atikramaNa na ho aisI sAvadhAnI bartate hue, jahA~ bhI saMdhi milI vahA~ kalpanA kI tUlikA se una rekhAoM meM raMga bharane kI ceSTA maiMne kI hai| pAtroM kI sahaja mAnavIya saMvedanAoM ko mukharatA pradAna karane kA jahA~ avasara milA, vahA~ merI lekhanI svatantratApUrvaka calI hai| itihAsa ke DhAMce para upanyAsa ke AbharaNa-alaMkAra sajAne ke lie yaha Avazyaka bhI thaa| urdU zabdoM se bacane kI sAvadhAnI meM kucha durUha zabdoM ke prayoga kI merI bAdhyatA rahI hai, para sAmAnya hindI pAThaka ke lie yaha bhASA durgama nahIM hai aisA merA vizvAsa hai| do jagaha mujhe aisA lagA ki bhAvoM kI komalatA ko vyakta karane ke lie vaisI komala zabda-yojanA maiM nahIM kara pA rahA hU~, vahA~ mujhe kAvya kA sahArA lenA par3A hai| bAhubalI ke vana-gamana ke samaya jayamaMjarI kI bhAvanAoM kA citraNa aura gullikA-ajjI ke aMtardhAna ho jAne kA dRzya, kavitA 13 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM aMkita karane kA yahI kAraNa hai| gomaTeza-stuti ke anuvAda ke bahAne merI kavitA ko eka aura avasara milA hai| bhAratIya jJAnapITha ke nidezaka bhAI lakSmIcandrajI kI preraNA se hI isa lekhana kA bIjAropaNa eka dina huA thA , sahasrAbdI samAroha para prakAzya hindI smArikA ke lie 'eka purAtatva kI alikhita DAyarI' zIrSaka se unhoMne mujhe eka lekha likhane kA jo sujhAva diyA, usI kA parivaddhita aura susaMskRta rUpa yaha upanyAsa hai / zravaNabelagola para 'aMtardvandvoM ke pAra : gomaTezvara vAhubalI' unakI eka samRddha racanA hai / usa pustaka kA avalokana kaI jagaha mere lekhana meM sahAyaka huA hai| isa sabake lie unakA AbhAra mAnanA merA kartavya hai| zrIyuta sAhu zreyAMsaprasAda jI kA protsAhana na milatA to merA choTA-sA lekha, aitihAsika upanyAsa kA yaha rUpa le pAtA isameM mujhe sandeha hai| bAbUjI ke zero-zAyarI ke utkRSTa khajAne kI carcA chor3a deM to bhI, sAhitya aura itihAsa ke vijJa aura jAgarUka pAThaka kA unakA yaha rUpa bhI, thor3e hI loga jAnate haiN| bar3I painI dRSTi se unhoMne mere lekhana ko dekhA hai| bar3I tanmayatA se sunA hai| udAratA se sarAhA hai / samaya samaya para unake utsAhavardhaka TippaNa, upayogI sujhAva aura Alasya haTAne vAle mIThe takAjoM se hI yaha pustaka sahasrAbdI samAroha para Apake hAthoM meM A sakI hai| pustaka ke nAmakaraNa kA aura usake lie 'Amukha' likha dene kA merA Agraha unhoMne svIkAra kiyA, bhAratIya jJAnapITha se usake prakAzana kI vyavasthA kI, yaha saba mere prati bAbUjI ke sahaja sneha aura gomaTeza ke prati unakI apAra bhakti kA pratIka hai| do varSa pUrva se hI ve isa mahotsava kI saMyojanA meM prANa-paNa se lage hue haiM / isa upanyAsa para AdhArita nATaka ko maMca para dekhane kI unakI AkAMkSA jisa dina pUrNa hogI usa dina mujhe bhI bahata prasannatA hogii| bAbUjI ko dhanyavAda dene kI aupacArikatA maiM nahIM dikhA paauuNgaa| prAraMbhika lekhana se lekara presa kApI kI taiyArI taka mere gurubhAI amaracandrajI ne aura mere mitra DA0 kanhaiyAlAla agravAla ne bar3A parizrama kiyA hai| bhAratIya jJAnapITha ke DA0 gulAbacandra jaina ne prakAzana ko surucipUrNa banAne meM tathA pANDulipi ke saMzodhana Adi meM bahumUlya sahayoga diyA hai / gRhasthI kI ciMtAoM se mahInoM taka mujhe mukta rakhakara merI dharmapatnI isa sAdhanA meM bahuta sahAyaka huI haiN| una sabake sahayoga kA sAdara smaraNa karatA huuN| ___ mA~ zAradA kI AratI meM yaha choTA-sA diyA lekara upasthita hai| yaha bAla prayAsa sarAhA jAyagA yA nahIM isakI cintA maiM kyoM karU~ ? apane pAThakoM kI pratikriyA kI avazya mujhe pratIkSA rhegii| vahI pratikriyA merI lekhanI ko mArgadarzana degI, mere cintana ko dizA pradAna kregii| jaya gomaTeza ! zAnti sadana, satanA 31-10-1980 -nIraja jaina Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtezvarI ko nIraja Page #16 -------------------------------------------------------------------------- Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gomaTeza gAthA 'jaina kI dharma kI prabhAvanA, jaina sAhitya kA prasAra, aura jaina saMrakSaNa, yahI Aja ke yuga kA sarvotkRSTa dharma hai| yahI gRhasthoM kA ratnatraya hai|' -kahate the AcArya ajitasena . 'asIma AkAMkSAoM ke vazIbhUta, mahatvAkAMkSAoM kI mahAjvAlA meM jhulasate hue, sAmrAjya kA prAsAda khar3A kiyA, parantu yaha mana ko sukha kA tanika bhI saMvedana nahIM de pA rahA / saMtoSa kA parigraha ke sAtha, nirAkulatA kA vaibhava ke sAtha kyA dUra kA bhI koI sambandha nahIM ?' -vicArate the samrATa candragupta maurya 'yaha zravaNabelagola to zAzvata aura pavitra tIrtha hai| bAhabalI kI yaha pratimA kalA-jagata kI anokhI nidhi hai / hamane aura Apane milakara jaise Aja yaha mahotsava yahA~ dekhA hai, usI prakAra hamAre aura Apake vaMzaja aise aneka mahotsava yahA~ dekheM / dIrghakAla taka ina bhagavAna kI pUjA, AratI-abhiSeka ve karate raheM, hama yahI kAmanA karate haiN|' -pratiSThApanA mahotsava meM kahA cAmuNDarAya ne 'jisa citta ne dIrghakAla taka bAhubalI ke kSamAnidhAna rUpa kA cintavana kiyA hai, usa citta meM sAMsArika jaya-parAjaya kA citavana aba zobhA nahIM degaa|' jina hAthoM ne gomaTezvara bhagavAna ke mahAbhiSeka ke kalaza uThAye haiM, una hAthoM meM kisI ke tana-mana ko saMklezita karanevAle upakaraNa uThAne kA aba koI aucitya nahIM hai| zAstra ke patroM se hI aba unakI zobhA hai|' -cAmuNDarAya se kahA thA nemicandrAcArya ne 17 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'caraNoM ke abhiSeka kA bhI bar3A puNya hotA hai, ajjii| abhiSeka to bhagavAn ke caraNoM kA hI hotA hai, mastakAbhiSeka to usakI bhUmikA hai|' -kahA sarasvatI ne 'bAhubalI to isa zilA meM pahale se hI virAjamAna the| apane abhyAsa aura anubhava se maiM unakA darzana bhI karatA thaa| Upara-Upara kA kucha anAvazyaka pASANa kATakara jharA diyA so Apako bhI unakA darzana hone lgaa| anAvazyaka ke vimocana meM vayA parizrama aura usakA kaisA pArizramika ?' -nivedana kiyA rUpakAra ne 'jIvana kA aisA sundara samApana, aura maraNa kA aisA ujjvala AvAhana maiMne prathama bAra dekhaa|' -yaha thI AcArya bhadrabAhu kI sallekhanA 'gomaTezvara kI mahimA aparampAra hai| indradhanuSa unakA bhAmaNDala bana jAtA hai| meghamAlAe~ unakA abhiSeka karatI haiN| unacAsoM pavana unake caraNoM meM arthya car3hAte haiN| dAminI unakI AratI utAratI haiN| pratikSaNa nUtana unake rUpa ananta haiN| kauna unheM samajha pAyegA ? kauna unake darzana se aghAyegA?' - kahA candragiri parvata ne _ 'kumbhakAra ke cAka para car3hI haI mATI ke samAna dIrghakAla se ghamatA rahA / nAnA rUpa dharatA rhaa| cAha kI dAha meM bAra-bAra jhulasatA rhaa| viSayoM ke vAridhi meM bAra-bAra DUbatA rahA / karma ke niThura AghAtoM se bAra-bAra khaNDita hotA rahA, para isa bhava-bhramaNa kA ora-chora nahIM milaa| aba merA uddhAra kIjie naath| -pukArA paNDitAcArya ne Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama xism w - ~ r mr 0 mr x mr 9 m . 9 1. candragiri kI AtmakathA 2. yaha merI mAtR-bhUmi 3. deva-zAstra-guru kI pAvana triveNI 4. mere mahAn atithi-samAdhiniSTha AcArya bhadra bAhu 5. mere mahAn atithi-rAjarSi candragupta maurya 6. mere mahAn atithi-parama tapasvI AcArya nemicandra 7. mere mahAn atithi-vIramArtaNDa cAmuNDarAya 8. ve anokhe abhyAgata 6. darzana kI abhilASI A~kheM 10. svapna-saMketa 11. zara-sandhAna 12. zilpakAra 13. sabhArambha 14. takSaNa kA zubhArambha 15. pratimA bAhubalI kI kyoM ? 16. kAlacakra kA pariNamana 17. bAhubalI caritra : pUrvakathA 18. bharata kI digvijaya 16. saMgharSa kI prastAvanA 20. atIta kA anAvaraNa 21. yuddha kI vivazatA 22. vivazatA kA yuddha 23. rAga kI lAlimA : virAga kA sUryodaya .or . 74 UM USUS Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 106 113 118 121 124 127 131 142 146 151 24. aniruddha cetana kA niSkaNTaka sAmrAjya 25. bAhubalI : eka viziSTa vyaktitva 26. bAhubalI kI mUrtiyA~ 27. prAdarza kI parikalpanA 28. phUla kI cAra pA~khuriyA~ : cAra anuyoga 26. tRSNA kA daMza 30. parigraha kA abhizApa 31. hRdaya-maMthana ke ATha prahara 32. svatantratA kA saMdeza 33. zApa kA vimocana 34. gomaTeza kA udbhava 35. prathama vandanA 36. 'taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM' 37. mana kI manuhAreM 38. dugdha-khIra 36. maMgala AratI 40. pratiSThApanA mahotsava 41. mahotsava ke mAnya atithi| 42. mahAbhiSeka 43. gullikA-ajjI 44. pUrNAbhiSeka 45. samApana-samAroha 46. siddhAntacakravartI kA dIkSAnta pravacana 47. mahAmAtya kA Atma-nivedana 48. 154 'M.GW.06. We wm Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. candragiri kI AtmakathA gomaTeza ke darzana se tRpti nahIM huI ? abhI tumane una mahAprabhu kA darzana kiyA hI kahA~ hai pravAsI ! jo pratikSaNa rUpa badalate hoM, kSaNa-kSaNa jinameM navInatA kA saMcAra hotA ho, kaise unake darzana se kisI ko tRpti mila sakatI hai ? phira tumheM yahA~ Aye abhI samaya hI kitanA huA hai ? merI ora dekho, sahasra varSoM se nihAra rahA hU~ usa bhavanamohinI chavi ko, para lagatA hai darzana kI pipAsA aura-aura bar3hatI hI jAtI hai| lokottara chavi kA AkarSaNa sadA aisA hI ananta to rahA hai| kAla kI sImAe~ usakI darzanAbhilASA ko kyA kabhI tRpta kara pAyI haiM ? dRSTi par3ate hI bhakti vihvala hRdaya svayaM citerA banakara, smRtipaTala para usa chavi ko, amiTa raMgoM meM aMkita kara letA hai| sAmane ke parvata para gomaTeza bAhubalI kA yaha rUpa, aisA hI lokottara rUpa hai| saMsAra meM baira aura prIti ke jaTila bandhanoM se mukta hokara bhI, ve yahA~ komala latA-vallarI se ba~dhe khar3e haiN| uttara meM janma lekara bhI ve yahA~ dakSiNa meM avasthita haiM, phira bhI uttara, nirantara unakI dRSTi meM hai| yahA~ unake caraNoM meM Ate hI manuSya kevala manuSya raha jAtA hai| unake sAtha lage hae sAre mAnavakRta bheda yahA~ svataH samApta ho jAte haiN| gomaTeza ke darzana ke lie jAti-pA~ti kA, U~ca-nIca kA, choTe-bar3e kA koI bandhana yahA~ kabhI nahIM rhaa| ve sabake bhagavAn haiN| saba unake bhakta haiN| yahA~ ve jana-mAnasa ke sacce lokadevatA haiN| kisI eka bhU-bhAga se ba~dhe nahIM haiM, isalie ve jagata ke nAtha haiN| kisI eka ke nahIM haiM, isalie isa vizva meM ve sabake haiN| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmadeva hokara bhI niSkAma vItarAga sAdhana se ve svataH pUrNakAma hue haiM / purANa puruSa hokara bhI, isa vigraha meM ve cira navIna haiM / vajra kI taraha kaThora hokara bhI ve pA~khurI kI taraha mRdula haiM / aparAjeya zakti ke svAmI hokara bhI ananta karuNA ke dhAma haiM / nita- nUtana AkarSaNa se bharA unakA divya saundarya, darzaka kI dRSTi ko bA~dha hI letA hai / mahAyogI kI akhaNDa ekAgratA se maNDita hokara bhI, ve nirantara bAla-sulabha muskAna bikherate rahate haiM / ananta mauna meM lIna unakI yaha jIvanta pratimA, pratikSaNa AzvAsana detI rahatI hai ki - basa, aba ve bolane hI vAle haiM / aura cetana, prakRti aura puruSa, sabhI yahA~ una mahimAmaya kI divya mahimA se sadA abhibhUta rahate haiM / indradhanuSa unakA bhAmaNDala bana jAtA hai / megha-mAlAe~ unakA mastakAbhiSeka karatI haiN| unacAsoM pavana unake caraNoM meM ardhya car3hAte haiM / dAminI unakI AratI utAratI haiM / nakSatra nirantara parikramA ke dvArA unheM prakAzita karate haiM / svarga-paTaloM para baiThe-baiThe hI devagaNa nitya unakA darzana karate haiM / I dhUli aura dhue~ ke bavaNDara, kabhI una niraJjana kI deha ko malinatA nahIM de pAte / pazcima kI samudrI vAyu una nirlepa ko apane rUpa-rasa se prabhAvita nahIM kara pAtI / nabhacara unheM malina nahIM karate / thalacara kabhI unakA avinaya nahIM karate / maiM sAkSI hU~, una trailokyanAtha kI aisI lokottara maryAdA kA sahaja nirvAha yahA~ sahasra varSoM se ho rahA hai / mujhe vizvAsa hai ki sahasroM varSoM taka unakI yaha maryAdA aTUTa hI rahegI / tava tumhIM kaho pathika ! aisI alaukika chavi ke darzana se kaise kisI kI A~kheM aghAyeMgI ? janama-janama taka yaha manamohana rUpa nihArakara bhI, nihArate rahane kI AkAMkSA to bar3hane hI vAlI hai / usa tRSA kI tRpti kabhI sambhava nahIM hai / 1 apane bAlyakAla se sunatA AyA hU~ - bhagavAn ke janma ke samaya unake rUpa kA AkarSaNa devendra ko vihvala kara detA hai / ve sahasra netra hokara usa rUpa - sudhA kA pAna karate haiM, para atRpta hI rahate haiM / tIrthaMkaroM kA vaha rUpa dekha pAnA mere bhAgya meM nahIM thA / para merA bhAgya indra ke bhAgya se kama bhI nahIM hai, tabhI to gomaTeza kI yaha manohArI chavi yahA~ mere nayanapatha para avatarita huI / darzana pAkara maiM to dhanya ho gayA / hotA, vaisI vikriyA mere pAsa hotI, to maiM bhI sahasroM netroM se isa divya rUpa ko nihArakara tRpta hone kA prayAsa karatA / para isase kyA, darzana kI abhilASA to merI bhI vaisI hI adamya hai / indra ne sahasra maiM 2 / gomaTeza - gAthA Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ carma cakSuoM se jo pAne kA prayatna kiyA, use maiM apane ananta antazcakSuoM ke dvArA, sahasra varSoM se pA rahA hU~, sahasra varSoM taka pAU~gA, mujhe apane isa saubhAgya para garva hai / Aja tIsarA divasa hai mitra ! dekha rahA hU~, bar3e manoyogapUrvaka prAtaH se saMdhyA taka tuma yahA~ gar3e - anagar3e pASANakhaNDoM kA avalokana karate ho / hara dizA se kucha pUchanA - jAnanA cAhate ho, para praznoM kA samAdhAna tunheM mila nahIM pA rahA / nahIM bandhu ! mere bola sunakara cauMko nahIM / atIta ke darzana kI tumhArI jijJAsA jAnakara hI maiM Aja mukhara ho uThA hU~ / maiM candragiri parvata, jar3a hU~ to kyA ? tumhAre atIta kA ekamAtra sAkSI maiM hI to hU~ / apane vigata ko jitanA tuma jAnanA cAhate ho, batAne ke lie usase bahuta adhika saMcita hai mere koSa meM / atIta ko jAnane kI tumhAre bhItara jitanI jijJAsA hai, use udghATita karane kI utsukatA, usase kama nahIM hai mere bhItara / tumhArI sabhyatA kA kramabaddha itihAsa, mere aMtasa meM surakSita hai / dIrghakAla taka vahA~ vaha surakSita rahegA / usa atIta kA lekhA-jokhA kASTha-phalakoM para, kAgaja para, athavA tAr3apatroM para aMkita hotA, to kAla kA pariNamana aba taka use miTA gayA hotaa| dhAtuoM para vaha aMkita hotA hai to, sAgara kI Ardra vAyu ke jhoke use kaba kA niHzeSa kara cuke hote / parantu maiM ThaharA kaThora pASANa / kAla kI kudAla ke kaThora AghAta bhI, lakSa- lakSa varSoM taka mujhe vidIrNa nahIM kara pAte / mere aMtas ke vizAla phalakoM para jo aMkita hai, usa atIta kI zodha ke lie tumheM anyatra kahIM bhI jAnA nahIM hogA / usakA vimocana yahIM sambhava hai, abhI sambhava hai / tumhAre pUrvaja svayaM tumhAre lie apanA vRtta chor3a jAne meM atyanta udAsIna the / bahuta kRpaNa the / prAyaH unhoMne apanI gauravagAthA ke chanda race hI nahIM | apanI kRtiyoM kA itihAsa kahIM aMkita kiyA hI nahIM / idharaudhara unakA chor3A huA, jo kucha saMketa rUpa meM upalabdha hai, use baTora kara surakSita karane kI ruci, usake prayatna, tumhArI pIr3hI meM bahuta virala haiM / Akalana karanevAlI A~kheM hoM, to dRzyamAna itihAsa sarvatra bikharA par3A hai| koI pUchanevAlA bhara ho, itihAsa ke pAtra svataH bolane lagate haiM / isalie to Aja tumheM pAsa pAkara maiM anAyAsa mukhara ho uThA hU~ / vismRti kA viSa, jaba-jaba tuma mAnavoM kI cetanA ko mUrcchAjAla AveSTita kara jAtA hai, taba-taba usa cetanA ko nirviSa karane ke lie, gomaTeza - gAthA / 3 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa mUrcchAjAla ko chinna-bhinna kara dene ke lie, kahIM na kahIM, mere jaise kisI na kisI 'jar3a' ko hI mukhara honA par3atA hai| jar3a kI yahI mukharatA tumhArA itihAsa hai / tumhArI dArzanika mAnyatA bhI to yahI hai ki AtmA arasa hai, agandha hai, arUpa aura azabda hai / zabda jar3a haiM, vaha jar3a kI hI paryAya hai / phira jo merI hI pariNati rUpa hai, usa merI mukharatA meM tumhAre lie vismaya kI kyA bAta hai ! zAnta hokara cAra kSaNa baiTho / kucha apanI kaho, kucha merI suno ! nahIM, apanI jijJAsA ko prazna kA pahinAvA pradAna karane kA prayatna mata kro| mere lie yaha nitAnta anAvazyaka hai / tumhArI praznajanmA dRSTi ne mujhe saba kucha batA diyA hai / maiM tumhArI jijJAsA kI utkaTatA kA anubhava kara rahA hU~ / tumhAre sAre anakahe prazna mujhe bedha rahe haiM / unheM anakahA hI rahane do / 1 soca rahA hU~ kahA~ se prArambha karU~ / mere smRtikoSa meM sudUra atIta se Aja taka kA sArA ghaTanAcakra surakSita hai / kAla ke mApa avazya mere aura tumhAre pRthak-pRthak haiM / jo mere lie atIta hai, vaha to tumhAre lie kalpanAtIta hai / tumhAre lie jo ghaTanAe~ bahuta prAcIna haiM, ve mujhe lagatA hai - abhI kala hI ghaTI haiM / isIlie prAyaH san saMvat, tithi - mAsa kA lekhA-jokhA mere pAsa nahIM hai / mujhe aisI gaNanA ananta ko sImAbaddha karane kA bAla prayAsa - sA lagatA hai / taba calo usI nikaTa atIta kI carcA kareM, usI choTe se kAlakhaNDa kA siMhAvalokana kareM jise tuma 'itihAsa kAla' kahate ho / 4 / gomaTeza - gAthA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. yaha merI mAtR-bhUmi hamArA yaha deza mahAn hai pathika ! Astikya aura anukampA isa dharatI ko mATI ke rasAyana haiN| isake dharA-gagana para dikhAI denevAle sAtoM raMgoM kA utsa eka hI hai| isakI sArI vividhatAoM ke aMkura kisI gaharAI meM jAkara eka hI jar3a se phUTate haiN| himagiri ke zikhara aura sAgara kI hiloreM, kahIM na kahIM isa pAvana dharatI ke eka hI dharAtala para avasthita haiN| uttarApatha aura dakSiNApatha isakI bhujAe~ haiN| para isa bhUmi-vigraha meM dhar3akanevAlA hRdaya eka hI hai| AryAvarta aura dakSiNAvarta kabhI pratispardhI nahIM the| ve sadA eka-dUsare ke pUraka hI rhe| eka meM anekatA, aura aneka meM ekatA, bhArata kI dArzanika vyAkhyAoM meM bhara nahIM, yahA~ kI sAMskRtika paramparAoM meM bhI, sadA se vyApta hai| praNamya hai yaha dhraa| vizva ke prANiyoM ko sUkha aura svAtantrya kA saMdeza denevAlI zramaNa saMskRti kI zItala dhArA, isa puNya bhUmi para satata pravahamAna rahI hai| isa dhArA ko nirmala aura aTUTa banAye rakhane meM uttara aura dakSiNa donoM kA samAna yoga rahA hai| uttarApatha yadi gauravAnvita hai tIrthaMkaroM kI janmabhUmi hone ke kAraNa, to dakSiNApatha bhI pAvana huA hai unake vihAra se / usakI garimA isalie bhI hai ki tIrthaMkaroM kI lokakalyANI vANI ko prasArita karane vAle guru, unake sAdhanA mArga ko jIvana para utArakara sAkSAt dikhAne vAle AcArya, prAyaH dakSiNApatha meM hI janame haiN| yahIM unhoMne apanI sAdhanA ke dvArA zramaNa saMskRti kI prabhAvanA kI hai| zAstroM kI racanA aura phira dIrghakAla taka unakA saMrakSaNa bhI yahIM huA hai| dakSiNApatha meM jaina saMskRti ke saMrakSaNa aura prasAra ke lie, prArambha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se hI isa karnATaka deza kA bar3A nAma rahA hai| jaisA yaha bhUmi-bhAga apanI bArahamAsI hariyAlI aura prAkRtika zobhA-suSamA ke lie dUra-dUra taka vikhyAta rahA, vaise hI zramaNa sAdhuoM aura jaina tIrthoM ke lie bhI sadA isakI prasiddhi rahI hai| rAjanaitika pravAha kI sazakta laharoM ke AghAta se, bhale hI karnATaka kI sImAe~ parivartita hotI rahI haiM, bhale hI isa bhUmi para phaharAne vAle rASTradhvaja, utthAna aura patana kI dolA meM jhUlate rahe haiM, parantu karnATaka kI sAMskRtika sampadA, sadA surakSita ho rahI hai| usakI AsthAvAna asmitA kI sahaja AbhA, kabhI manda nahIM huI, vaha sadA aise hI teja se jhilamilAtI rahI hai| karnATaka ke madhya meM sthita isa zravaNabelagola ko, isa gommaTapura ko, aneka kAraNoM se atizaya khyAti milatI rahI hai| isa grAma ko, aura tumhAre ina parvatoM ko, samaya-samaya para aneka nAmoM se jAnA jAtA thaa| yahA~ ke zilAlekhoM-mUrtilekhoM se ve sabhI nAma tumheM jJAta ho cuke haiN| yaha cikkaveTTa jisa para tuma baiThe ho, vaha doDDaveTa jo tumhAre sAmane dikhAI de rahA hai, hama donoM hI apanI upalabdhiyoM ke kSetra meM bhAgyazAlI rahe haiN| cikkaveTTa, kaTavapra, kalavappu, RSigiri, candragiri aura tIrthagiri saba mere hI nAma haiN| doDDave, vindhyagiri aura indragiri mere usa sahodara ke sambodhana haiN| hamAre pratyeka nAma kA pRthaka itihAsa hai| sabhI nAma apane Apa meM sArthaka haiN| Aja ina nAmoM se hI apanI bAta prArambha karanA ThIka hogA 'zravaNabelagola' kA artha hai zramaNoM kA dhavala srovr| zravaNa' zabda saMskRta ke 'zramaNa' kA apabhraMza hai / artha hai jaina muni / 'bela' aura 'gola' kannar3a ke zabda haiM, jo kramazaH 'dhavala' aura 'sarovara' kA artha dete haiN| isa grAma ke lie 'zveta sarovara', 'dhavala sarasatIrtha', 'dhavala sarovara', aura 'belagulu' Adi paryAyavAcI nAma bhI maiMne yadA-kadA sune haiN| vaha jo kalyANI sarovara tumheM sAmane dikhAI de rahA hai, usI ke kAraNa isa grAma ko ye nAma prApta hue haiN| yaha 'kalyANI sarovara' bhI usa jalAzaya kA bar3A sArthaka nAma hai / usakA bhI eka AkhyAna hai| ___'devara belagola' eka aura nAma kucha loga isa grAma ke lie prayoga karate the| artha hai-jinadeva kA dhavala srovr| dakSiNa kAzI' aura 'jaina bidrI' nAmoM kA prayoga karake bhI isa sthAna ke prati bhaktajanoM ne ApanA sammAna sUcita kiyA hai| 'gommaTapura' saMbhavataH isakA sabase navIna nAmakaraNa hai / abhI, sahasra 6 / gomaTeza-gAthA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varSa pUrva kI hI bAta hai, cAmuNDarAya-ke kaTaka se hI yaha nAma niHsRta huaa| 'gomaTa' cAmuNDarAya kA hI pyAra kA nAma thaa| yaha to grAma kI nAmamAlA huI / aba apanI bAta kreN| hama donoM ke prAthamika nAma hamAre AkAra kI apekSA hI pracalita hue| maiM cikkaveTTa-choTA parvata aura vaha doDDaveTTa-bar3A parvata / 'kaTavapra' merA saMskRta sambodhana hai aura 'kalavappu' usakA kannar3a ruup| 'kaTavapra giri' aura 'kaTavapra zaila' sambodhana bhI mere lie pracalita rahe haiN| digambara AcArya bhadrabAhu ne uttarApatha ke bhayaMkara duSkAla meM mujhe apanA vizrAmasthala bnaayaa| hAdaza sahasra nirgrantha RSiyoMvAle unake saMgha ke Agamana ne, mujhe aneka nAma dilAye haiN| __una mahAtapasviyoM ke sallekhanA-maraNa ke samaya hI sAdhu-samAdhi ke lie maiM vikhyAta ho gyaa| eka ke uparAnta eka, sahasroM muniyoM ne tumhAre isI cikkaveTTa para samAdhi-maraNa prApta kiyaa| 'svargArohaNabhUmi' ke nAma se loga mujhe jAnane lge| samAdhi-sAdhanAsthalI hone se hI merA nAma 'kaTavapra' huaa| kaTa yA kala, kAla athavA maraNa kA dyotaka hai| vapra yA giri parvata ke lie prayukta hai| merA yaha kaTavapra nAma kisa prakAra kadavapra, kalavapra aura kalavappa hotA huA kannar3a kA kalavappu ho gayA yaha tumhAre bhASAzAstrI btaayeNge| bhadrabAhu svAmI RSirAja the| samrATa candragupta 'prabhAcandra svAmI' banakara rAjarSi hue| ina RSiyoM kI sAdhanA-bhUmi hone se hI maiM 'RSigiri' bhI khlaayaa| 'candragiri' nAma samrATa candragupta maurya kI smRti meM hI mujhe prApta huaa| digambara muni hokara ve yahA~ Aye aura merI hI goda meM unhoMne pArthiva zarIra kA parihAra kiyaa| tabhI se maiM 'candragiri' huaa| __ina tapaHpUta mahAtmAoM kI caraNaraja pAne se, aura aneka devAyatanoM jinAlayoM ko apane mastaka para dhAraNa karane se, maiM anAyAsa hI tIrtha ho gyaa| isalie tIrthagiri' bhI merA nAma huaa| apanI arthavattA ke kAraNa ye sambodhana mujhe gaurava pradAna karate rahe haiN| maiMne kahA thA na, bar3I sArthakatA hai hamAre nAmoM meN| gomaTeza-gAthA |7 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. deva- zAstra - guru kI pAvana triveNI tumhAre itihAsa kAla ke kucha pUrva se hI maiM tuma logoM ke lie ArAdhanA sthala yA dharmAyatana kI garimA prApta kara cukA thA / tumhAre pUrvaja, sahasroM varSoM se cikkaveTTa kI isI vizAla pITha para, deva, zAstra aura guru kI upAsanA karate rahe haiM / mere isa pariveza meM arhat sabhA kA alaukika Ayojana Aja bhI merI smRti meM sajIva hai / itihAsa usakA pravaktA nahIM hai, kyoMki itihAsa kI paridhi meM AnevAle kAla-khaNDa kI sImAe~ saMkIrNa haiM / para kyA itane se hI maiM AnandAnubhUti ke una durlabha kSaNoM ko vismRti ke garta meM DAla dU~ ? nahIM pathika, yaha sambhava nahIM / vItarAga deva kA vaha zubhAgamana, samavasaraNa kA vaha devopunIta saMyojana, kyA kabhI vismaraNa karane kI bAta hai / una kSaNoM kI AtmavismRta kara jAnevAlI deha - pulaka, smRtimAtra se Aja bhI mujhe romAMcita kara jAtI hai / taba yahA~ saMcarita huA surabhita pavana, Aja taka mujhe suvAsita kara rahA hai / deva devAyatana kI sthApanA kI sudhi karatA hU~ to pAtA hU~ ki yahA~ sadaiva, merI pITha para kahIM na kahIM, koI na koI arcanA kendra, zAzvata pratiSThita rahA hI hai / samaya-samaya para tuma logoM ne unheM bhinna-bhinna rUpAkAra pradAna kiye, eka ko visarjita kara dUsare kI sthApanA pratiSThA kara dI, parantu unakI pAramparika zrRMkhalA kabhI bhaMga nahIM hone dI / prAyaH pratyeka zatAbdI meM tumhAre bheje takSaka kalAkAroM, aura sAdhaka sraSTAoM kI chainI kA kuzala sparza pAkara, mere hI pASANa khaNDa nirmAtAoM kI kalpanA ko AkAra dene kA upAdAna banate rhe| Aja jina Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bimba, jinAlaya, mAnastambha, guphA, caraNa-cihna Adi, jitane bhI zilpa pratIka tuma yahA~ dekha rahe ho, bhale hI unakI sthApanA, pratiSThA kAla una para aMkita ho, parantu varSa tithi - mAsa kI yaha gaNanA, kevala unake vartamAna rUpa kI janmapatrI hai / vAstava meM paramparA dvArA, unakA astitva, mujhe tumhAre dIrgha atIta se jor3atA hai / idhara mere hI samakSa, usa indragiri para, gomaTeza bAhubalI kI isa nayanAbhirAma pratimA kA nirmANa jabase huA, tabase to merA sArA astitva hI gauravAnvita ho uThA hai / phira to eka vandanIya devAyatana kI jo garimA mujhe prApta huI, vaha anuma aura advitIya hI hai / zAstra zAstra kI bAta bahuta prAcIna nahIM hai / sAdhu-maNDalI meM dvAdazAMga kA pATha to isa vAtAvaraNa meM aneka bAra gUMjA hai / yahIM baiThakara aneka AcAryoM ne jinavANI kA pAvana prasAda, apane ziSyoM ko bAra-bAra vitarita kiyA hai, para lipibaddha rUpa meM zAstroM kA darzana mujhe abhI thor3I hI zatAbdiyoM pUrva huA / itihAsa ne tumheM batAyA hogA ki zAstra likhane kI paddhati isa deza meM bahuta prAcIna nahIM hai / tIrthaMkara arhantoM kA divya upadeza, unake pravaktA gaNadharoM ke dvArA, bhASA rUpa meM niyojita karake pravacana aura praznottara ke mAdhyama se hI, dUsare muniyoM, AcAryoM taka pahu~catA thA / ve AcArya vaha samasta jJAna apane ziSyoM ko isI zruta - paramparA se pradAna kara jAte the / eka se dUsare AcAryoM taka pahu~cAtA huA tIrthaMkara mahAvIra kA pAvana upadeza, unake uparAnta chahasau varSoM taka, isI prakAra alikhita rUpa meM hI pracArita hotA rahA / ina chahasau varSoM meM usa dvAdazAMga vANI kA hrAsa bhI huA aura Age usakI paramparA vicchinna hone kI AzaMkA bhI hone lagI / jaina saMskRti ke usa zeSa bace pavitra vacanAmRta ko tumhArI pIr3hiyoM ke lie surakSita karane ke vicAra se, Aja se lagabhaga unnIsasau varSa pUrva, AcArya dharasena mahArAja ne vaha Agama jJAna lipibaddha karAne kA saMkalpa kiyaa| apane yogya ziSyoM - puSpadanta aura bhUtabali ko -- unhoMne vaha jJAna pradAna kiyA aura preraNA dekara unhIM se use lipibaddha karAyA / vaha mahatvapUrNa grantha 'SaTkhaNDAgama dhavala siddhAnta' kahalAyA / jaina Agama ke lekhana kA isa dharatI para yahI prathama prayAsa thA / yahIM, mere hI Asa-pAsa isI dakSiNAvarta meM yaha prayAsa prArambha huA / phira to gomaTeza - gAthA / S Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahasra varSoM se adhika kAla taka vaha paramparA yahA~ calatI hI rhii| tumhAre dvArA yaMtroM ke mAdhyama se granthoM kA mudraNa prArambha kara lene para usa pAramparika lekhana-kalA kA avasAna ho gyaa| mujhe bhalI-bhA~ti smaraNa haiM ve dina, jaba arddhazuSka tAr3a-patroM para, tIkSNa lauha-lekhanI dvArA, anekoM munirAja, kabhI yahA~ aura kabhI vindhyagiri ke ekAnta meM baiThakara, Agama zAstroM kA aMkana kiyA karate the| usa lekhanI se tAr3apatroM para unakA lekhana utkIrNa ho jAtA thaa| pazcAt una patroM para masilepa karake usa para vastra pherakara svaccha kara dene mAtra se, pUrA lekhana eka sAtha masi-aMkita spaSTa dikhAI dene lagatA thaa| masicarNa nirmANa karane kA kArya zrAvaka loga kara dete the| vanaspatiyoM ke yoga se usakA nirmANa bhI eka kalA thii| nArikela kI kharparo ko aneka vanaspatiyoM ke sAtha arddha-dagdha karake, ve use ayaSka bhANDa meM, vanaspatiyoM kA hI rasa DAlakara praharoM paryanta ghoTate the| itane se hI masicUrNa taiyAra ho jAtA thaa| isa cUrNa meM prAsuka jala ke mizraNa se tatkAla hI vAMchita mAtrA meM masilepa banA liyA jaataa| sucikkaNa tAr3apatroM para isa prakAra ko masi kA aMkanaAbhAyukta aura sthAyI hotA thaa| utkIrNa tAr3a-patroM para masilepa karane ke lie aura punaH una lipta patroM ko svaccha kara dene ke lie, zrAvakoM ke honahAra bAlaka eka-dUsare se Age bar3hane kI hor3a karate, yahA~ khar3e rahate the| ___isa prakriyA se sahasroM hI granthoM kA lekhana yahA~ mere samakSa haA hai| paThana-pAThana aura vicAra-vimarza ke lie anyatra se bhI aneka zAstra samayasamaya para yahA~ lAye jAte rahe haiN| tumhArI paramparA kA prathama zAstra, usa dina tumhAre pUrva puruSa, bar3e mahotsava ke sAtha yahA~ lAye the| udhara, usa guphA ke pAsa hI, zruta kI arcanA kA anuSThAna usa dina yahA~ sampanna huaa| pArzvavartI siddhAnta basadi meM hI virAjamAna kara dI thI unhoMne apanI vaha zrutasampadA, jise tuma dhavalA, jayadhavalA aura mahAdhavalA kahate ho| vaha SaTkhaNDAgama, vahI kaSAyapAhuDa, vidharmiyoM kI pralayaMkArI dRSTi se bacAkara zatAbdiyoM taka merI hI goda meM surakSita rahA hai| guru guru kA sandarbha sadaiva mujhe eka AhlAdakArI pulaka pradAna karatA rahA hai| deva aura zAstra mere koDa meM virAjamAna rahakara bhI mere lie sadaiva maryAdA ke eka sUkSma AvaraNa se AcchAdita rhe| parantu guru ke saMyama 10 / gomaTeza-gAthA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddha caraNoM kA sAkSAt sparza bAra-bAra mujhe pAvanatA pradAna karatA rhaa| zrutakevalI AcArya bhadrabAhu kI samAdhi ke uparAnta unake pada-cihnoM kI vandanA kA saMkalpa lekara, bhadrabAhu kI samAdhi-guphA meM baiThakara eka bAra dhyAna karane kI abhilASA lekara, tumhArI mUla paramparA ke prAyaH sabhI mahAn AcArya samaya-samaya para yahA~ padhArate rahe haiN| apane pAvana caraNoM ke puNya sparza se mujhe pavitra karate rahe haiN| saMghanAyaka vizAkhAcArya do bAra vahA~ pdhaare| SaTkhaNDAgama ke sUtrakAra puSpadanta aura bhUtabali ne bhI bhadrabAhu ke caraNoM kI vandanA kii| AcArya padmanandi, jinheM tunakundakundAcArya kahate ho, kabhI inhIM kaMdarAoM meM baiThakara apane pAhuDa granthoM kA pATha karate the| gRddha-piccha AcArya umA svAmI ne mahInoM taka bhadrabAhu guphA meM dhyAna kiyaa| tumhAre itihAsa ke sabase bar3e tArkika vidvAn, gamakaguru svAmI samantabhadra ko isa RSigiri kA zAnta-nirAkula vAtAvaraNa sAdhanA ke lie bahuta upayukta lagatA thaa| apane ziSyoM ke samakSa gaMdhahasti-mahAbhASya aura SaTakhaNDAgama kI vivecanA karate hue, kaI bAra maiMne unheM sunA hai| __AcArya pUjyapAda muni-dIkSA ke pUrva eka kuzala vaidya the| tIrtha-vandanA ke sAtha-sAtha taba, durlabha vanaspati auSadhiyoM kI zodha meM yahA~ bhaTakate bhI maiMne unheM dekhA hai| muni-avasthA meM 'sarvArthasiddhi' zAstra kI racanA meM saMlagna unakA saumya, adhyetA vyaktitva to Aja taka mujhe pratyakSa-sA dikhAI detA hai| ina AcAryoM ke uparAnta bhI mujhe pavitra karane vAle muniyoM, AcAryoM kI dIrgha nAmAvalI mere smRti-paTala para aMkita hai| AcArya vIrasena, jinasena aura guNabhadra, ina tIna guru-ziSyoM ne, apanI mahatI zrutasevA karate hue, isa candragiri kI vandanA ke lie jo puruSArtha kiyA usa sabakA ullekha tumhAre zilA-lekhoM meM upalabdha hai| siddhAntacakravartI, zrutajJa AcArya nemIcandra ne to mujhe hI apanI sAdhanA-bhUmi bnaayaa| gommaTasAra, dravyasaMgraha aura trilokasAra kA adhikAMza lekhana yahIM huaa| jina-jina karuNAyatana munirAjoM ne, apanI pAvana caraNaraja se merI yaha nIrasa aura kaThora deha pavitra kI hai, unake parimANa ko saMkhyA meM bAMdhanA sambhava hI nahIM hai| itanA jAnatA hU~ ki merA eka-eka kaNa, nirgrantha vItarAga muniyoM ke IryAmaryAdita paga-vinyAsa se pratikSaNa tapta hotA rahA hai| merI hI goda meM unake zrama-zthala zarIra ko USmA aura tapaHpUta deha ko zItalatA milatI rahI hai| gomaTeza-gAthA | 11 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra deva, zAstra aura guru kI pAvana triveNI kA saMsparza, atIta meM anavarata rUpa se mujhe prApta hotA rahA hai| vartamAna meM pracuratApUrvaka ho rahA hai, aura mujhe vizvAsa hai ki bhaviSya meM yugAnta taka vaha avichinna rUpa se mujhe milatA rhegaa| aisA bhAgyazAlI hai pathika, tumhArA yaha candragiri, yaha cikkvetttt| 12/ gomaTeza-gAthA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. mere mahAna atithi : samAdhiniSTha AcArya bhadrabAhu paMthI ! Aja mujhe smaraNa AtI hai vaha mahAn ghaTanA jaba tumhAre aMtima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu apane vizAla saMgha sahita yahA~ padhAre the| ujjayinI se kaI mAha kI dIrghayAtrA karake, yahA~ pahu~ce the ve mhaamuni| bahuta tejasvI thA unakA vyaktitva aura bar3A hI vizAla thA unakA saMgha / dvAdaza sahasra digambara munirAjoM kA eka sAtha darzana karane kA mere lie vaha prathama aura antima avasara hI thA / usa sAdhu saMgha ke padhArane se sacamuca maiM dhanya ho uThA thaa| prAcIna mandiroM se yukta, nirAkUla sAdhanAbhUmi ke rUpa meM, merI jo khyAti deza-dezAntara meM phaila cakI thI, vahI mere usa saubhAgya kA kAraNa banI thii| ___ abhI kala kI hI bAta hai, isI paMtha se jAte hue tumhAre kucha bandhubAndhava kaha rahe the--'AcArya bhadrabAhu ke padhArane se isa cikkaveTTa kI bar3I khyAti huii|' maiM taba yadi mukhara ho pAtA to aisA unase kahalavAtA ki--'cikkaveTa kA yaha choTAsA parvata, pUrva meM hI itanA vikhyAta thA, ki isakI kIrti sunakara hI bhadrabAhu mahArAja ne uttarApatha se ise apanA gantavya banAyA aura apanI sallekhanA kI sAdhanA ke lie cunaa|' AcArya bhadrabAha, tIrthaMkara mahAvIra kI paramparA ke antima zrutakevalI the| tapa ke bala se apane ajJAna ko niHzeSa karake jo tapasvI pUrNa jJAna prApta kara lete haiM, tInoM lokoM ko, tInoM kAla ke sandarbha meM jo jAna lete haiM, sakala carAcara jagat apanI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna kI dazA sahita svayaM jinake jJAna meM pratyakSa pratibhAsita hone lagatA hai, aura jo apane usI janma se mokSa prApta karanevAle hote haiM, unheM kevalI yA kevalajJAnI kahA jAtA hai| jo mahAmuni tIrthaMkara kI dvAdazAMga vANI Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke sampUrNa jJAtA hote haiM ve zratakevalI' kahalAte haiN| zratakevalI kA jJAna, parokSa jJAna hotA hai aura isI bhava se mokSa jAne kI unakI pAtratA nizcita nahIM hotii| mahAvIra ke uparAnta avicchinna paramparA meM gautama svAmI, sudharmA aura jambUsvAmI ye tIna hI kevalajJAnI hue haiN| inake uparAnta, viSNu nandi, nandimitra, aparAjita, govarddhana aura bhadrabAhu ye pA~ca zrutakevalI thor3e-thor3e antarAla se isa bhArata bhUmi para hue| bhadrabAhu ke uparAnta sampUrNa zruta ke jJAtAoM kI yaha paramparA samApta ho gyii| bhadrabAhu govarddhana AcArya ke ziSya the| bhaviSyajJAnI guru ne, unake zubha lakSaNoM se prabhAvita hokara kizorAvasthA meM hI unheM apanI zaraNa meM le liyA thaa| prArambha meM guru ke sAtha, aura AcAryapada grahaNa karane para apane saMgha ke sAtha, unhoMne aneka bAra dezATana kiyA thaa| ve atyanta kSamatAvAn aura pratibhAzAlI AcArya the| una dinoM deza meM sarvatra bhagavAn mahAvIra ke 'acelaka dharma' ko dhAraNa karanevAle sAdhu-saMghoM kA vihAra hotA thaa| jainoM meM digambara-zvetAmbara bheda taba taka prArambha nahIM haA thaa| usa samaya tumhArA deza, maurya sAmrAjya ke saMsthApaka samrATa candragupta ke adhIna thaa| tumhAre itihAsakAla meM itane vizAla ekakSatra sAmrAjya kA svAmI, itanA zaktizAlI samrATa, candragupta maurya ke pazcAt phira dUsarA nahIM huaa| ___maurya sAmrAjya kI sthApanA ke samaya se hI candragupta aura cANakya donoM para AcArya bhadrabAhu kA prabhAva thaa| isI kA phala thA ki una donoM hI mahApuruSoM ne digambarI dIkSA dhAraNa karake, apane jIvana kA pariSkAra kiyaa| cANakya ne munipada kI sAdhanA vahIM uttarApatha meM sampanna ko| AcArya ke samparka ke kAraNa candragupta ke vicAroM meM bhI dhIre-dhIre udAsInatA AtI gyii| magadha kA zAsana apane putra bindusAra ko sauMpakara, zAnta jIvana vyatIta karane ke lie, unhoMne sAmrAjya kI upa-rAjadhAnI ujjayinI ko apanA nivAsa banA liyA thaa| tumhArA Aja kA ujjaina hI yaha ujjayinI hai| eka dina ujjayinI nagara meM AhAra ke lie jAte samaya AcArya bhadrabAhu ko kucha apazakuna huaa| una aSTAMga nimittAnI mahAmuni ne usakA yaha artha phalita kiyA samasta uttarApatha meM bAraha varSa ke lie bhayaMkara duSkAla hogaa| kSudhA-pIr3ita manuSya, udarapoSaNa ke prayatna meM, bar3I se bar3I anIti grahaNa karane ke lie bAdhya hoNge| sAdhuoM ke lie saMyama kA nirvAha 14 / gomaTeza-gAthA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ asambhava ho jaayegaa| isa akAla meM muniyoM aura tyAgiyoM ko saMyama pAlana karane kI anukUlatA nahIM hogii| unheM apane kaThora niyama tyAgane par3eMge, yA unameM zithilatA svIkAra karanI pdd'egii|' __ AcArya bhadrabAhu samUce jaina saMgha ke nAyaka the| deza bhara meM phailA huA vizAla jaina sAdhu-samudAya pratyakSa yA parokSa rUpa se unake anuzAsana meM nibaddha thaa| mahAvIra kI acelaka paramparA ko akAla ke isa durdAnta cakra se bacAkara, nirdoSa rUpa meM pravartamAna rakhane kA uttaradAyitva usa samaya bhadrabAhu para hI thaa| pUre bhArata kI bhaugolika aura prAkRtika sthitiyA~ unakI dRSTi meM thiiN| vartamAna samasyA ke prati cintita hote hae bhI, bhaviSya ko ve bhalIbhA~ti jAna rahe the| sArI paristhitiyoM para vicAra karake una vivekavAn AcArya ne, uttarApatha ke samUce sAdhusaMghoM ke lie Adeza prasArita kiyA___ 'uttarApatha meM bAraha varSa kI avadhi kA dAruNa durbhikSa hogaa| saMyama kI sAdhanA aura munipaMda kI rakSA yahA~ asaMbhava ho jaayegii| sabhI sAdhuoM ko ucita hai ki tatkAla uttarApatha chor3akara dakSiNa kI ora prasthAna kreN| karnATaka aura tamila dezoM meM vAtAvaraNa upayukta hai| vahA~ prakRti sAmAnya rhegii| saMyama kI sAdhanA meM koI prAkRtika vyavadhAna dakSiNApatha meM upasthita nahIM hogaa|' sAdhu-samudAya ke adhikAMza muniyoM ne isa ghoSaNA ko guru-AjJA kI taraha svIkAra kiyaa| apane AcArya dvArA ghoSita bhaviSyavANI kI satyatA para unheM tanika bhI sandeha nahIM thaa| zatataH yojanoM se vihAra kara-karake, bhArI saMkhyA meM muniyoM ke samUha nirdhArita avadhi ke bhItara, nizcita sthAnoM para ekatra ho gye| hAdaza sahasra muniyoM ke samudAya ke sAtha, zratakevalI AcArya bhadrabAha ne, uttarApatha kA tyAga karake isa ora prasthAna kiyaa| isa saMgha meM zrAvaka bhI bar3I saMkhyA meM sAtha cala rahe the| samrATa candragupta svayaM apane putra bindusAra ko siMhAsana sauMpakara, saMsAra, deha aura bhogoM se virakta hote hue, AcArya ke anugAmI hue| tumhAre purANakAra aura itihAsakAra eka mata se svIkAra karate haiM ki dezAntara ke lie itane bar3e sAdhu samudAya kA vaha prasthAna 'na bhUto na bhaviSyati' hI thaa| uttarApatha meM kucha sAdhuoM ne AcArya bhadrabAhu ke Adeza kI avajJA kara dii| unhoMne guru kI AjJA pAlane meM pramAda kiyA, para dubhikSakAla meM ve apane saMyama kI rakSA nahIM kara paaye| kAlAntara meM unake AcaraNa meM zithilatAoM aura vikRtiyoM kA samAveza hotA gyaa| paristhitiyoM gomaTeza-gAthA | 15 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se samajhautA karake una muniyoM ne arddhaphAlaka Adi vastra dhAraNa kara liye / unake anuyAyI zrAvakoM ne sAdhu ke paramparAgata nirgrantha digambara svarUpa ke sthAna para vastradhArI svarUpa ko mAnyatA pradAna kara dI / sacelaka sampradAya kA yaha prArambha thA / AcArya sthUlabhadra unake Adiguru the / digambara muniyoM kA eka samudAya aisA bhI thA jisane uttarApatha kA tyAga to nahIM kiyA, parantu nirgrantha paramparA ke prati apanI AsthA ko jIvita rkhaa| unameM se kucha ne durbhikSakAla meM sallekhanA aMgIkAra karake zarIra tyAga diye / kucha ne AsthAvAna samRddha zrAvakoM kI sahAyatA se, acelaka dharma kA nirvAha karate hue kAla - yApana kiyA / aise bhI kucha sAdhu the jinhoMne akAla ke uparAnta, subhikSa A jAne para, prAyazcita lekara athavA dIkSA-cheda Adi daNDa svIkAra karake, apane doSoM kA parimArjana kiyA / unhoMne punaH zAstrasammata AcaraNa aMgIkAra kiye| isa prakAra usa bhayaMkara duSkAla ke samaya bhI uttarApatha meM nirgrantha muniyoM kI paramparA vidyamAna rhii| usakA uccheda nahIM huaa| una mUlasaMghI muniyoM ne AcArya bhadrabAhu ko hI apanA AcArya mAnA aura unhIM kI paramparA kA anuzAsana svIkAra kiyA / aba pATaliputra ke sthAna para mathurA una acelaka sAdhuoM kA kendra ho gayA thA / isa cikkaveTTa para sAdhanA karate hue AcArya bhadrabAhu kA, uttarApatha ke una acelaka digambara muni saMghoM se, nirantara samparka banA rahA / uttarApatha se samaya-samaya para zrAvaka aura sAdhu, dakSiNApatha kI yAtrA para Ate rahe aura dIrghakAla taka saMgha ke niyAmaka Adeza- nirdeza, yahIM se prApta karate rahe / bhadrabAhu ke uparAnta unake ziSya vizAkhAcArya ko bhI sAdhu-samudAya meM vaisI hI mAnyatA prApta huI / tumhAre itihAsa ke usa ghora durbhikSa kAla meM, yaha jo muni saMsthA uttarApatha se sthAnAntarita hokara dakSiNApatha meM sthApita huI, vaha vartamAna kAla taka avicchinna rUpa se yahA~ vidyamAna hai / yadi kabhI jAna pAoge apane AcAryoM kA itihAsa, to tumheM jJAta hogA ki jaise tIrthakaroM ko janma dene kA ekAdhikAra uttarApatha ne apane pAsa surakSita rakhA hai, usI taraha jinavANI kI prabhAvanA karanevAle AcArya dakSiNAvarta kI bhUmi ne hI tumhAre deza ko pradAna kiye haiM / AcArya bhadrabAhu ne kucha divasa taka saMgha sahita yahA~ vizrAma kiyA / pazcAt unhoMne svayaM yahIM Thaharane kA saMkalpa lekara, munisaMgha ko tamila deza kI ora prasthAna karane kA Adeza diyA / yaha jo candragupta basadi dekha 16 / gomaTeza - gAthA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MITA 1. candragiri kA vihaMgama dRzya [bhA0 pu0 sa0, naI dillI] Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LAL 2. candragiri para katipaya devAlaya tathA prAkRtika pRSThabhUmi [bhA0 pu0 sa0, naI dillI] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 557 3. candragiri para cAmuNDarAya basadi [bhA0 pu0 sa0, maisUra ] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ LODON www 4. candragiri para pArzvanAtha basadi aura mAnastambha Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe ho, usakI jagaha taba vahA~ eka laghukAya jinAlaya thaa| usI ke prAMgaNa meM virAjamAna the usa dina AcArya bhadrabAhu, jaba unakA sAdhusaMgha unake zrIcaraNoM meM praNipAta karake, apanI yAtrA para agrasara huaa| taba ye aneka jinAlaya yahA~ astitva meM nahIM Aye the| yaha prAcIra bhI taba nahIM banI thii| nIce sAmane jahA~ vaha kalyANI sarovara aura AvAsa gahoM kI paMktiyA~ dikhAI de rahI haiM, taba vahA~ nArikela aura pUgIphala ke vizAla vRkSasamUha ho the| yatra tatra sarvatra, dRSTi kI sImA taka, usa dina gamanodyata sAdhuoM kA samUha hI yahA~ dRSTigocara hotA thaa| pitA ke samAna kalyANa cAhanevAle, apane mahAn AcArya kI antima vandanA karake, kvacit khinnatA se bharA huA yatiyoM kA vaha samUha, niHzabda aura zAnta calA jA rahA thaa| aba usa saMgha ke nAyaka the vishaakhaacaary| bhadrabAha svAmI ko apanI Ayu kI kSINatA kA pUrvAnumAna ho gayA thaa| sallekhanApUrvaka, kSetra-saMnyAsa dhAraNa karake, ve usI guphA meM samAdhi sAdhanA kara rahe the| isa sAdhanA meM saMlagna ve tapasvI, zarIra se jitane zlatha, jitane kRza hote jA rahe the, unakI saMkalpazakti utanI hI dRr3hatA prApta karatI jAtI thii| mahArAja apanI dainikacaryA meM atyanta sAvadhAna aura Atmacintana meM satata jAgarUka the| unake jarA-jarjara mukhamaNDala para idhara eka alaukika dopti dikhAI dene lagI thii| ugra tapazcaraNa se utpanna teja kA eka sahaja prakAzapuMja, unake caturdika vyApta dikhAI detA thaa| samrATa candragupta munidIkSA prApta kara cuke the| 'prabhAcandra' aba unakA nAma thaa| guru kI sevA ke lie ve prabhAcandra munirAja unake samIpa yahIM rhe| anupama niSThA-bhaktipUrvaka ve samAdhikAla meM guru-caraNoM kI sevA-suzrUSA karate rhe| bAraha varSa uparAnta yahIM unakI bhI samAdhi sampanna huii| isa kuliza kaThora cikkaveTTa kA vAtAvaraNa, una yogirAja kI mahatI sAdhanA se nirvaira aura prabhAbhibhUta ho uThA thaa| taba yahA~ mRga aura mRgarAja ko eka hI sthAna para zAnta nirdvanda vicarate dekhanA merA nitya kA kutUhala thaa| nRtyarata mayUra-maNDalI ke samakSa phaNadhara vyAloM kA DolanA, koI anUThI ghaTanA nahIM raha gaI thii| unake sAnnidhya meM prakRti aura puruSa, samatA ke eka adbhuta Aloka kA anubhava karate the| __udhara isa sabase nispRha nirlipta, bhadrabAhu svAmI, apanI ekAnta sAdhanA meM tallIna hokara, sallekhanA ke havanakuNDa meM, ati nirapekSa bhAva se eka-eka niSeka kI Ahuti de rahe the| zAntipUrvaka eka dina prAtaH gomaTeza-gAthA | 17 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAla unake jIvana dIpa kA nirvANa huaa| deha-jIva kI pRthakatA ke vItarAga darzana ko jaisA apane jIvana meM pratipAdita kiyA thA, vaisA hI vaha tatva, unhoMne apane sahaja aura pIDArahita maraNa ke dvArA pramANita kara diyaa| saca re pathika ! jIvana kA itanA sArthaka samApana, aura maraNa kA aisA ujjvala AvAhana, taba maiMne pahalI bAra dekhaa| 18 / gomaTeza-gAthA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. mere mahAn atithi : rAjarSi candragupta maurya zrutavalI AcArya bhadrabAhu ke ziSya, candragupta munirAja ne bhI, dvAdaza varSoM kI kaThora sAdhanA ke uparAnta, apane guru ke caraNa-cihnoM kI vandanA karate hue, vaisI hI nirmama sAdhanApUrvaka, yahIM, isI guphA dehotsarga kiyA / meM maiMne dekhA aura sunA hai pathika ! mahAvIra ke pazcAt isa deza kA aneka zatAbdiyoM kA rAjanaitika itihAsa, isI zramaNa-saMskRti kA itihAsa hai| zreNika bimbasAra ke sambandha meM mahAvIra kA AkhyAna atyanta mukhara hai| uparAnta thor3e-bahuta vyavadhAna ko chor3akara uttarApatha ke rAjyAdhyakSoM aura samrAToM kA mastaka jaina muniyoM ke caraNoM meM sadaiva namanazIla rahA hai| jaina saMskRti ke saMrakSaNa meM ina sabakA mahatvapUrNa yogadAna rahA hai / maurya samrAT candragupta isI zrRMkhalA kI eka kar3I the / AcArya bhadrabAhu candragupta ke kula guru the / cANakya aura candragupta donoM para unakA bar3A prabhAva thA / yahI kAraNa thA ki ina donoM mahApuruSoM ne jIvana ke anta meM samasta parigraha kA tyAga karake muni dIkSA svIkAra kI / candragupta munirAja yahA~ tapasyA karate hue, apane guru bhadrabAhu ko prAyaH smaraNa kiyA karate the / guru kA nAmollekha karate hue zraddhA se unakA hRdaya gad gad ho uThatA thA aura anAyAsa hI unake donoM hAtha namaskAra kI mudrA meM mastaka taka pahu~ca jAte the / candragupta isa vizAla deza ke sAmrAjya ko tyAga kara, durlabha rAjasI bhogoM ko ThukarAkara, isa kaThina sAdhanA mArga meM dIkSita hue the / jaba ve mere isa kaThora dharAtala kI, naMgI caTTAnoM para baiThate yA ghar3I do ghar3I zayana karate, ATha prahara meM kevala eka bAra, jaba ve apane phaile hue hAthoM meM bhikSAnna grahaNa karake, usa nIrasa bhojana se udara poSaNa karate the, taba Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakI Aja kI caryA se, unake vigata aizvarya pUrNa jIvana ke bhogoM kI tulanA karate hue, loga unake mahAn tyAga ko dhanya-dhanya kaha uThate the| candragupta munirAja kI sAdhanA aura sallekhanA ke do smRticihna Aja bhI mere pAsa surakSita haiN| unhIM ke nAma para mujha cikkaveTTa ko 'candragiri' kA komala aura zrutimadhura sambodhana prApta huaa| unhIM ke nAma para kAlAntara meM usa choTe se jinAlaya kA punanirmANa hone para usakA nAma 'candragupta basadi' nirdhArita kiyA gyaa| pazcAtvartI kitane hI AcArya aura muni, sAdhaka aura bhakta, usa anupama tyAgI kI guNagAthA bar3I zraddhA aura bhakti ke sAtha, yahA~ baiThakara doharAte rahe haiN| unhoMne apane itihAsa ke una svarNAkSaroM ko samaya-samaya para yahA~ aneka sthAnoM para zilAMkita bhI kiyA hai| una guru-ziSyoM kA guNAnuvAda isa candragiri ke lie pratikSaNa navIna hai| ___ candragupta ke svargArohaNa ke uparAnta, lagabhaga pandraha-sau varSa pazcAt eka zilpakAra 'dAsoja' ne bhadrabAhu aura candragupta kI vaha gaurava-gAthA suna-sunakara, usase anuprANita aura prabhAvita hokara, uttarA-patha se dakSiNA-patha ke lie unake niSkramaNa kA sampUrNa AkhyAna, pASANa-phalakoM para aMkita hI kara diyaa| tumhAre udAra pUrvajoM ne ve zilAphalaka candragupta basadi meM sthApita karake dIrghakAla ke lie surakSita kara liye| gAgara meM sAgara kI taraha choTe saMkIrNa phalakoM para, usa vizAla AkhyAna kA aMkana, usa kalAkAra kI maulika pratibhA kA anupama udAharaNa hai| maurya samrATa ke ghaTanApUrNa jIvanavRtta kA zravaNa mujhe Aja bhI priya hai| unakI mahAnatAoM kA smaraNa karake phira yaha smaraNa karanA, ki una mahAbhAga ne eka nirIha bhikSu kI taraha merA Atithya svIkAra kiyA, mujhe bar3A sukhada lagatA hai| yadi usa kAla tumhAre pUrva-puruSoM meM apane itihAsa ko lipibaddha karane ke prati thor3I bhI ruci hotI, to use par3hakara tuma jAna pAte pathika ! ki candragupta ke jIvana meM kitane Aroha-avaroha ghaTita hue the| itihAsa ke usa advitIya aizvaryazAlI samrATa kA rAjasiMhAsana se asamaya utara jAnA, samrATa ke mukuTa aura chatra kA anAyAsa tyAga kara denA, akAraNa nahIM thaa| cintana kI Thosa dharA para hI samrATa candragupta ke anupama tyAga kA bhavana sthApita huA thaa| jIvana ke prArambha meM apanI mahatvAkAMkSAoM se prerita, cANakya ke mArga-darzana meM, utkarSa kI ora eka-eka paga dharatA huA, hara paga para bAdhAoM kA saMhAra aura kaNTakoM kA vimocana karatA huA candragupta, sAmrAjya ke siMhAsana taka pahuMcA thaa| vaha siMhAsana kisI kA tyakta upa 20 / gomaTeza-gAthA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa nahIM thA, kisI kA bhogA huA vibhava nahIM thaa| yaha vaha siMhAsana thA, jisakA nirmANa candragupta ne apane puruSArtha se kiyA thaa| himAlaya se lekara dakSiNI samudra taka, dakSiNAvarta AryAvarta aura usakI sImAoM ke pAra taka, eka-eka aMgula bhUmi para apanI bhujAoM ke bala se hI candragupta ne apanI prabhutA sthApita kI thii| vaha sAmrAjya sahI arthoM meM usakA 'svabhujopArjita' sAmrAjya thaa| ___ itane bar3e sAmrAjya ke vidhivat saMcAlana ke lie candragupta ne prAntIya rAjadhAniyoM kI sthApanA kI thI, jahA~ se usake rAjyapAla zAsana-sUtra kA saMcAlana karate the| gRha-pradeza meM pATaliputra se samrATa svayaM zAsana kI balgA samhAlate the| yUnAnI rAjA selyUkasa se jIte hue sImAvartI prAntoM kA zAsana kapizA se hotA thaa| takSazilA uttarApatha kI rAjadhAnI thii| dakSiNApatha para samrATa kA zAsana sUvarNa giri se saMcAlita hotA thaa| girinagara meM baiThakara usakA rAjyapAla tuSAspa, saurASTra para zAsana karatA thA aura pazcimI bhArata ke zAsana kA saMcAlana ujjayinI se hotA thaa| __candragupta ke jIvana meM kucha aisI ghaTanAe~ ghaTI thIM jinase use cintana ke aneka AyAma prApta hue the| nandoM kA mUloccheda karake usane apane hAthoM hI eka zaktizAlI rAjavaMza ko itihAsa ke garta meM gAr3a diyA thaa| dakSiNAvarta kI vijaya ke abhiyAna meM usane mahArASTra, koMkaNa, Andhra aura karnATaka kI rAjakIya dhvajAoM ko apane caraNoM meM nata kiyaa| madhya eziyA ke zaktizAlI yUnAnI rAjA selyUkasa kI senAoM ko yuddhakSetra meM parAjita karake kAbula, herAta, kandahAra aura balUcistAna para bhI apane sAmrAjya ke sImA-cihna usane sthApita kiye| isa prakAra usa pratApI samrATa ne apanI mAtRbhUmi ke sImAntoM se bhI videzI sattA kA unmUlana kara diyA thaa| candragupta kI rAjya-sImAoM ko Adarza mAnakara hI, kauTilya ne apane grantha meM cakravartI kSetra kI paribhASA kA vidhAna kiyaa| uttarApatha ke aneka yAtriyoM ne samaya-samaya para mere devAlayoM meM jo mudrAe~ arpita kI haiM, unameM maurya samrATa ke dvArA pracalita kI gaI aneka mudrAe~ maiMne dekhI haiN| triratna, caityavRkSa aura dIkSAvRkSa Adi aneka jaina pratIka ina mudrAoM para aMkita haiN| rAjanIti ke saMcAlana meM kisa prakAra rAje aura samrATa kaThaputalI banakara raha jAte haiM, siMhAsana kI maryAdA kitanI parAdhInatAoM meM unheM jakar3a detI hai, yaha anubhava candragupta prApta kara cuke the| tAtkAlika kaTa gomaTeza-gAthA / 21 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ti meM prayukta hone vAlI viSakanyAoM se candragupta ke jIvana kI surakSA ke lie, unheM batAye binA, cANakya unake bhojana meM santulita viSa kA prayoga karate the| dhIre-dhIre unhoMne candragupta ko viSa kA aisA abhyasta banA diyA, jisase viSakanyAoM kA samparka unheM hAni na pahu~cA sake / eka dina apane usI kvacit viSAkta bhojana kA eka grAsa, kautuka aura snehavaza, unhoMne apanI priyA ko khilA diyA / kSaNamAtra meM hI usa garbhavatI rAnI para viSa kA prabhAva parilakSita hone lagA / cANakya ne zalya cikitsA ke sAdhana juTAkara garbhastha zizu ko jIvita bacA liyA, kintu rAnI kI prANa-rakSA nahIM ho sakI / viSa ke prabhAva se mastaka para eka zyAma bindu lekara avatarita huA vahI bindusAra, yuvA hokara, sAmrAjya kA uttarAdhikArI huA / Aja eka dIrgha antarAla ke uparAnta bhI, apanI usa prANavallabhA kI, maraNavedanA se chaTapaTAtI huI deha kA smaraNa kara candragupta kA~pa jAte the / anta samaya usake netroM kI nirIhatA ne aura usakI vivazatA ne mahInoM taka candragupta kA nidrAvarodha kiyA thaa| jaba-jaba ve aisA socate ki Sar3ayantra bharI rAjanIti ke cakra kA eka nirjIva-sA yantra bana jAne ke kAraNa hI, unheM vaha apriya ghaTanA jhelanI par3I thI, vaha dAruNa duHkha uThAnA par3A thA, taba apane sAmrAjya kI aTUTa sampadA ke prati unakA mana virakti se bhara uThatA thA / samrAT candragupta apane niSkaNTaka siMhAsana para baiThakara, aneka bAra vicAra karate the-- 'asIma AkAMkSAoM ke vazIbhUta hokara mahatvAkAMkSAoM kI mahAjvAlA meM jhulasate hue, sAmrAjya kA yaha prAsAda khar3A kiyA, parantu yaha to mana ko sukha kA tanika bhI saMvedana nahIM de pA rahA hai| ulTe usake saMrakSaNa kI AkulatA, aba usase bhI adhika dAha pahu~cA rahI hai / santoSa ke sAtha parigraha kA, nirAkulatA ke sAtha vaibhava aura aizvarya kA, kyA dUra kA bhI koI sambandha nahIM ?' 1 cintana kI isI dhArA kA prabhAva thA jisane candragupta ke jIvana kI dizA hI badala dI / rAjakAja ve karate the parantu usameM koI Ananda aba unake lie zeSa nahIM thA / rAjya, lakSmI aura bhogoM ke rasa aba unheM be-rasa lagane lage the| cANakya kI aneka varjanAoM ko TAlate hue unhoMne sAmrAjya ke saMcAlana se apane Apako mukta karane kA nirNaya liyA / apane isa nirNaya ko kAryAnvita karane ke lie eka sudRr3ha yojanA banAyI / vindusAra ko pATaliputra kA uttaradAyitva sauMpakara, candragupta kA ujja 22 / gomaTeza-gAthA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yinI nivAsa, isI yojanA kA prathama caraNa thaa| samrATa ke ujjayinI pahu~cane para, usI varSa aisA sUyoga haA, ki usake guru AcArya bhadrabAhu ne, ujjayinI meM hI apanA varSAvAsa sthApita kiyaa| cAra mAsa taka guru ke sAnnidhya meM dArzanika UhApoha kA durlabha avasara, candragupta ko isa varSAyoga meM pratidina prApta hotA rhaa| guru ke prati atyanta zraddhA aura bhakti hote hue bhI, candragupta ke vyasta jIvana meM aise avasara bahuta kama Aye the, jaba nizcinta aura nirdvandva bhAva se guruvANI kA zravaNa karane kI, usa para cintana-manana karane kI suvidhA unheM upalabdha huI ho| isa bAra dArzanika pRSTha-bhUmi meM saMsAra kI sthiti kA vAstavika Akalana karane kA avasara samrATa ko prApta huaa| vItarAga, nirgrantha AcArya kI jIvanapaddhati ko bhI pahalI bAra unhoMne nikaTa se dekhaa| AcaraNa meM ahiMsA, vANI meM syAdvAda aura cintana meM anekAnta kA samAveza ho jAne para, manuSya kA jIvana kitanI mahAnatAoM se maNDita ho jAtA hai, vaha camatkAra ve pratyakSa dekha rahe the| samatA pariNAmoM se jisa nirAkulatA kI prApti hotI hai, usakA anubhava unheM ho rahA thaa| cAturmAsa ke thor3e dina zeSa the taba eka dina, rAtri ke pichale prahara meM samrATa candragupta ne solaha du svapna dekhe / AcArya mahArAja ne nimitta jJAna ke AdhAra para ina svapnoM kA jo artha kahA, usa vANI ne samrATa ke bhItara panapatI huI vairAgya kI bhAvanA ko aura protsAhita kara diyaa| bhadrabAhu AcArya ne samrATa ke svapnoM kA vizleSaNa karake isa prakAra bhaviSyavANI kI 'DUbate hue sUrya kA darzana isa bAta kA saMketa hai, ki mahAvIra ke mArga ko prakAzita karane vAlA Agama kA jJAna uttarottara asta hotA huA samApta hogaa| kalpavRkSa kA zAkhA bhaMga batalAtA hai ki bhaviSya meM rAjapuruSa vairAgya dhAraNa nahIM kreNge| sachidra candramaNDala kA artha yahI hai ki vidharmiyoM aura nAstikoM dvArA dharma kA mArga chinna-bhinna kiyA jaayegaa| bAraha phaNavAlA sarpa apane astitva se svapna meM ghoSita kara gayA hai ki isa uttarApatha meM bAraha varSa ke lie bhISaNa durbhikSa hogaa| lauTatA huA devavimAna kahanA cAhatA hai ki aba isa kAla meM deva, vidyAdhara aura RddhidhArI saMtoM kA avataraNa pRthvI para nahIM hogaa| dUSita sthAna meM khile hue kamala se phalita hotA hai ki kulIna aura gomaTeza-gAthA | 23 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabuddha jana bhI anIti aura adharma kI ora AkarSita hoNge| bhUta-pretoM kA bIbhatsa-natya spaSTa karatA hai ki janamAnasa para aba prAyaH unhIM kI chAyA rhegii| jagana camakane kA saMketa yaha sandeza detA hai ki dharma kI jyoti jinake bhItara prajjvalita nahIM hai, aise pAkhaNDI loga bhI dharmopadezaka banakara, dharma ke nAma para lokaraMjana aura svArtha-sAdhana kreNge| kvacit kiMcit jala sahita, zuSka sarovara dekhakara yaha samajhanA cAhie ki dharma kI sva-para kalyANI vANI kA tIrtha, dhIre-dhIre zuSka ho jaayegaa| kahIM-kahIM kvacit hI usakA astitva zeSa bcegaa| __ svarNa-thAla meM khIra khAtA huA zvAna dekhane se phalita hotA hai ki AgAmI kAla meM nIca vRttivAle cATukAra hI lakSmI kA upabhoga kreNge| svAbhimAnI janoM ko vaha prAyaH duSprApya hogii| svapna meM gajArUr3ha markaTa itanI hI ghoSaNA karane AyA thA ki bhaviSya meM rAjatantra, caMcala mativAle andhAnukara paTu-janoM ke hAthoM se vidrUpita hogaa| maryAdA kA ullaMghana karake samudra kI laharoM ne yaha saMketa diyA hai ki aba zAsaka aura lokapAla, nyAyanIti kI sImAoM kA ullaMghana kreNge| ve ucchakhala hokara svayaM apanI prajA kI lakSmI, kIrti svAdhInatA Adi kA haraNa kareMge aura nAriyoM kI lajjA, satItva Adi se kheleNge| bachar3oM ke dvArA ratha kA vahana isa bAta kA pratIka hai ki aba logoM meM yuvAvasthA meM hI, dharma aura saMyama ke ratha ko khIMcane kI zakti pAyI jaayegii| vRddhAvasthA meM vaha zakti kSINa ho jaayegii| gaja para ArUr3ha hone vAle rAjaputroM kA U~Ta para AsIna dikhAI denA, yaha saMketa detA hai ki aba rAjapuruSa, vyavasthita aura zAntipUrNa mArgoM kA parityAga karake, asantulita aura hiMsA se bhare mArga para cleNge| dhala-dhUsarita ratnoM kA avalokana yaha apriya sandeza detA hai ki bhaviSya meM saMyamaratna ke rakSaka, nirgrantha tapasvI bhI eka dUsare kI nindA aura avarNavAda kreNge| kAle hAthiyoM kA dvandva yuddha batAtA hai ki garajate hue megha, sAnupAtika jalavRSTi aba prAyaH nahIM kreNge| yatra-tatra avarSaNa aura ativarSaNa se prajA ko kaSTa hogaa|' __samrATa ke svapnoM kI isa paribhASA ne sabhI ko Akulita kara diyaa| AcArya bhadrabAhu dvArA vicArita bAraha varSa ke akAla kI bhaviSyavANI, logoM ko aba aura bhI bhayAnaka lagane lgii| samrATa candragupta kI mano24 / gomaTeza-gAthA Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazA ina svapnoM ke uparAnta aura bhI azAnta ho gyii| unake mana kA vairAgya, samudra meM jvAra kI taraha hiloreM lene lgaa| ___ eka dina bar3e mahotsavapUrvaka bindusAra ke mastaka para apanA mukuTa dhara kara unhoMne vairAgya kA saMkalpa kara liyaa| samasta parijanoM, purajanoM aura prajAjanoM ke prati, samatApUrvaka kSamAbhAva darzAte hue, sabake prati samatAbhAvapUrvaka unhoMne AcArya bhadrabAhu se digambarI muni-dIkSA dhAraNa kara lii| aba ve samasta parigraha se rahita, nirgrantha digambara munirAja, dina meM ekabAra khar3e-khar3e, baddha aMjalipuTa meM lekara svalpa AhAra karate aura vana kI kisI guphA yA zailAzraya Adi meM nirbhIka hokara tapasyA karane lge| yoga aura dhyAna kA unhoMne zIghra hI acchA abhyAsa kara liyaa| samrATa candragupta ke sAtha aneka puruSoM ne muni-dIkSA dhAraNa kI thii| ve sabhI muni bhadrabAha ke isa vizAla saMgha ke sAtha, uttarApatha se isa ora Ane ke lie prasthita he| dakSiNApatha para candragupta kA yaha prathama padArpaNa nahIM thaa| isake pUrva apanI digvijaya yAtrA meM, unakI aparAjeya caturaMgiNI, samUce dakSiNApatha ko rauMda cukI thii| pUrva se pazcima taka, samudra se samudra taka kI sArI bhUmi, usa yAtrA meM unake sAmrAjya kA aMga bana cukI thii| girinAra kI candraguphA aura sudarzana jhIla ke zilAMkana Aja bhI unakI usa vijayayAtrA ke pramANa haiN| isa prakAra tIna khaNDa pRthvI para ekAdhikAra sthApita karanevAle arddhacakrI rAjAoM ke uparAnta, itane bar3e bhUmibhAga ko apane sAmrAjya ke antargata lAnevAle, candragupta hI prathama aura antima samrATa the| isa bAra candragupta kI yaha dvitIya dakSiNa-yAtrA, eka vilakSaNa yAtrA thii| aba ve maurya sAmrAjya ke sImA vistAra ke lie 'vijayayAtrA' para nahIM nikale the, varan sva-sAmrAjya kA svAmitva pAkara, zramaNa saMskRti ke pracAra aura prasAra ke lie 'vihAra' kara rahe the| aba unake sAtha caturaMgiNI kI nahIM, darzana, jJAna, cAritra aura tapa-rUpa cAra ArAdhanAoM kI zakti thii| aba pUrva-pazcima, uttara aura dakSiNa, ina cAra dizAoM kI vijaya ke lie nahIM, krodha, mAna, mAyA aura lobha, ina cAra kaSAyoM ko jInane ke lie unakA yaha abhiyAna thaa| aba dhanuSa-bANa aura talavAra ke sthAna para samyak darzana, jJAna aura cAritra ke ratnatraya kA trizUla hI unakA astra thaa| jana-mana ko AtaMkita karanevAle rAjadaNDa ke sthAna para, aba unake hAthoM meM jIva mAtra ke lie abhaya kA AzvAsana dene vAlI gomaTeza-gAthA | 25 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayUra paMkhavAlI pIchI, zobhAyamAna thii| svAmI candragupta zarIra se atyanta sukumAra aura prakRti se bahuta madula the| unakA rAjasI bhogoM se paripuSTa sucikkaNa-gaura zarIra, tapasvI jIvana ke kaThora kAyakleza ke kAraNa zyAmala aura rUkSa ho gayA thaa| ve zarIra ke prati nirmamatva aura nirapekSa hokara utkRSTa tapAcAra ke ArAdhana meM saMlagna the| taba unakI lokottara sAdhanA kI kIrti dUra-dUra taka prasArita ho rahI thii| unake darzanArthI zrAvaka strI-puruSoM kA yahA~ melA lagA rahatA thaa| dUra-dUra se Agata muni aura AcArya una yazasvI tapasvI kI caraNa-vandanA karake apane ko dhanya mAnate the| sudUra uttara se bhI prAyaH anaginate loga, sAmAnyajana aura rAjapuruSa bhI, una rAjarSi ke darzanArtha Ate maiMne dekhe haiN| una logoM ke zIghragAmI, sadhe hue azvoM kI paMktiyA~, aura pazu-loma se banAye hue, vicitra vargAkAra vAle vastrAbharaNa, karnATakavAsI janoM ke lie kutUhala kI vastu hote the| __ candragupta munirAja kI samAdhi-sAdhanA bhI unake guru bhadrabAha kI sAdhanA kI taraha, nirdoSa aura dRr3ha pariNAmoM ke sAtha sampanna hii| bhArata bhami ke vizAlatama sAmrAjya ke adhipati, usa mahAn samrATa ne jIvana ke sandhyAkAla meM samasta bahiraMga aura aMtaraMga parigraha kA tyAga karake, utkaTa ArAdhanApUrvaka, apanI paryAya ke visarjana ko, bar3I kuzalatA se niyojita kiyaa| jIvana ke antima caraNa meM, avazyambhAvI maraNa ke sotsAha varaNa ko sAdhanevAlA, unakA vaha saMyata AcaraNa sacamuca anakaraNa karane yogya thaa| isa prakAra bhagavAn mahAvIra kI paramparA kI do anupama aura antima vibhUtiyoM ne, apanI sAdhanA dvArA, isa candragiri ko pavitra kiyaa| samasta Agama ke pAragAmI zrutajJoM kI zRMkhalA meM jaise AcArya bhadrabAha antima zrutakevalI the, vaise hI mukuTa utArakara kezaloMca karane vAle rAjabhavana se sIdhe hI vanagamana karanevAle, antima mukuTadhara nareza the samrATa cndrgupt| unake pazcAt kisI mukuTabaddha nareza ne jinadIkSA dhAraNa karane kA sAhasa nahIM dikhaayaa| ___ ina guru-ziSya kI sallekhanA ke uparAnta, merI nirAkUla goda meM samAdhimaraNa kA pAvana anuSThAna saphala karane kI bhAvanA, sahasroM sAdhuoM kA abhISTa banatI rhii| aisI khyAti huI isa sAdhanAdhAma ke nirAkula vAtAvaraNa kI, itanI kIrti phailI bhadrabAhu aura candragupta ke utkRSTa samAdhi vidhAna kI, ki zata-zata yojanoM se Akara sallekhanAkAMkSI yatiyoM ne mujhe pAvanatA pradAna kii| nAnA prakAra ke sAhasapUrNa pratyAkhyAna 26 / gomaTeza-gAthA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karake una nirIha, nispRha, yathAjAta yatiyoM ne aura yatinAyakoM ne, yahIM apane tapasvI jIvana ke dhavala saudhoM para samAdhimaraNa ke ujjvala kalaza sthApita kiye| AsthAvAna gRhastha bhI, rAjA aura prajA, strI aura puruSa isa pavitra bhUmi para zAnti sahita apane jIvana kA, nirAkula anta karane ke lie lAlAyita rahate the| tumhAre purAzAstrI batAyeMge ki aise lagabhaga eka sahasra digambara muniyoM ke samAdhimaraNa anuSThAnoM kA ullekha, isa nagara ke zilAlekhoM meM Aja bhI upalabdha hai| jina ajJAta sAdhakoM ke nAma zilAoM para aMkita nahIM hae, unakI saMkhyA to aura bhI adhika hai| gomaTeza-gAthA | 27 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. mere mahAn atithi : parama tapasvI AcArya nemicandra varSA Rtu abhI-abhI vyatIta huI thI / kucha hI dinoM pUrva bhagavAn mahAvIra kA nirvANa - mahotsava manAkara sAdhu-yatiyoM ne cAturmAsika pratikramaNapUrvaka varSAyoga kA samApana kiyA thA / sahasA eka dina prAtaH kAla pariveza kA vAtAvaraNa eka anaukhI halacala se vyApta ho uThA / AsapAsa ke nagaroM-grAmoM se zrAvaka samudAya dhIre-dhIre Akara yahA~ ekatra ho rahA thA / usa samaya yahA~ candragupta basadi apane isa rUpa meM avasthita ho cukI thI / usake samIpa hI candraprabha basadi kA nirmANa ho cukA thaa| zAsanasevaka brahmadeva ke lie 'iruve brahmadeva' basadi bhI sthApita ho cukI thI / gaMgavaMzIya pratApI nRpati mArasiMha kI sallekhanA kI smRti svarUpa, yahA~ 'kUge brahmadeva' stambha kI sthApanA ko to bahuta thor3A hI kAla huA thA / 1 Aja prAtaH hI donoM jinAlayoM kA mArjana aura unakI parikara bhUmi kA zodhana huA / patramAlAoM aura puSpagucchakoM se unakI sajjA karAI gayI / brahmadeva basadi se uThatA huA sugaMdhita dhUma, cahu~ ora phaila - phailakara vAtAvaraNa meM, surabhi aura pavitratA kA prasAra kara rahA thA / 'kUge brahmadeva' stambha ko tAr3apatroM aura nArikela kI mAlAoM se sajjita kiyA gayA thA / isa stambha kI pIThikA para aMkita, AThoM dizAoM ko jita karatI, AThoM gajarAja AkRtiyA~, citra-vicitra maNi - mAlAoM aura kauSeya vastroM se sajAI gaI thIM / isa stambha kI ve gajamUrtiyA~ aba naSTa ho cukI haiN| usa dina merA pUrA hI astitva vandanavAroM aura puSpatoraNoM se ga~tha diyA gayA thA / logoM meM adbhuta utsAha vyApta thaa| unameM carcA thI ki lokavikhyAta zrutajJa, zrI nemicandrAcArya aura unake ziSya vIramArtaNDa cAmuNDarAya Aja Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yahA~ padhAra rahe haiN| tIrtha-vandanA ke lie jAtA huA unakA caturvidha yAtrAsaMgha AcArya bhadrabAhu ke caraNacihnoM ke sAnnidhya meM kucha dina vizrAma kara ke agrasara hogA, aisA ve loga kaha rahe the| AcArya nemicandra ke caraNoM kA sparza, pUrva meM ekAdhika bAra mujhe prApta ho cukA thaa| Agama siddhAnta ke sarvopari jJAtA ke rUpa meM una dinoM dUra-dUra taka unakI khyAti thii| vizAla munisaMghoM ke madhya, isI cikkaveTa para, unake aneka pravacana ho cuke the| unake ziSyoM kI saMkhyA bahuta bar3I thii| isa yAtrA meM bhI unake kucha ziSya sAtha meM padhAreMge, aisI carcA sunAI de rahI thii| __AcArya abhayanandi ke ziSya, siddhAnta ke pAragAmI AcArya nemicandra atyanta kuzala AcArya the| cAmuNDarAya eka kuzala zAstrAbhyAsI aura dArzanika cintaka bhI the, isa kAraNa unake Upara AcArya kI anukampA aura vAtsalya bhAva rahanA svAbhAvika thaa| cAmuNDarAya bhI nemicandrAcArya ko atizaya sammAna aura guru kI taraha hI mAnyatA dete the| unake agAdha Agama jJAna se ve nirantara lAbhAnvita hote rahate the| rAjanaitika uttaradAyitva ke nirvahana meM bhI cAmuNDarAya ko AcAryazrI se parAmarza aura mArgadarzana prApta hotA rahatA thaa| saiddhAntika carcAe~ aura praznottara to una donoM ke madhya prAyaH hI hote rahate the| cAmuNDarAya ko zAstroM kA acchA abhyAsa thaa| unameM eka santulita dArzanika ke sabhI guNa the aura nemicandrAcArya apane snehabhAva dvArA, apanI jJAna kI dhArA se, una guNoM ko protsAhita karate rahate the| SaTakhaNDa Agama siddhAnta ke marmajJa una AcArya ke caraNoM kA pAvana sparza, Aja punaH prApta hogA, yaha saMvAda mujhe pulakita kara gyaa| gomaTeza-gAthA / 26 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. mere mahAn atithi : vIramArtaNDa cAmuNDarAya nIce jahA~ Aja tumhArA yaha zravaNabelagola nagara basA hai, vahA~ una dinoM maTha ke AsapAsa thor3e se AvAsa the| jhADa-jhaMkhADa aura nArikela ke vRkSa hI adhika the| mahAmAtya cAmuNDarAya ke suyogya putra jinadevana, sevakoM aura loka-karmiyoM kA bhArI samudAya lekara, yAtrAsaMgha ke agragAmI dala ke rUpa meM kala yahA~ A cuke the| AcArya mahArAja aura cAmuNDarAya Aja padhArane vAle the| kuzala sevakoM kA bhArI samUha usa sArI bhUmi kA saMskAra karake usa para paTa-maNDapoM kA nirmANa kara rahA thaa| unake abhyasta hAthoM se eka hI prahara meM vastrAvAsoM kI kaI paMktiyA~ vahA~ khar3I ho gaI thiiN| pIche kI ora sevakoM ke lie parNakuTiyA~ aura azvoM, rathoM ke lie sthAna banAyA gayA thaa| eka ora tAr3a aura nArikela ke patroM kI chAnI DAlakara pAka-zAlA kA nirmANa bhI ho cukA thaa| cAmuNDarAya kA paricaya jAnanA cAhoge? 'gaMgavaMzIya rAjAoM kA mantrI aura senApati tathA isa gomaTeza pratimA kA nirmaataa|' basa, itihAsa ke jharokhe se to itanA hI dikhAI detA hai cAmuNDarAya kA vyaktitva / para usa pratApI mahApuruSa ke anokhe aura bahu-AyAmI vyaktitva ke lie yaha paricaya adhUrA aura aparyApta hI hai| vaha to aneka pratibhAoM kA puMja thaa| maiMne aneka bAra usa parama puruSArthI jaina vIra ke jIvana ke gauravazAlI AkhyAna sune the| itihAsa prasiddha gaMgavaMza meM pratApI jaina rAjA, jagadekavIra dharmAvatAra rAcamalla huaa| usI nareza ko satyavAkya caturtha ke nAma se bhI jAnA jAtA hai| vIra cAmuNDarAya isI gaMganareza kA mantrI aura mahAsenApati thaa| kSatriya vaMza meM utpanna yaha mahApuruSa vilakSaNa rAjanItijJa, kuzala sainyasaMcAlaka aura parama svAmibhakta thaa| vAstava meM gaMga rAjya Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke mantrI aura senApati kA padabhAra usane rAjA rAcamalla ke pUrvaja mArasiMha ke rAjya meM hI grahaNa kara liyA thA aura rAcamalla ke uttarAdhikArI rakkasa gaMga ke rAjyakAla taka, bar3I niSThA, yogyatA aura naitikatA ke sAtha usa garimAmaya pada kA nirvAha kiyA / yathArtha meM gaMga rAjavaMza ke avasAna-kAla meM, ina tInoM hI rAjAoM ke samaya, cAmuNDarAya kI sthiti 'mahAmAtya' aura 'mahAsenApati' se bahuta Upara, eka saMrakSaka jaisI bana gaI thI / yahI kAraNa thA ki mArasiMha ne apane anta samaya meM apane alpAyu svAmI evaM bhAnaje, rASTrakUTa nareza indracaturtha kI rakSA kA bhAra, apane uttarAdhikArI rAcamalla para nahIM, cAmuNDarAya para chor3A thA / karnATaka kA itihAsa bakhAnate samaya tumhAre itihAsakAroM ne pagapaga para cAmuNDarAya kI yazogAthA kA gAna kiyA hai / unhoMne eka svara se svIkAra kiyA hai ki usase bar3A jinendra bhakta, vaisA vIra yoddhA, utanA bar3A samaravijetA aura vaisA sajjana dharmAtmA vyakti karnATaka meM dUsarA nahIM huA / parAkrama, sAhasa aura zaurya ke lie dUra-dUra taka cAmuNDarAya kI khyAti phaila gaI thI / usane apUrva kauzala se gaMga senA kA saMgaThana kiyA thaa| vaha apanI senA ke eka-eka vyakti ke sukha-dukha kA bhAgIdAra hotA thA, una para apAra sneha rakhatA thA / yahI kAraNa thA ki dIrghakAla taka gaMga rAjya kI sainya zakti, ajeya aura durbhedya mAnI jAtI rahI / apane vizvasta sainya bala ke sAtha jaba cAmuNDarAya yuddha ke lie prasthAna karatA, taba usake sabala se sabala pratipakSI bhI bhayabhIta aura AtaMkita hokara kA~pa uThate the| usane aneka yuddha lar3e the aura unameM gauravapUrNa vijaya prApta kI thI / roDaga ke yuddha meM bajjaladeva ko harAkara cAmuNDarAya ne 'samaradhuraMdhara' kI upAdhi arjita kii| gonUra ke yuddha meM nolamba rAjoM para usakI vijaya use 'vIra mArtaNDa' kI padavI se maNDita kara gayI / rAjAditya ko ucchaMgI ke durga meM bandI banAne para use ' raNaraMgasiMha' kahA gayA aura bAgeyUra ke durga meM tribhuvana vIra ko harAkara usa durga kA Adhipatya gobindAra ko dilAne para vaha 'bairikula - kAladaNDa' kahalAne lagA / usI prakAra apane sainya jIvana kI anya aneka saphalatAoM ke smRti svarUpa cAmuNDarAya ne 'bhujavikrama', samarakesarI', 'pratipakSa-rAkSasa', 'subhaTacUDAmaNi' aura 'samara - parazurAma' Adi aneka upAdhiyA~ dhAraNa kI thIM / sacamuca vaha eka adbhuta vIra puruSa thA / gomaTeza - gAthA / 31 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgI, unakI chavi meM apanA zAzvata sahaja-svarUpa nihAratA hai| taba pathika, kauna samagra meM unheM samajha pAyegA? kauna unake darzana se aghAyegA? ve to bhava-bhava taka animeSa darzanIya haiN| janma-janmAntara taka nirantara ArAdhya haiN| taba calo kAmanA kareM ve priya pAdAravinda isa mana-mAnasa meM, yaha mana unake una punIta pada-padmoM meM, janma-janmAntara bhI taba taka nivAsa kareM jaba taka nirvANa svayaM pAyA nahIM hmne| * taiva pArdI meMmai hRdaye, mama hRdayaM tave pardadvaya lonameM / / tiSThatu jinendra tAvat, yAvat nirvaannsNpraaptiH| Roman Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vihaMgama dRzya [bhA0 pu0 sa0 5. vindhyagiri aura kalyAraNI sarovara kA maisUra ] Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ve 6. gommaTezvara bAhubalI Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R 7. tyAgada brahmadeva stambha (bIca meM sthita) [bhA0 pu0 sa0, naI dillI] Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. jinanAthapura meM zAntinAtha mandira kI bAhya-bhitti kA kalAvaibhava Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumane sunA hogA, eka bAra jaba nemicandrAcArya mahArAja SaTkhaNDAgama grantha kA svAdhyAya kara rahe the, tabhI cAmuNDarAya unake darzanArtha upasthita hue| unheM dekhate hI AcArya mahArAja ne tAr3apatroM kI vaha pothI bA~dhakara rakha dii| itanA bhara nahIM, cAmuNDarAya ke pUchane para unhoMne usakA kAraNa bhI spaSTa kara diyA___ 'yaha siddhAnta grantha atyanta kliSTa hai| tumhAre bhItara abhI usake avalokana kI pAtratA nahIM hai|' cAmuNDarAya kA mana nirmala abhiprAya se otaprota thA aura jinavANI ke amRta ke lie unakI pipAsA ananta thii| unhoMne tatkAla nivedana kiyA 'siddhAnta kA vaha sAra, mere jaise jar3a buddhi jijJAsuoM ke anugraha ke lie, sarala zabdoM meM upalabdha karA dIjiye mahArAja !' . AcAryazrI ne anukampApUrvaka usI samaya ziSya ke isa anurodha ko svIkAra kara liyaa| apane svAdhyAya ke sAtha hI unhoMne SaTkhaNDAgama ke viSaya kA saMkSipta lekhana bhI prArambha kara diyaa| isa grantha kA nAma rakhA gayA 'pacasaMgraha' / 'gomaTa' cAmuNDarAya kA hI eka nAma thA, isI kAraNa kAlAntara meM yaha grantha 'gommaTasAra' nAma se prasiddha huaa| cAmuNDarAya ne isa mahAn grantha kI eka vizAla TIkA kannar3a meM likhI thI jise 'vIra-mArtaNDI TIkA' kahA gayA hai| __cAmuNDarAya atizaya puNyazAlI mahApuruSa thaa| puNyakarmoM kI uttama prakRtiyA~, usakI sattA meM, utkRSTa anubhAga zakti ke sAtha vidyamAna thiiN| yahI kAraNa thA ki jIvana bhara saphalatA usakI anugAminI rhii| jisa kArya kA bhI usane samArambha kiyA, vaha kArya nirvighna sampanna huA aura cAmuNDarAya ke lie yaza aura khyAti kA kAraNa banatA rhaa| usane apane Agraha se siddhAntacakravartI AcArya nemicandra mahArAja ke dvArA 'gommaTasAra' aura 'trilokasAra' jaise granthoM kI racanA kraayii| 'cAmuNDarAya-purANa' nAma se usane kannar3a bhASA kA prathama vRtta grantha likhaa| saMskRta meM 'cAritrasAra' jaise granthoM kI racanA kii| kannar3a ke aneka kaviyoM kalAkAroM ko Azraya dekara usane anaginate kAvyoM aura kalAkRtiyoM kI racanA meM mahatvapUrNa yogadAna kiyaa| vaha svayaM bhI acchA kavi aura kuzala kalAmarmajJa thaa| gomaTeza bhagavAn kI isa pratimA kA nirmANa karAkara to cAmuNDarAya ne apane jIvana bhara kI saphalatAoM ke prAsAda para svarNa kalaza hI car3hA diyaa| dharma kI nispRha prabhAvanA aura gurubhakti jaisI vizeSatAoM ke gomaTeza-gAthA / 33 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa cAmuNDarAya ko 'zaucAbharaNa', 'satyayudhiSThira', aura 'devarAja' Adi aneka upAdhiyoM se alaMkRta karake prajA janoM ne usake prati apanI kRtajJatA kA jJApana kiyA thA / I jinazAsana kA zreSTha bhakta to cAmuNDarAya thA hI, usakI mAtRbhakti bhI anupama thI / dUra dezoM taka mAtAe~ apane uddaNDa bAlakoM ko, mAtRbhakti ke Adarza ke rUpa meM, cAmuNDarAya kA udAharaNa diyA karatI thIM / zaizava meM usake manohara rUpa-raMga ke kAraNa use gomaTa nAma se pukArA jAtA thA | cAmuNDarAya kI jananI kAlaladevI abhI bhI usake isI kSipra nAma kA upayoga karatI thI / nemicandrAcArya mahArAja ko bhI usakA yahI nAma adhika priya thA / use zaizava ke isa nAma se sambodhana karanevAlA tIsarA koI vyakti aba jIvita nahIM thA / kAlaladevI atizaya zraddhAlu bhadra mahilA thIM / unhoMne bar3e jatana se apane beTe kA caritra nirmANa kiyA thA / cAmuNDarAya kI dharmapatnI ajitAdevI dayAdharma kA pAlana karanevAlI patiparAyaNA nArI thIM / atithi satkAra aura cAroM prakAra ke dAna meM unakI vizeSa ruci thI / unakA putra jinadevana saumyatA aura sajjanatA kA sAkSAt avatAra hI thA / putravadhU kA nAma thA sarasvatI / usa mahilA ratna kA anindya saundarya, usake aparimita guNa, aura snehapUrNa bartAva, usake nAma ko sArthaka karate the / sarasvatI acche saMskAroM meM palI bar3hI zikSita nArI thI / maiMne sunA thA ki vaha atyanta nipuNa kalApArakhI, nRtya-saMgIta kI vizArada, anukampAvAna aura snehapUrNa svabhAva kI mamatAmayI udAra mahilA thI / sarasvatI ke aMka meM sundara aura capala svabhAva vAlA, eka choTA-sA bAlaka thA, saurabha / Aja isI jinabhakta zrAvaka parivAra kI abhyarthanA karane kA merA bhAgya thA / 34 / gomaTeza-gAthA Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. ve anokhe abhyAgata dopahara dina zeSa thA jaba yAtrAsaMgha kA yahA~ Agamana huA / AcArya nemicandra mahArAja apane saMgha sahita, candragupta basadi meM virAjamAna hue / cAmuNDarAya ne apane pUre parikara ke sAtha, una sadya nirmita vastrAvAsoM meM vizrAma kiyA / yahA~ pUrva sandhyA se ekatra, sabhI AbAla-vRddha, samAgatoM ke svAgata meM aura vyavasthA meM tatparatA se saMlagna ho gaye / dUsare dina prAtaH kAla yahIM, jahA~ tuma abhI baiThe ho, eka vizAla sabhA huii| dUra-dUra ke zraddhAlu zrAvaka usa dina yahA~ upasthita the| AcAryazrI kI madhura vANI dvArA jinAgama kA upadeza zravaNa karane kA vaha avasara, koI bhI chor3anA nahIM cAhatA thA / pravacana ke uparAnta saMghastha paNDitAcArya ne yAtrA saMgha kA abhiprAya isa prakAra kahA 'rAjadhAnI talakADu ke jinAlaya meM mAtezvarI kAlaladevI ne AcArya jinasena ke mahApurANa meM, Adi brahmA bhagavAn RSabhadeva kA pAvana caritra zravaNa kiyA / samrAT bharata ke sAtha bAhubalI ke yuddha kA AkhyAna aura bAhubalI ke anupama vairAgya kI kathA, unheM vizeSa priya huI | bAhubalI ke lokottara tyAga - tapazcaraNa kA prasaMga, bAra-bAra sunakara unhoMne hRdayaMgama kiyaa| tabhI usa mandira meM virAjamAna eka munirAja se unhoMne yaha bhI sunA ki bharata cakravartI ne bAhubalI kI savA pA~ca - sau dhanuSa avagAhanA vAlI, eka vizAla pratimA, podanapura meM sthApita kI thI / kisI puNyajIvI ko hI usa mahAvigraha ke darzana prApta ho pAte haiM / ' 'mAtezvarI ke mana meM usa mahAmUrti ke darzana kI abhilASA jAgRta huI hai| unakI isa pAvana icchA kI pUrti ke lie hI unake AjJAkArI suputra, gaMgarAjya ke pratApI mahAmAtya, vIramArtaNDa cAmuNDarAya kA, podanapura kI dharmayAtrA ke lie, yaha abhiyAna hai / mahAmAtya ke putra, Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumAra jinadevana svataH isa yAtrA-saMgha kI vyavasthA kara rahe haiN|' -'AcAryazrI nemicandra mahArAja ke saMgha sahita vihAra karane se isa dharmayAtrA kA Ananda dugunA ho uThA hai| jo bhI zrAvaka, strI-puruSa, tyAgI yA gRhastha, isa avasara kA lAbha uThAnA cAheM, yAtrA-saMgha meM sammilita hone ke lie mahAmAtya kI ora se unheM sAdara nimantraNa hai| mArga meM unakI vyavasthA aura sevA karake kumAra jinadevana apane Apako bhAgyazAlI maaneNge|' ___-Aja yahA~ ekatra hokara Apa sabane saMgha kA svAgata kiyA hai, yaha AcAryazrI ke prati ApakI bhakti, aura mahAmAtya ke prati ApakI sammAna bhAvanA kA pratIka hai / jaba-jaba mahAmAtya kA Agamana yahA~ huA, ApakA aisA hI sammAna unhoMne prApta kiyA hai| pUrA saMgha Apake vAtsalya bhAva ke prati AbhArI hai| jaba taka saMgha yahA~ virAjamAna hai, pratidina mahAmAtya ke sAtha bhojana grahaNa karane ke lie ajitAdevI ne Apako sAdara Amantrita kiyA hai|' paNDitAcArya kI sneha-sikta vANI se sabhI Anandita hue| anekoM ne mana hI mana podanapura kI yAtrA kA saMkalpa kara liyaa| prabuddha zrAvakoM ne kucha samaya aura yahA~ vizrAma karane kA cAmuNDarAya se Agraha kiyaa| tIrtha-vandanA, guru-upadeza aura satsaMga kI triveNI unheM AkarSita kara rahI thii| AcAryazrI kI caraNa-sevA kA lAbha, ve samasta jana, aura kucha dinoM taka prApta karane ke AkAMkSI the| __ zraddhAspada jananI kI saMkalpa pUrti ke lie adhIra cAmuNDarAya, sarmiyoM kA yaha Agraha TAla na ske| AcArya kI sahamati prApta karake unhoMne anurodha kA uttara diyA___ 'antima zrutakevalI AcArya bhadrabAhu aura maurya samrATa candragupta kI samAdhi-sAdhanA se pAvana yaha 'zravaNabelagola' zAzvata tIrtha hai| sAta sau digambara munirAjoM kI nirmoha sallekhanA se isa candragiri kA ekaeka kaNa pavitra huA hai| isa tIrtha kI sevA-samhAla ke lie Apa sabhI kI hama sarAhanA karate haiN| saMgha ke lie adhika samaya taka yahA~ Thaharane kA Agraha, hamAre prati ApakI sneha-bhAvanA kA pratIka hai| isa Agraha ko TAlane kI sAmarthya hamameM nahIM hai, ataH eka saptAha yahA~ Thahara kara hama candranAtha bhagavAn kI pUjana kA puNya lAbha prApta kreNge|' phira isa saMgha kA podanapura ke lie kabhI prasthAna nahIM huA, prvaasii| 36 / gomaTeza-gAthA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9. darzana kI abhilASI A~kheM sAta divasa ke lie yAtrA kI AkulatA se mukta hokara, saMgha yahA~ thira ho gayA thaa| pUjA-pATha, pravacana aura paThana-pAThana Adi kAryakrama, prAyaH dina-bhara calate the| kAlaladevI apanI putravadhU ajitAdevI ke sAtha, nitya prAtaH candragupta basadi meM bhagavAna kI pUjana karane ke uparAnta, AcAryazrI kA upadeza suntiiN| cAmuNDarAya kI bhojanazAlA meM sabhI abhyAgatoM ko AdarapUrvaka bhojana karAyA jaataa| yaha vyavasthA sarasvatI svayaM dekhatI thiiN| itanA saba hote hue bhI kAlaladevI, cAmuNDarAya aura AcArya mahArAja, tInoM kA citta, asthira rahatA thaa| bAhubalI bhagavAn ke darzana kI abhilASA lekara yaha yAtrA prArambha kI gaI thii| podanapura ke mArga meM eka dina kA bhI vilamba cAmuNDarAya ko asahya lagatA thaa| kAlaladevI kA mana sabase adhika Akulita thaa| unheM apanI Ayu bahuta thor3I zeSa dikhAI detI thii| ve zarIra chor3ane ke pahale bAhubalI bhagavAn kI chavi kA eka bAra bharabhara darzana kara lenA cAhatI thiiN| bhara nayana unakI akampa mudrA ko nihArane kI lAlasA, kAlaladevI kI antima abhilASA thii| vahI unakA ekamAtra saMkalpa thaa| jabase unhoMne bAhubalI kI kathA aura bharata dvArA sthApita pratimA kA varNana sunA thA, taba se bAhubalI unakI kalpanA meM basa gaye the| unake kSINa-jyoti netra, prati samaya cAroM ora usa chavi ko DhU~r3hate-se lagate the| khulI A~khoM se bhale hI ArAdhya kA vaha rUpa unheM dikhAI nahIM detA thA, parantu A~kheM banda karate hI, kalpanA meM basI vaha manohara chavi, unake sAmane sAkAra ho jAtI thii| aneka bAra mandira meM baiThakara jaba ve bhagavAn kA dhyAna karane lagatIM, taba dhyAnastha hote hI unake sAmane se tIrthaMkara pratimA tirohita ho jAtI aura usake sthAna Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para bAhubalI bhagavAn A khar3e hote the / kAlaladevI kI vikalatA kisI se chipI nahIM thii| aba to unake manaHprANa meM bAhubalI kA hI vAsa thaa| ajitAdevI se eka dina cAmuNDarAya ne yaha bhI sunA ki bAhubalI svAmI ke darzana taka ke lie mAtezvarI ne dUdha kA tyAga kara diyA hai| mAtA kI isa pratijJA ne cAmuNDarAya ko cintita kara diyaa| unhoMne kabhI apanI mAtA kI kisI bhI AjJA ke pAlana meM kSaNamAtra kA bhI vilamba nahIM kiyA thaa| eka bhI aisA prasaMga unakI smRti meM nahIM thA jaba mAtA kI koI AkAMkSA thor3e samaya bhI unake kAraNa apUrNa rahI ho / Aja jaba ve vicArate ki mAtezvarI ke jIvana ke antima samaya meM unakA eka zubha saMkalpa adhUrA hai, usakI pUrti meM vilamba ho rahA hai, taba unakA mana saMklezita ho uThatA thA / AcArya nemicandra bhI kAlaladevI kI bhakti bhAvanA se prabhAvita the / unake mana kI AkulatA se bhI ve bhalI-bhA~ti paricita the / ve isa dizA meM cAmuNDarAya ke puruSArtha aura prayatnoM kA pUrA mUlyAMkana kara rahe the, parantu phira bhI, na jAne kyoM unakA mana isa abhiyAna kI saphalatA ke prati Azvasta nahIM thA / siddhAnta ke marmajJa ve AcArya vicAra karate the ki cauthe kAla ke prArambha meM bharata ne jo mUrti sthApita kI hogI, itane dIrghakAla taka usakA surakSita bane rahanA kaise sambhava hai| ve bhalI-bhA~ti jAnate the ki akRtrima racanAoM ko chor3akara mAnavakRta sArI racanAe~ thor3e hI samaya meM kAladoSa se svataH naSTa ho jAtI haiM / koTi-koTi sAgara kAla vyatIta ho jAne para bhI unakA astitva banA rahe, yaha kabhI sambhava hI nahIM hai / mere zIrSa kI caTTAnoM para baiThakara AcAryazrI prAyaH yahI cintana kiyA karate the| apanI marmabhedI dRSTi se ve kabhI zUnyAkAza ko, aura kabhI vindhyagiri ke zikhara para ubhare hue U~ce-U~ce prastara -bhAgoM ko nihArate rahate the| aisA lagatA thA ki kAlaladevI kI taraha unakI A~kheM bhI, bAhubalI ke vigraha ko, isI pariveza meM se hI DhU~r3ha nikAlanA cAhatI haiM / 38 / gomaTeza - gAthA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. svapna-saMketa una dinoM AcArya kA mana asthira-sA thaa| sAmAyika meM unakI ekAgratA prAyaH khaNDita ho jAtI thii| bAra-bAra bAhubalI kI kalpita chavi unake dRSTipatha meM AtI aura tirohita ho jAtI thii| ina dinoM ve SaTakhaNDAgama siddhAnta kA svAdhyAya kara rahe the aura cAmuNDarAya ke sambodhana ke lie apane svAdhyAya kA saMkSipta sAra, prAkRta gAthAoM meM nibaddha karate jAte the| isa prakAra unakA lekhana dhIre-dhIre cala rahA thaa| eka dina siddhAnta kA cintana manana karate-karate, rAtri ke antima prahara meM, candragupta basadi kI zilA para nidrAlIna AcAya mahArAja ne eka svapna dekhaa| svapna meM unhoMne anubhava kiyA ki podanapura meM bharata dvArA sthApita bAhubalI kI vaha pratimA, mATI ke eka bar3e TIle meM daba gaI hai| cAroM ora se vRkSoM, latAgulmoM, aura kaTIlI jhAr3iyoM ne vaha sthAna durgama banA diyA hai| hajAroM viSaile kukkaTa sarpo ne apanA AvAsa banAkara, usa sthAna ko mAnava saMcAra ke lie atyanta durUha aura bhayAnaka kara diyA hai| svapna meM AcArya ko kucha aisA bhI saMketa milA ki jaise koI unase kaha rahA hai___'cAmuNDarAya zraddhAvAna, samartha aura dRr3hasaMkalpI zrAvaka hai / vaha yadi saMkalpa karale, to yahIM, isI sthAna para, bAhubalI ko prakaTa kiyA jA sakatA hai| yahIM podanapura ke bAhubalI kI anukRti sAkAra kI jA sakatI hai|' saMketa pUrA hote hI svapna samApta ho gyaa| nidrAhIna hokara tatkAla AcArya mahArAja cintana meM lIna ho gye| bAhubalI ke guNAnuvAda ke sAtha unhoMne prAtaHkAla kI sAmAyika sampanna kii| saMyoga kI bAta hai, cAmuNDarAya ne bhI usa dina aisA hI svapna Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dekhA / candragiri para se zara-sandhAna karake, eka tIra vindhyagiri kI dizA meM chor3ane kA saMketa unheM svapna meM prApta huaa| 'jisa zilA ko vaha vANa cihnAMkita kara degA, usI kA takSaNa karane para bAhubalI kI chavi prakaTa hogii| mAtezvarI kA saMkalpa pUrA karane kA yahI mArga hai| yahI mahAmAtya ke svapna kA AzvAsana thaa| prAtaHkAla cAmuNDarAya kucha zIghra hI isa cikkaveTTa para padhAra gye| jinendra kA darzana-pUjana karake ve AcAryazrI ke samakSa upasthita hue| usa samaya AcAryazrI apane svapna kA hI cintana kara rahe the| ve yathAzIghra cAmuNDarAya para apanA mantavya prakaTa kara denA cAhate the| idhara cAmuNDarAya svapna kI apanI upalabdhi ko AcArya ke samakSa prastuta karane ke lie adhIra the| donoM ke mana meM apanA mantavya ujAgara karane kI utAvalI thI, parantu cAmuNDarAya ko nimiSamAtra bhI vilamba asahya huaa| baiThate hI unhoMne apanI bAta prArambha kara dii| sArA vRttAnta sunakara prasanna hote hue mahArAja bole ___ 'gomaTa! samasyA kA samAdhAna aba hameM prApta ho gayA hai| yaha vicitra saMyoga hai ki aisA hI svapna saMketa hameM bhI milA hai| hamane vicArapUrvaka nirNaya kara liyA hai, podanapura aba hama nahIM jaayeNge| tumhAre puruSArtha meM aura mAtezvarI kI bhakti meM vaha sAmarthya hai, jisake bala para yahIM, isI parvata para, una bharateza bAhubalI kA AvAhana kiyA jA skegaa| ___ 'itanA hI nahIM gomaTa ! hama aise grahayoga bhI spaSTa dekha rahe haiM, jinake anusAra tumhAre dvArA sthApita yaha pratimA, sahasroM varSoM taka, koTi-koTi janoM ko Ananda pradAna karatI huI sthira rhegii| bhavyajana ise dharmasAdhana kA nimitta bnaayeNge| una aparAjeya yogI ke darzana se manuSya meM aisA puruSArtha jAgRta hogA, jisase anAdi kI mithyA vAsanAoM para mAnava kI vijaya, sadAkAla sahaja sambhava hotI rhegii|' ___ 'tumhArA bhAgya hai vatsa ! ki tuma isa mahAn kArya ke lie nimitta bana rahe ho| Aja tuma usa mahAvigraha kI mahimA kI kalpanA nahIM kara paaoge| nirmita hone para hI jAna pAoge ki yaha pratimA deza-videza meM, sAre bhUmaNDala meM advitIya hogii| yaha anokhI kalAkRti samUce vizva ko vismita karatI huI, dIrghakAla taka sthAyI rhegii| mAtezvarI kI bhakti aura tumhArI niSThA kI kIrti hI, bAhubalI pratimA ke rUpa meM, dIrghakAla ke lie yahA~ sthApita ho jAnA cAhatI hai|' 'vicAra karo gomaTa ! jo pratimA saMsAra-paMka meM phaMse hue asaMkhya 40 / gomaTeza-gAthA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANiyoM ke uddhAra kA dIrghakAla taka nimittAdhAra banane vAlI hai, use podanapura ke durgama vana meM DhUMDhakara kyA hogA? tuma kaba taka, kise-kise podanapura kI yAtrA karAoge ? usa mUti ko to aba yahIM prakaTa karanA hai| kArya duSkara bhale lagatA ho, para tumhAre lie asambhava nhiiN| jAo, mAtezvarI kI sahamati prApta kro| kala prAtaHkAla do ghar3I dina car3he, yaha zara-sandhAna tumheM karanA hai|' ___ 'yahIM bAhubalI prakaTa hoMge', AcArya kI yaha vANI sunakara kAlaladevI kA mana AhlAdita ho utthaa| unheM aba apanI abhilASA kI pUrti sahaja sambhava dikhAI dene lgii| apane gomaTa ke sira para sneha bharA hAtha pherakara unhoMne saphalatA ke lie apane AzISa usa para bikhera diye| __cAmuNDarAya ke yazasvI karoM se itanA bar3A mahAn kArya sampAdita hogA, isa sambhAvanA ne AjitAdevI ko gaurava kI anubhUti dii| harSa vibhora sarasvatI jinavandanA kA koI pada bhaktipUrvaka gunagunA utthii| kucha samaya taka nita navIna grAmINa sakhA-mitroM ke sAtha vana-krIr3A kA avasara milegA, isa samAcAra ne saurabha ko bhI pulakita kara diyaa| __jinadeva kA utsAha saugunA ho gayA / svapna kA vRtAnta aura AcAryazrI kA nirdeza, kAnoM meM par3ate hI usane vyavasthA kA prArambha kara diyaa| samIpastha nagara meM hI rAjyazilpI kA nivAsa thA / aneka sundara jinabimboM kA nirmANa karake vaha khyAti arjita kara cukA thaa| use lAne ke lie prasthAna karane meM, jinadevana ke svAmibhakta azvArohiyoM ko eka ghar3I kA bhI vilamba nahIM huaa| zilpI ne cAmuNDarAya ke kaTaka meM Akara hI rAtri vizrAma kiyaa| BARDSm gomaTeza-gAthA | 41 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11. zara-saMdhAna yaha doDaveTTa kA parvata, jise tuma loga 'vindhyagiri' kahate ho, una dinoM ekadama sunA aura niSprANa-sA thA / prAtaH kAla yA sA~jha ke dhuMdhalake kabhI kRSNa - mRgoM kA samUha, yA caMvarI gAyoM kI goTa avazya usa para vicaratI dikhAI de jAtI thI / kabhI-kabhI rAtri meM vanarAja kI dahAr3a se bhI usakI nIravatA bhaMga hotI thI / mere pRSTha bhAga para mandiroM aura devAyatanoM kI saMkhyA meM nirantara vRddhi ho rahI thI / ina devAyatanoM kA Azraya lekara, tapa-sAdhanA karanevAle sAdhu bhI, kabhI-kabhI nIrava sthAna kI AkAMkSA meM doDuve kI kisI kandarA meM, yA zailAzraya meM, dhyAna athavA paThana-pAThana karane vahA~ cale jAte the / basa, itanA hI spandana, itanA hI jIvana saMcAra AtA thA doDaveTTa ke anubhava meM, anyathA eka cira nIravatA, eka antahIna nistabdhatA hI usakI niyati thI / . kabhI-kabhI mujhe apane isa sahodara ke bhAgya para karuNA upajatI thI / patita-pAvana jinAlayoM ko apane mastaka para dhAraNa karane ke gaurava kI jaba-jaba mujhe anubhUti hotI, taba-taba prAya: maiM doDaveTTa kI bAta vicArane lagatA / kyA kabhI isake bhI dina phireMge ? kyA kabhI AyeMge ve saundaryasraSTA, jo mere isa sahodara kA bhI zRMgAra kareMge? mujhe bhAsatA thA ki kabhI na kabhI avazya AyeMge ve mahAbhAga, jinakI kalpanA, isa anagar3ha virATatA ko rUpAkAra ke sA~ce meM DhAla degii| jinakA puruSArtha mere hI samakSa hataprabha hote hue, mere isa agraja ko, variSThatA kI yathArtha garimA pradAna karake hI mAnegA / jinakI kalA - sAdhanA isa rUkSa aura niSprANa pASANa meM sundaratA, mRdutA aura sajIvatA kI pratiSThA karake, amara ho jAne ke lie tar3apa uThegI / nemicandrAcArya kI yojanA sunakara Aja maiM bahuta Azvasta huaa| mujhe bar3I prasannatA thI ki aba merI taraha mere usa saho Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dara kA bhI bhAgyodaya honevAlA hai / zara-saMdhAna ke dina prAtaHkAla cAmuNDArAya ne candraprabha basadi meM aSTama tIrthaMkara candranAtha kI arcanA bhakti karake, apane samasta parikara aura upasthita janoM ke sAtha, aSTa dravya se nemicandrAcArya mahArAja kA pUjana kiyaa| usa samaya mahArAja ke nayana nata aura dRSTi antarmukhI thI / una yatinAyaka kI mudrA dekhakara sahasA jinadevana kI smRti meM, pUjyapAda AcArya dvArA citrita, umAsvAmI bhagavanta kA citra spaSTa-sA bhAsane lagA 'munipariSad madhye saMniSaNNaM mUrttamiva mokSamArgamavAgvisargaM vapuSA nirUpayantaM / ' (ve AcArya, muniyoM kI sabhA meM baiThe hue, pratimA kI taraha acala, bole binA, mAtra apane zarIra kI nirvikAra sthiratA se hI, mokSa - mArga kA sAkSAt nirUpaNa kara rahe the / ) pUjana ke uparAnta mahArAja ke caraNoM meM aSTAMga praNipAta karake cAmuNDarAya ne karabaddha nivedana kiyA 'kArya bahuta bar3A hai svAmI ! merI sAmarthya sImita hai / yadi kahIM koI truTi ho gaI, kucha apUrNatA raha gaI, to jaga ha~segA isa kSudra para / saphalatA ke lie ApakA AzIrvAda hI merA sambala hai / ' AcArya mahArAja ne AzvAsana diyA, 'cintA mata karo bhadra ! prayatna meM pramAda mata karanA, bhAgyapara bharosA karanA, saphalatA avazya milegI / kartRtva ke ahaMkAra se apane ko bacAkara rakhanA, tumhArA kalyANa hogA / calo, zara-saMdhAna kI belA upasthita hai / ' udhara, nIce kI ora, una bar3I zilAoM ke madhya, kASTha-Asana para AcArya virAjamAna hue / sAmane hI caukI para cAmuNDArAya kA dhanuSa aura vaha svarNa vANa rakhA thA jo isa lakSya zodha ke lie vizeSa rUpa se banavAyA gayA thaa| sarasvatI ne raMga-viraMge kanakacUrNa se sundara cauka pUra diyA / utsukatApUrvaka bar3I saMkhyA meM loga isa azrutapUrva abhiyAna ko 'dekhane ke lie yahA~ ekatra ho gae the / AcArya ne eka bAra bAhubalI bhagavAn kI jaya kA udghoSa karake tIna bAra paMca namaskAra mantra kA svara sahita pATha kiyA Namo arihaMtANaM / Namo siddhANaM / Namo AiriyANaM / Namo uvajjhAyANaM / gomaTeza - gAthA / 43 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Namo loe savva sAhUNaM // 1 // eso paMca - NamokkAro savva - pAvappaNAsaNo / maMgalANaM ca savvesi paDhamaM hoi maMgalaM // 2 // cattAri maMgalaM / arahaMtA maMgalaM / siddhA maMgalaM / sAhU maMgalaM / kevala paNNatto dhammo maMgalaM // 3 // cattAri loguttamA / arahaMtA loguttamA / siddhA loguttamA / sAhU loguttamA / kevala - paNNatto dhammo loguttamA // 4 // cattAri saraNaM pavvajjAmi | arahaMte saraNaM pavvajjAmi / siddhe saraNaM pavvajjAmi / sAhU saraNaM pavvajjAmi / kevala paNNattaM dhammaM saraNaM pavvajjAmi // 5 // mahArAja kahA karate the ki yaha mantra sabhI siddhiyoM kA pradAna karane vAlA hai / samasta Agata- anAgata vighna-bAdhAoM ko pAra karake, saMkalpa ko pUrNatA pradAna karane kI adbhuta sAmarthya isa mahAmantra meM hai / ve sadA bar3I bhakti aura AsthApUrvaka tallIna hokara isa mantra kA pATha karate the| usa samaya picchI sahita unake hAtha namaskAra mudrA meM rhte| unake pavitra hAthoM kI komala a~guliyA~, picchI ko aisI kalAtmaka mRdutA ke sAtha sAdhatI thIM, ki lagatA thA koI kalAkAra, vINA bajA rahA hai, usI ke madhura svara vAtAvaraNa meM bikhara rahe haiM / mantroccAra sampanna hone para, cAmuNDarAya ne eka bAra punaH zrIguru kA caraNasparza kiyA, jananI ke caraNa chue, cauka meM khar3e hokara doDaveTTa kI ora zara-saMdhAna kiyA aura mahArAjA kA a~guli -nirdeza milate hI, pratyaMcA ko AkarNa khIMcakara, tIra chor3a diyA / zatazaH utsuka dRSTiyoM ne vANa kA pIchA kiyaa| kAlaladevI kI Maratge pahu~cakara usa pAvana pASANa kA sparza kara lainA cAhatI thI, jisake garbha meM unake ArAdhya base the| parantu zabda se bhI tIvra gati se jAtA huA choTA-sA vANa, adhika dUra taka logoM ke 44 / gomaTeza - gAthA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTi - patha meM ba~dhA nahIM raha sakA / adhikAMza dRSTiyoM se vaha ojhala ho gayA / zilpI, jinadevana aura sarasvatI ke atirikta samUha meM thor3e se hI loga the jinakI tIkSNa dRSTi usa tIvragAmI vANa ke sAtha lakSya taka pahu~cane meM samartha rhiiN| 'vaha lagA vANa, udhara, usa coTI ke samIpa / ' sabase pahalA harSa udghoSa sarasvatI ne hI kiyA / vaha paMjoM para ujhakaujhaka kara lakSya ke sahI sthAna kI ora nirdeza kara rahI thI / jinadevana ne, bAlayati jinacandra mahArAja ne aura do-cAra anya yuvA nara-nAriyoM ne usakA samarthana kiyA / ve saba loga hAtha phailA - phailAkara mere sAthI ke usI unnata bhAla kI ora iMgita kara rahe the jise thor3e hI samaya uparAnta bAhubalI kA rUpa prApta honevAlA thA / isI bIca jisa ora tIra jAkara TakarAyA thA vahA~ eka pIta patAkA AkAza meM phaharA uThI / zilpI ne vANa ko lakSya se TakarAte dekhA aura avilamba vahA~ se uThakara vaha tIvra gati se usa dizA meM bhAga claa| phaharAtI huI dhvajA usane dUra jAkara hI dekhI / jhAr3a-jhaMkhAr3oM se ulajhatA huA, caTTAnoM aura prastara-khaNDoM para uchalatA kUdatA, jaba vaha lakSya sthala para pahu~cA, taba taka vahA~ kaI loga ekatra ho cuke the| jinadevana ne pahale hI kucha sevaka vahA~ niyukta kara diye the, jo caTTAnoM kI oTa lekara vahA~ chipe hue, Ane vAle vANa kI pratIkSA kara rahe the / vANa dikhAI dete hI, usI sthAna para patAkA phaharAkara saMketa dene kA unheM Adeza thA / vANa ne jise apanA lakSya banAyA thA, vaha doDaveTTa kA hI eka vizAla unnatodara bhAga thaa| jahA~ ye loga khar3e the vahA~ sIdhA lagabhaga tIsa hAtha U~cA uThatA huA vaha usI parvata kI caTTAna-sA lagatA thA / pArzva meM aura pIche kI ora, tiryak bistAra usakA pracura thA / isI unnata bhAga ke bIcoM-bIca vANa lagA thA / mere sAthI ke marma ko hI chuA thA cAmuNDarAya ke tIra ne / zilpI ne vANa ke usa cihna kA bhalI-bhA~ti avalokana kiyA / usa sthala ke pariveza kA sUkSmatA se nirIkSaNa kiyA aura taba pIche kI ora lauTakara vaha nIce utarane lgaa| lagabhaga tIna sau paga pIche lauTane para vaha vANa ke cihna se prAyaH cAlIsa hAtha nIce khar3A thA / yahIM se cAroM ora dRSTi daur3Akara, rUpakAra ne pariveza ko apanI nikaSa para kasA / vaha apane mAnasika UhApoha meM khoyA, vahIM eka caTTAna kA sahArA lekara baiTha gayA / tabhI AcAryazrI, cAmuNDarAya aura jinadevana vahA~ pahu~ca gaye / I gomaTeza - gAthA / 45 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya mahArAja ke sAtha, eka bAra punaH saba loga Upara vANa ke cihna taka gye| jinadevana ne usa cihna para kezara se svastika kA cihna banA diyA thaa| mahArAja ne eka dRSTi meM hI usa parvata-khaNDa kI kSamatA kA Akalana karake kucha saMkalpa-sA kiyA aura apanI kalpanA zilpI ko smjhaayii| rUpakAra ne aba taka jo sambhAvanAe~ vahA~ dekhI thIM, unheM prakaTa kiyaa| kaise usa zilA ko Upara coTI se gar3hate hue nIce kI ora calanA hogaa| eka sthUla AkAra prakaTa karate hue kaise usI ke samAntara cAroM ora dUra-dUra taka parvata ko kATate jAnA hogaa| UrdhvatA meM nirAdhAra itanI uttuMga pratimA ke sabala AdhAra ke lie, tala chanda kA kaisA tiryaka vistAra karanA hogA, ina sabhI sambhAvanAoM para paryApta vicAra vimarza karate hue ve lauTa pdd'e| mArga meM jinadevana ne sahAsa kahA, 'saMsAra ke sabhI nirmANa, tala bhAga se, nIce kI ora se prArambha hokara Upara taka pahu~cate haiM, hamArI yaha yojanA nirAlI hogI jo Upara se prArambha hogI aura nIce jAkara sampanna hogii|' uttara rUpakAra ne diyA, 'nahIM svAmI ! guphA-mandira kI racanA aura kUpa kA nirmANa, ye do kArya sadaiva zIrSa bhAga se hI prArambha hote haiN| tumhArI isa pratimA kA nirmANa bhI aisA hI vilakSaNa kArya hogaa|' 46 / gomaTeza-gAthA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. zilpakAra zilpI ko lekara prAtaH hI jinadevana AcAryazrI ke pAsa upasthita ho ge| mUrti-zAstra kA jJAtA, vaha eka anubhavI pratibhAsampanna kalAkAra thaa| pratimA-nirmANa usakA paitRka vyavasAya thA ataH isa kalA kI aneka vizeSatAe~ use paramparA se prApta huI thiiN| apanI kalA-sAdhanA meM vyavasAya ke hI bhaya se AjIvana avivAhita rahane kA usa zilpI kA saMkalpa thA, ataH eka vRddhA jananI taka hI usakA parikara yA kuTumba thaa| usakI kalA ko paryApta khyAti mila cukI thI aura svayaM use gaMga rAjya kA rAjyazilpI hone kI garimA prApta thii| itanA viziSTa kalAkAra hokara bhI vaha zilpI, nAma aura khyAti ke prati atyanta udAsIna thaa| tumane dekhA hogA ki itanI vizAla pratimA ke usa kuzala takSaka ne, isa parvata para apane nAma gotra ke paricaya kA, koI saMketa taka nahIM chodd'aa| mujhe aisA lagatA hai pravAsI, ki apane samaya kA itanA prasiddha aura yazasvI vaha kalAkAra, isa advitIya pratimA ke nirmANa ke sandarbha meM, saMkalpapUrvaka, tuma logoM ke lie anAma hI rahanA cAhatA thaa| Aja yahI socakara usa mahAn kalAkAra kA nAma prakaTa karake, maiM usakA aparAdhI bananA nahIM caahtaa| mujhe jJAta hai ki tumhArA itihAsa kA ratha, nAma rUpa kA AdhAra lie binA, eka Daga bhI cala nahIM paataa| taba calo itane ke lie usa zilpI kA nAma rakha lete haiM 'ruupkaar'| yaha zabda aba usakA nAma bhI hogA aura paricaya bhii| saMjJA bhI aura sarvanAma bhii| nemicandrAcArya mahArAja ne apanI kalpanA ke AdhAra se, isa mahAn anuSThAna ke viSaya meM, kala se Aja taka bahuta cintana kiyA thaa| unhoMne eka svaccha kASTha-phalaka para, prastAvita mUrti kI sAnupAtika anukRti Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyAra kara lI thI / vindhyagiri kI bhaugolika sthiti aura vAtAvaraNaM kI anukUlatA kA Akalana karake, sAmAnya 'puruSAkAra se gyAraha gunI ' U~cAI, unhoMne prastAvita pratimA ke lie nirdhArita kI thii| eka dUsare phalaka para pratimAzAstra ke sthApita siddhAntoM ke anusAra, prastAvita pratimA kA aMga sauSThava bhI unhoMne nirdhArita kara diyA thaa| itanA hI nahIM, usake tala chanda aura Urdhva chanda kI sUkSma gaNanA ke sAtha, pratimA kI navatAla UrdhvatA ko eka sau ATha anupAtoM meM vibhAjita karate hue, pUrI kalAkRti ke lie tiryak aura Urdhva AnupAtika nirdezoM kI saMdRSTi bhI prastuta kara dI thii| isa prakAra bAhubalI ke svarUpa kI apanI pUrI parikalpanA AcAryazrI ne una do kASTha - phalakoM para aMkita kara dI thii| rUpakAra pratimAvijJAna meM mahArAja ke agAdha jJAna kA paricaya pAkara cakita raha gyaa| donoM kASTha - phalakoM kA aMkana dekhakara, unakI eka-eka rekhA aura bindu kI zAstrokta vyAkhyA sunakara, usane una zrIguru kI dakSatA ko eka bAra punaH mana hI mana namana kiyaa| use lagA ki bhale hI vaha rAjyazilpI ho, bhale hI pIr3hiyoM kA pAramparika jJAna aura anubhava usake pAsa ho, parantu mUrtizAstra ke jJAna meM, AcArya mahArAja ke samakSa usakI sthiti eka abodha bAlaka se adhika kucha nahIM hai / AcAryazrI kI virATa kalpanA aura sAMgopAMga prastAvanA, ekadama abhinava nirdoSa aura pUrI taraha vyavahArya thI / rUpakAra ko vizvAsa ho gayA ki AcArya mahArAja ke udAra parAmarza aura kuzala nirdezana meM kArya kara pAyegA, to use bahuta kucha sIkhane ko milegA / nizcita hI usakI kSamatA kA utkarSa hogA / usane namratApUrvaka zrIcaraNoM meM nivedana kiyA 'mahArAja ! upAdAna aura upakaraNoM kI kSamatA bhara sRjana karake dikhA de, aisA kalAkAra to abhI dharatI para janmA nahIM / hama kalAkAroM kI sImA to hamArI apanI kSamatA taka hI hotI hai / maiM abhI takSaNa kalA kA vidyArthI hI hU~ / Apa mUrtikalA ke marmajJa AcArya haiM / merI sImA samajhate haiM / mahAmAtya ne isa mahAn kArya ke lie mujhe smaraNa kiyA, yaha mujha para unakI anukampA hai| maiM itanI hI vinaya karatA hU~ ki apanI ora se kArya kI niSpatti meM koI pramAda nahIM hone dUMgA pUrI kSamatA aura ekAgratA se ApakI kalpanA ko AkAra dene kA prayAsa karU~gA / saphalatA ke lie ArzIvAda kA AkAkSI hU~ / ' caraNAvanata rUpakAra ko AcArya kI varada mudrA jo pradAna kara rahI thI, AzISa to vaha thA hI, saphalatA ke lie varadAna bhI thA / 48 / gomaTeza - gAthA Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13, samArambha jinadevana ke utsAhapUrNa nirdeza meM isa nirmANa kA prArambha huaa| rUpakAra ke parAmarza para aneka takSaka niyukta kara liye gye| zramika bhI sahasroM kI saMkhyA meM niyojita kiye gye| unake nivAsa ke lie vahIM, doDDuveTa kI talahaTI meM, aneka vizAla parNazAlAoM kA nirmANa kiyA gyaa| alaga pAkazAlA banAkara una sabake bhojana kI vyavasthA kI gyii| sAmane eka choTA prAkRtika jalAzaya vahA~ thA hI, use svaccha aura gaharA karane kA kArya bhI prArambha ho gyaa| __ takSakoM tathA zramikoM ke pArizramika kI vyavasthA bhANDArika kara rahe the| una sabake lie prAtarAza aura bhojana kI saMyojanA svayaM sarasvatI ke hAthoM meM thii| sarasvatI kI prabandha kuzalatA ke kAraNa pUre kaTaka kI bhojana- vyavasthA meM koI truTi yA pramAda DhU~r3ha pAnA asambhava hI thaa| choTe-bar3e sabake lie cintApUrvaka, nita navIna vyaMjana aura miSTAnna banavAkara, atyanta anugraha aura AgrahapUrvaka vitaraNa karatI haI vaha mamatAmayI gRhiNI, sAkSAt annapUrNA-sI lagatI thii| isa mahAn zrama-sAdhya kArya ke lie rUpakAra kA pArizramika nirdhArita karane kA upakrama svayaM cAmuNDarAya ne kiyA / rUpakAra kA uttara upayukta hI thA 'jaisA mahAna nirmANa Aja taka kabhI kahIM huA hI nahIM, aise lokottara nirmANa ke lie pArizramika bhI lokottara hI honA caahie| Aja kaise usa pArizramika kA nirdhAraNa kiyA jaay| pratimA kA nirmANa hone para prathama darzana ke samaya, una caraNoM kI nyauchAvara karake, jo bhI mahAmAtya pradAna kara deMge, vahI hogA merA paarishrmik|' cAmuNDarAya rUpakAra kI lagana se prabhAvita aura usakI kSamatA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prati Azvasta ho cuke the / ve use pArizramika ke rUpa meM usakI AzA- kalpanA se bhI adhika dravya denA cAhate the / mana meM bhItara kahIM unheM yaha bhI laga rahA thA ki apanI udAratA kA udghoSa abhI, prArambha hI kara denA ThIka hogA / unakI dhAraNA thI ki pArizramika ke vipula dravya kA AzvAsana, avazya rUpakAra ke mana ko ekAgratA, aura hAthoM hi atirikta gati pradAna karegA / 'sthUla takSaNa dvArA zilA ko Akara de do, zilpI / phira aMgopAMgoM kI racanA ke samaya, tumhAre upakaraNa usa zilA se jitanA bhI pASANa kora kara pRthak karate jAyeMge, tulA para car3hAkara utanA hI svarNa, tuma pAte jAoge / yahI tumhArA pArizramika hogA / bhagavAn ke prathama darzana kI nyauchAvara tumhArI saphalatA kA puraskAra hogA / yadi kisI prakAra yaha tumhArI apekSA se nyUna hai to hama tumhArI AkAMkSA jAnanA cAheMge / ' cAmuNDarAya ke mana kI udAratA aura AturatA kA adbhuta mela thA unake prastAva meN| unhoMne jo kahA vaha sacamuca rUpakAra kI kalpanA se bahuta adhika thA / usane prasanna mana apanI sahamati aura kRtajJatA vyakta kara dI / 50 / gomaTeza - gAthA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. takSaNa kA zubhArambha bAhabalI pratimA ke nirmANa kI yojanA banate hI, yahA~ cAmuNDarAya ke asthAyI kaTaka ko, sthAyitva prApta hone lgaa| aba pratyeka vyavasthA ko dIrghakAlIna pariprekSya meM niyojita kiyA jA rahA thaa| pArzvastha vana-prAnta se kASTha ma~gAkara vastrAvAsoM ko adhika upayogI aura suvidhApUrNa banAne kA kArya prArambha ho gayA thA / maTha meM choTA-sA jinAlaya thA hI, vahIM sAyaMkAla bhakti, pravacana Adi hote the| aba isa sthAna para, jaMgala meM maMgala kI avatAraNA karane ke lie mahAmAtya kA aTa dravya-koSa, pAnI kI taraha bahAyA jA rahA thaa| maiMne dekhA hai pathika, ki thor3e hI samaya meM yaha zUnya aTavI, nAgarika suvidhAoM se paripUrNa, jana saMkula aura jIvanta ho uThI thii| tIna cAra divasa ke uparAnta hI mUrti ke takSaNa kA kArya prArambha hone vAlA thaa| isa bIca meM aneka prakAra ke lauha upakaraNoM kI vyavasthA kara lI gaI thii| samUce vindhya parvata ko kaMTaka rahita, svaccha aura pavitra banAne kA abhiyAna cala rahA thaa| rUpakAra kA anurodha thA ki zilA para paNDitAcArya ke yazasvI karoM se prathama TA~kI nipAta karAkara, taba mUrti kA takSaNa prArambha kiyA jaay| " paNDitAcArya ne kAryArambha karane ke lie vAstu-vidhAna ke maMgala anuSThAna kiye / abhISTa sthAna para uttara dizA meM mahAdhvaja, aura cAroM dizAoM meM akSaya kalazoM kI sthApanA kii| vAMchita bhUmi-bhAga ko choTI lAla patAkAoM se veSThita karake utanI pRthvI ko abhimantrita kiyaa| kudRSTi nivAraNa ke lie dakSiNa dizA meM ati dUra eka kRSNa patAkA kI sthApanA kI gii| tIna divasa taka pUjana havana aura akhaNDa kIrtana kA krama vahA~ calatA rhaa| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAryArambha ke dina uSAkAla se hI vindhyagiri para halacala prArambha ho gyii| paMktibaddha khar3e hue aneka janoM dvArA pavitra jala se bhare hue bar3e-bar3e tAmra kalaza Upara pahu~cAkara ekatra kiye gye| paNDitAcArya ne una kalazoM ke jala ko candana aura kezara ko sugandha se mizrita aura mantrapUta kiyaa| punaH ve kalaza usa uttuMga zilA ke zIrSa para le jAye jAne lge| isa prakAra mantroccAra ke sAtha una eka-sau ATha kalazoM dvArA prakSAlana ke sAtha, zilA-zuddhi kI kriyA sampanna huii| cAmuNDarAya ne AcAryazrI kI vandanA karake, puSpa arpaNa karake paNDitAcArya kI vinaya kI, pA~ca navIna vastroM aura AbhUSaNoM se rUpakAra kA sammAna kiyaa| paNDitAcArya ne svastivAcana ke sAtha usake mAthe para tilaka karake AzIrvAda pradAna karate hue, kAryArambha kI zubha ghar3I ke yoga kA saMketa kiyaa| ___rUpakAra ne paNDitAcArya ko zrIphala car3hAkara zilA para pahalI TA~kI lagAne kA unhIM se anurodha kiyaa| jinadevana ke hAtha meM svarNa thAla thA jisameM svarNa kI TA~kI aura hathoTikA sajAkara rakhe the| TA~kI ke agra bhAga para jaTila hIraka khaNDa, sUrya kI kiraNoM meM dUra se jagamagA rahA thaa| paNDitAcArya ne mana-vacana-kAya kI zuddhipUrvaka mahAmantra kA jApa kiyaa| AcArya mahArAja kI vandanA kii| zilA para puSpa-kSepaNa karake unhoMne thAla meM se vaha TaoNkI uThAkara zilA ke madhya meM rakhI aura hathoTikA kA eka komala AghAta usa para kara diyaa| TA~kI para lage usa AghAta kI dhvani bAhubalI kI jaya-jayakAra ke ghoSa meM vilIna hokara raha gii| zeSa raha gayA usa zilA para TaMkotkIrNa eka choTA-sA cihn| anupama aura amitt| nahIM pathika, usa cihna ke lie ina donoM vizeSaNoM meM tanika bhI atizayokti nahIM hai / TaoNkI ke usa AghAta ne usa dina nimiSamAtra meM hI eka aisI anokhI pulaka bhara dI mere bhItara, jisane mujha jar3a meM bhI mAno prANa pratiSThA hI kara dI hai| Aja taka anuprANita hai merA kaNakaNa usa anokhI pulaka se| dIrghakAla taka mere bhItara usa pulaka kI anubhUti vidyamAna rahegI, aisA mujhe vizvAsa hai| usa cihna ke lie 'anupama' aura 'amiTa' bahuta sArthaka vizeSaNa haiN| anupama vaha isalie hai ki pASANa meM takSaNa kA kArya loha upakaraNoM se hI kiyA jAtA hai / hIraka TA~kI ke sparza se takSaNa kA maMgalAcaraNa ho aisA bhAgya isa vindhyagiri kA hI thaa| amiTa use isIlie kahA maiMne, ki phira rUpakAra ne usI cihna ko bAhubalI vigraha kI nAbhi mAnakara 52 / gomaTeza-gAthA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrI pratimA kA takSaNa kiyaa| isa prakAra usa cihna kA parivaddhita rUpa tumheM sadA dRSTavya rhegaa| takSaNa kA kArya bar3I tIvragati se prArambha huaa| rUpakAra ke nirdezana meM vindhyagiri ke usa unnatodara bhAga ko cAroM ora se chIlakara eka sIdhe U~ce aura moTe stambha kA-sA rUpa pradAna kiyA gyaa| hajAroM-lAkhoM prastara-khaNDoM ke rUpa meM usa parvata kI kATa-kATakara sugama aura subhaga banAyA gyaa| takSakoM dvArA jaise-jaise parvata kI eka-eka parata vidIrNa karake usako nIcA aura samatala kiyA jAtA thA, vaise hI vaise usa cihnAMkita sthUla stambha ko svataH U~cAI prApta hotI jAtI thii| kATakara nikAlA gayA samasta pASANa pAzvavatI khandakoM meM ekatra hotA jA rahA thaa| parvata ke sthala takSaNa ke uparAnta cAroM ora se kASThAdhAra bA~dhakara una para kASTha phalaka bichAye gaye, jinake sahAre aba usa pASANa-stambha ko AkRti pradAna karane kA kArya prArambha huaa| choTI paTaliyoM para aMkita bAhubalI kI rekhAnukRti dekha dekhakara, usake aMga-sauSThava ke pramANa ke anusAra unakI mApa karake, pUre stambha ko lAla raMga kI Ar3I khar3I aneka sUtra-rekhAoM se aMkita kiyA gyaa| usI anurUpa usameM grIvA, vakSa, bhujAe~, nitamba aura pAda bhAga utkIrNa kara liye gye| jinadevana apanI hI dekharekha meM yaha sArA kArya karAte the| cAmuNDarAya aura AcArya mahArAja kabhI-kabhI Akara pragati kA nirIkSaNa karate aura Avazyaka parAmarza dete jAte the| isa prakAra thor3e hI dinoM meM pratimA kA sthUla AkAra usa zilAkhaNDa meM prakaTa ho gyaa| gomaTeza-gAthA | 53 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. pratimA bAhubalI kI kyoM ? AcArya mahArAja rUpakAra ko bAhubalI ke vyaktitva aura jIvanavRtta kA vistRta paricaya karAnA cAhate the| rUpakAra bhI jina lokottara mahAbhAga kI pASANa-pratimA ukerane jA rahA thA, unakI samasta jIvanaghaTanAoM kA jJAna prApta karane ke lie utsuka thaa| kabhI-kabhI apane pravacana ke bIca meM prasaMga calAkara mahArAja jaba bAhubalI kA guNAnuvAda prArambha kara dete, taba rUpakAra bar3I sAvadhAnI se unakA eka-eka zabda grahaNa karatA thaa| ____ AcArya mahArAja kI niyamita dhyAna-sAdhanA meM, tathA ziSya samudAya ke paThana-pAThana meM vyavadhAna na ho, isa vicAra se cAmuNDarAya ne rUpakAra ko bAhabalI-caritra sunAne kA kArya, AcAryazrI kI AjJA se, apane para le liyaa| pratidina sandhyAkAla sAmAyika ke uparAnta apane paTa-maNDapa meM unakI dharma goSThI hotI thii| goSThI meM svayaM cAmuNDarAya aneka purANoM aura kathAoM ke AdhAra para bhagavAn AdinAtha, cakravartI bharata aura yogIzvara bAhubalI ke caritra kA varNana karate the| rUpakAra se carcA ke samaya bhI ve prAyaH unhIM mahAyogI kA prasaMga calAte rahate the| bAhubalI ke asAmAnya jIvana prasaMga mere lie bhI sarvathA navIna aura AkarSaka the| jabase cAmuNDarAya mere atithi hue, tabhI se yaha nAma maiMne sunA thaa| yathArtha to yaha hai pathika, ki jaba maiMne sunA ki vindhyagiri para bAhabalI kI pratimA utkIrNa kI jAyagI, taba se hI yaha prazna bArabAra mere bhItara bhI TakarAtA thA ki bAhubalI kI pratimA banAne kA aucitya kyA hai ? kyA vizeSatA thI unake jIvana meM ki pUjana arcanA ke ke lie tIrthaMkaroM ke hI samakakSa, unakI pratimA banAkara sthApita kI jaave| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabhI-kabhI mujhe lagatA ki kyA isalie bAhubalI pUjya mAne gaye ki ve Adi deva ke, bahuta bar3e pitA ke, putra the ? yA unheM isalie arcanA kA pAtra samajhA gayA ki unhoMne apane svAbhimAna kI rakSA kA bahAnA lekara, cakravartI kA mAna bhaMga kiyA ? yA isalie ki pArivArika kalaha kA eka anokhA kIrtimAna unake dvArA bhAratabhUmi para sthApita kiyA gayA ? athavA kyA yaha tathya unheM pUjya banA gayA ki unhoMne apanI rAjanaitika svAyattatA ke lie, apane paitRka adhikAra kI svAdhInatA kI rakSA ke lie, yuddha kI cunautI ko svIkAra karake, sArvabhaumikatA aura svatantratA kA, isa dharatI para pahalA bigula phUMkA ? maiM bhI samajhanA cAhatA thA ki kyA thIM ve cAritrika vizeSatAe~, jo bAhubalI ko aisA lokottara vyaktitva pradAna karake pUjya banA gayIM / apane bhItara uThate ina praznoM ke samAdhAna ke lie, mujhe adhika pratIkSA nahIM karanI pdd'ii| ina samasta praznoM ko eka dina zabdoM meM bA~dha - kara prastuta kara diyA rUpakAra ne, aura unakA samAdhAna diyA svayaM zAstrajJa cAmuNDarAya ne| phira to aneka sAndhya goSThiyoM meM isI puNyaprakaraNa para mahAmAtya kA pravacana hotA rahA / cAmuNDarAya kA Agama jJAna agAdha thA / prathamAnuyoga ke granthoM kA unhoMne bar3I sUkSmatA se avalokana kiyA thA / triSaSThi zalAkA-purANa' yA 'cAmuNDarAya - purANa' nAma se unhoMne svayaM kannar3a bhASA meM eka kathAgrantha kI racanA, abhI thor3e hI dinoM pUrva kI thI / jaina itihAsa ke mahApuruSoM kI jIvana-gAthA ve bar3e hI sundara aura manohArI DhaMga se sunAte the / pravacana karate samaya vaktA aura zrotA donoM hI usa kathAnaka meM tallIna hokara bhAva-vibhora ho jAte the / gomaTeza - gAthA / 55 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16. kAlacakra kA pariNamana isa bharata-kSetra ke lie anAdi-ananta kAlacakra ke pravartana ko bhagavAn sarvajJa ne apane jJAna meM aisA dekhA hai ki isake chaha kAlakhaNDa haiM : 1. sukhamA-sukhamA, 2. sukhamA, 3. sukhamA-dukhamA, 4. dukhamAsukhamA, 5. dukhamA, aura 6. dukhmaa-dukhmaa| isI krama se inheM pahalA, dUsarA, tIsarA, cauthA, pA~cavA~, aura chaThA kAla bhI kahA jAtA hai| ina kAlakhaNDoM ke pravartana meM manuSyoM ke zarIra kI avagAhanA, AyU, bala, vaibhava, sukha,zAnti Adi kI kramazaH avanati yA hrAsa hotA jAtA hai| AkulatAe~, saMkleza, baira, virodha, mAna aura duHkha kramazaH bar3hate jAte haiN| mahApralaya ___ chaThe kAla ke vyatIta ho jAne para mahApralaya meM isa sRSTi kA lagabhaga vinAza ho jAtA hai| mahAvega se calanevAlI kalpAnta pavana, sRSTi kI sArI vyavasthA ko asta-vyasta kara detI hai| sAta-sAta divasa taka A~dhI, pAnI, kSAra, viSa, agni, dhUla aura dhue~ ke prakopa se mahAnAza kA vAtAvaraNa prakaTa ho jAtA hai| taba zrAvaNa mAsa ke prathama divasa se pRthvI para sAta-sAta dina taka jala, dugdha, ghRta, amiya evaM rasa Adi sAta padArthoM kI varSA hotI hai| phira bhAdra mAsa kI zukla paMcamI se, yaha pRthvI navIna uSmA kA anubhava karatI hai| parvata, kandarAoM aura nadI-ghATiyoM meM bace manuSya aura pazu bAhara nikala Ate haiM / vinaSTa maryAdAoM kI punaH sthApanA hotI hai| sRSTi ke nava sRjana kA vaha prArambha, punaH AnevAle chaThe kAla kA maMgalAcaraNa hai| aba dhIre-dhIre utkarSa kAla kA udaya hotA hai, aura chaThe ke uparAnta pA~cavA~, cauthA, tIsarA, dUsarA aura pahalA kAla Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravartita hone lagatA hai / isI prakAra pahale kAla ke uparAnta usI krama se punaH pahalA, phira dUsarA, tIsarA, cauthA, pA~cavA~ aura chaThA kAla AtA hai / prathama se chaThe taka, avanati kI ora calanevAlI kAla cakra kI gati ko 'avasarpiNI' kAla kahate haiM / chaThe se pahale kI ora usake utkarSagAmI pravAha ko 'utsarpiNI kAla' kahA gayA hai / bhogabhUmi kI suvidhAe~ utsarpiNI aura avasarpiNI kAla kI aisI yaha zRMkhalA, isa jagat meM anAdi-ananta pravahamAna hai / inameM sadaiva pahalA, dUsarA aura tIsarA kAla, bhogabhUmi ke vAtAvaraNa se vyApta rahatA hai / taba jIvana ke lie koI saMgharSa, AnevAle kala kI koI cintA aura saMtati kA koI nirvAha, ina kAlakhaNDoM meM, kisI ko bhI karanA nahIM par3atA / ekamAtra yugala saMtati ko janma dete hI mAtA-pitA kA dehAvasAna ho jAtA hai / janasaMkhyA svataH sImita rahatI hai / usa vyavasthA meM dasa prakAra ke kalpa - vRkSoM se mAnava kI samasta AvazyakatAe~, icchA karane mAtra se pUrI ho jAtI haiM / prakAza, jala, vastrAbharaNa, AbhUSaNa, bhojana-pAna, sabhI kucha yathA samaya vAMchita mAtrA meM ina kalpavRkSoM se sabako prApta ho jAtA hai / prApti ke lie saMgharSa aura saMgraha kI koI cintA kisI ko karanI hI nahIM par3atI / roga, zoka aura akAla-maraNa kahIM sunAI nahIM detA / karmabhUmi ke abhizApa avasarpiNI ke pravAha meM cauthA kAla prArambha hote hI isa pRthvI para 'karmabhUmi' kA udaya hotA hai / usa samaya kalpavRkSoM se vastuoM kI upafor bAdhita ho jAtI hai / aba manuSyoM ko karma ke sahAre jIvana-nirvAha karanA par3atA hai| unheM 'asi' kI sahAyatA se apanI aura apane parikara kI rakSA karanI par3atI hai / 'masi' ke dvArA ve jJAna-vijJAna aura lalita kalAoM kI sAdhanA karate haiM / 'kRSi' unakI jIvikA kA AdhAra banatI hai aura 'vANijya' ke dvArA ve arjita vastuoM kA AvazyakatAnusAra AdAna-pradAna aura saMgraha karane lagate haiM / 'vidyA' kA abhyAsa karake ve chanda, vyAkaraNa, itivRtta Adi ke sahAre paThana-pAThana, zikSaNa Adi kA amyAsa karate haiM tathA 'zilpa' kI sAdhanA se mUrti, citra, bhavana, devAlaya Adi kA nirmANa karate haiM / brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra ina cAra varNoM meM mAnava samAja vibhAjita ho jAtA hai / parigraha kI hInAdhikatA gomaTeza-gAthA / 57 n Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke AdhAra para bhI unameM varga bheda prArambha ho jAte haiN| isa prakAra sArA mAnava-samAja dhIre-dhIre eka Antarika asantulana kI A~ca meM tapane lagatA hai| manuSyoM kI AvazyakatAe~ bar3hane lagatI haiN| santAna ke pAlana kA uttaradAyitva sira para A jAne se, unameM vastuoM ke saMgraha kI manovRtti prabala ho uThatI hai| parigraha ekatra hote hI, sAmAjika anuzAsana ko tor3anevAlI anya asat pravRttiyA~ samAja meM panapane lagatI haiN| jIvana ke saMgharSa uttarottara bar3hane lagate haiN| dharmanIti ke sthAna para 'rAjanIti' kI pratiSThA hone lagatI hai, samaya kA prabhAva satayuga ke zAnta nirdvanda vAtAvaraNa ko dhIre-dhIre kaliyuga kI AkulatAoM aura saMgharSoM meM parivartita karane lagatA hai| ___ kaliyuga ke sAre abhizApa cauthe kAla meM eka sImA taka hI prasAra pAte haiN| dharmasammata samAja-vyavasthA kA aMkuza unheM eka maryAdA ke bhItara hI saMcarita karatA rahatA hai, parantu cauthe kAla kI samApti para, paMcama kAla kA prArambha hote hI ve sAro maryAdAe~ bhaMga hone lagatI haiN| yahIM se kaliyuga kA aniyantrita tANDava dharatI para prArambha hotA hai| hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra aura anAvazyaka saMgraha kI bhAvanA, manuSya ke viveka ko dUSita kara detI hai| samAja kI sukha-zAnti vizRMkhalita hokara azAnti aura AkulatA meM pariNata ho jAtI hai| chaThe kAla meM sthiti aura bhI bhayAvaha ho jAtI hai| isI samaya avarSaNa, ativarSaNa, dubhikSa, baira, mahAmArI, yuddha aura dhArmika tathA rAjanaitika vikRtiyoM kA vAtAvaraNa, mAnava-samAja ko daihika, daivika aura bhautika ina tInoM prakAra ke tApoM se saMklezita karatA hai| pA~cavA~, chaThA tathA punaH chaThA phira pA~cavA~ aise ikkIsa-ikkIsa sahasra varSa kI avadhivAle ye cAra dukhada kAlakhaNDa, caurAsI sahasra varSa meM vyatIta hote haiM, taba punaH cauthA kAla pravartita hotA hai| yahI kAlacakra kI gati hai| apavAda-kAla utsarpiNI aura avasarpiNI kI aisI lambI zRMkhalA vyatIta ho jAne para, kabhI-kabhI eka azubha aura maryAdAvihIna avasarpiNI kAla kA Agamana hotA hai| isa kAla meM aneka maryAdAe~ svataH bhaMga ho jAtI haiN| maryAdAvihIna isa kAla ko 'huNDAvasarpiNI' kAla kahA gayA hai| hamArA yaha vartamAna kAla, aise hI huNDAvasarpiNI kA pA~cavA~ kAla hai| isake kevala paccIsa-sau varSa vyatIta hue haiN| sAr3he aThAraha sahasra varSa abhI zeSa haiN| 58 / gomaTeza-gAthA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya ne vistArapUrvaka usa dina kAlacakra kI vyavasthA samajhAte hue batAyA ki sadaiva cauthe kAla meM hI karmabhUmi kI ve uttama sambhAvanAe~ upasthita hotI haiM, jaba manuSya uttama-karmoM se apane jIvana kA utkarSa karake AtmA kA kalyANa kara sakatA hai| manuSya, deva, nArakI aura pazu ina cAroM gatiyoM meM se kevala manuSya gati, aura chaha kAloM meM se kevala cauthA kAla hI aisA suyoga dete haiM ki taba yadi jIva prayatna kare, to zraddhAna jJAna aura saMyama kI apanI sAdhanA ke sahAre, janma-maraNa ke anAdicakra se mukta ho sakatA hai| nara ko nArAyaNa banane kA yahI eka avasara hotA hai| cAroM gatiyoM ke paribhramaNa se pare, mokSa kA mArga, isI cauthe kAla meM isa bhArata-bhUmi para prastuta hotA hai| cauthe kAla meM hI prArambha se anta taka, thor3e-thIr3e antarAla para caubIsa tIrthakara isa dharatI para avatarita hote haiN| unake dvArA saMsAra meM gahasthoM aura yatiyoM ke yogya dharma kA pracAra aura prasAra hotA hai| unakA cintana aura jIvana para unake prayoga, loka ke lie kalyANakArI hote haiN| ve vItarAgI, hitopadezI, sarvadraSTA arhanta, prANImAtra ke kalyANa kI bhAvanA se ota-prota hote haiN| inhIM caubIsa tIrthaMkaroM kI samasta parigraha se rahita vastrAbharaNa vihIna, yathAjAta pratimAe~ banAkara, sadaiva unakI pUjA-arcanA karane kI paramparA hai| abhI-abhI jo cauthA kAla vyatIta huA hai, AdinAtha RSabhadeva usa kAla ke prathama, tathA nirgrantha nAthaputra mahAvIra antima caubIsaveM tIrthaMkara the| ina caubIsa tIrthaMkaroM ke atirikta cauthe kAla kI dIrgha samayAvadhi meM lAkhoM-karor3oM manuSya, ghara kuTumba se virAgI hokara muni banate haiM aura tapazcaraNa dvArA mokSa prApta karate haiM, parantu unakI pratimAe~ sthApita karane kI paramparA nahIM hai| LAME ... BAYAP a gomaTeza-gAthA | 56 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17, bAhubalI caritra : pUrva kathA vividha purANoM aura kathAzAstroM kA avalokana karake mahAmAtya ne bAhubalI ke puNya caritra kA adhyayana kiyA thA / usI AdhAra para apanI sAndhya goSThI meM unhoMne aneka dinoM taka unakA guNagAna kiyA / mahAmAtya kI varNana zailI manohara aura sahaja grAhya hotI thI / unake mukha se purANa- puruSoM kI jIvana- ghaTanAe~ sunate samaya zrotA una pAtroM ke sAtha tadAtya kA anubhava karane lagate the / harSa aura duHkha ke vizeSa prasaMgoM para unake netroM se azrupAta hone lagatA thA / vairAgya kA varNana unake mana ko virAga bhAvanA se abhibhUta kara detA thA / rUpakAra ko bAhubalI ke jIvana-vRtta kA paricaya karAne ke lie mahAmAtya ne kathA kA prArambha isa prakAra kiyA vartamAna kAla kA tRtIya akSa, tIsarA kAla, samApti kI kagAra taka pahu~ca gayA thaa| cauthe kAla kI rIti-nIti ke anukUla dhIre-dhIre svataH sAre pariNamana hone lage the / bhogabhUmi kA vAtAvaraNa karmabhUmi ke rUpa meM parivartita honA prArambha ho gayA thA / maNi-kiraNoM ke anavarata jyotipuMja kI abhyasta dharA, divasa aura rAtri ke candra se prakAzita aura tamAvRta hone lagI / ravi, zazi aura tArAgaNa hI aba usake prakAza srota the / eka dina jaba sUrya kI dAhaka kiraNoM ne prathama bAra bhUmaNDala ko tapta kiyA, taba prajAjana pIr3ita aura AtaMkita ho uThe / rAtri ko candramA kI kiraNoM ne unheM sAMtvanA dekara samAdhAna pradAna kiyA / anabhra gagana meM meghoM kA saMcaraNa hone lagA / meghamAlA ke vividha varNoM aura vicitra AkAroM ne ananta ke virATa zUnya kI riktatA ko bhara diyA / zIta aura tApa ke isa kramika anuvartana ne hI dharA- garbha ko usa prANavatI uSmA kA dAna kiyA, jise Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkara dharatI kI srajanazIla urvaratA anantagunI hokara jAgrata ho gyii| dharatI para barasatI huI jaladhAra se sArI sRSTi jIvanta aura prasava-dharmA ho utthii| aba usa para phaloM, puSpoM, dhAnyoM aura auSadhiyoM ke ananta aMkUra, paga-paga para phUTane lge| yuga ke isa saMdhikAla meM kramazaH bar3e-bar3e prAkRtika parivartana hote rahe / vanyapazu, hinsra aura bhayAnaka ho utthe| manuSya ne unheM bandhana, daNDa aMkuza aura balgA ke sahAre anuzAsita karake bhaya kA nivAraNa kiyaa| anekoM ko usane apanA AjJAkArI banAkara apanI sevA meM niyojita kara liyaa| dhIre-dhIre kalpa-vRkSoM kI phaladAna zakti kSINa hotI gaI aura eka dina ve vilupta hI ho gye| __ aba taka to pratyeka dampatI apane jIvana ke antima dinoM meM eka yugala santati ko janma dekara hI sRjana kA dAyitva pUrA kara lete the| aba svataH usa prakriyA meM vividhatA kA samAveza huaa| aba mAtA-pitA ko aneka santAnoM kA janmadAtA bananA pdd'aa| unake lAlana-pAlana kI, saMyojanA bhI unheM svayaM karanI pdd'ii| mAtA-pitA ko rugNa, asakta aura anta-samaya kI dAruNa sthiti meM santAna kI sevA bhI Avazyaka lagane lgii| manuSya ko apane ina navIna dAyitvoM kA nirvAha karane ke lie padArthoM ke saMgraha kI AvazyakatA pratIta huI, phira usa saMgraha kI surakSA ke upAya bhI use DhU~r3hanA pdd'e| jIvana paddhati meM isa saMkramaNa se mAnava samAja ko kRcha sarvathA navIna anubhava hue| bhaya, AtaMka aura asurakSA ke abhizApa pahalI bAra usane bhoge| parigraha AyA taba usake sAtha ho usake saMkalana ke lie, aura usakI rakSA ke lie vivAda aura saMgharSa prArambha hue| hiMsA, jhUTha aura corI kI bhAvanA kA prAdurbhAva huaa| adhika santati ke janma ke kAraNa, tathA strI aura puruSa kI pRthak utpatti aura asamaya mRtyu ke kAraNa, aneka strI-puruSoM ke jIvana meM eka se adhika jIvana-saMgI Ane lge| isake phalasvarUpa maSnuya ke dAmpatya meM kuzIla tathA vyabhicAra kA samAveza huaa| usI samaya samAja kI sAmAnya vyavasthA ke lie, aura maryAdA kI rakSA ke lie kuloM kI sthApanA karake, logoM ne svataH apane lie zAsana-vyavasthA kA AviSkAra kiyaa| kulakara vyavasthA deza-kAla ke parivartana eka sAtha nahIM aaye| dhIre-dhIre eka dIrgha samayAvidhi meM ye prakaTa hue| aneka pIr3hiyoM ke saMkrAnti-kAla ke pazcAta, gomaTeza-gAthA | 61 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhogapradhAna paddhati kA samApana hokara, karmapradhAna jIvana kA yaha rUpa prakaTa huaa| parivartana kI isa prakriyA meM samaya-samaya para caudaha manu yA kulakara avatarita hue, jinhoMne mAnava-samAja ko jIvanayApana ke lie upayukta mArgadarzana diyaa| unakI navIna samasyAoM kA samAdhAna prastuta karake prAkRtika vipattiyoM se unheM abhaya diyaa| ___ ayodhyA ke zAsaka nAbhirAya caudahaveM aura antima kulakara hue| unhoMne prajA ko upayogI aura anupayogI vanaspati kA viveka dekara per3apaudhoM ke sahAre vividha AvazyakatAoM kI pUrti karane kA mArga btlaayaa| sahaja jIvanayApana ke aura bhI aneka parAmarza nAbhirAya ne prajA ko pradAna kiye / unake pazcAt vyavasthA kA saMcAlana unake putra RSabhadeva ke hAthoM meM aayaa| yahI RSabhadeva jainoM ke caubIsa tIrthaMkaroM meM prathama tIrthaMkara hue| viSNu ke caubIsa avatAroM meM inheM AThavA~ avatAra kahA gayA hai| yahI RSabhadeva bhArata ke yazasvI Adi samrATa,yogirAja bharata ke pitA the| AdinAtha unhIM kA dUsarA nAma thaa| ___ RSabhadeva ne mAnava-sabhyatA ko saMvArane ke lie aneka mahatvapUrNa kArya kiye| unhoMne nagara, grAma aura pura basAye / asi, masi, kRSi, vANijya, vidyA aura zilpa, ye chaha prakAra ke kauzala sikhalAkara prajA ko sArthaka aura utpAdaka zrama kA mahatva samajhAyA / jIvana meM usakI anivAryatA kA prathama pATha pddh'aayaa| apanI putriyoM brAhmI aura sundarI ko zikSita karane ke bahAne, unhoMne lipi aura aMka vidyA kA pariSkAra kiyaa| zikSA aura kalA-pradhAna kAryakalApoM ke mAdhyama se, mAnava samAja meM nAriyoM ke, samAna mahatva kA yaha prathama udghoSa thaa| apane putroM ko RSabhadeva ne rAjanIti, yuddhanIti aura dharmanIti, tInoM kI rakSA karate hue svatantra aura nirbhIka jIvana jIne kI preraNA pradAna dii| atyanta vatsalatA ke sAtha prajA kA pAlana-poSaNa karate hue RSabhadeva ne dIrghakAla taka ayodhyA kA rAjya kiyaa| AdinAtha kA vairAgya eka bAra rAjyasabhA meM bhagavAn RSabhadeva kI varSagA~Tha kA utsava manAyA jA rahA thaa| taraha-taraha ke Amoda-pramoda usa dina vahA~ Ayojita kiye gaye the| prajAjana harSa aura utsAha se bhare hue usa utsava meM saMlagna the, tabhI debarAja indra ne nIlAMjanA atsarA ko natya ke lie sabhA meM prastuta kiyaa| uttama vastroM aura divya alaMkAroM se sajjita usa devAMganA ne RSabhadeva ke samakSa, sarvathA alau 62 / gomaTeza-gAthA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kika aura manohArI nRtya upasthita kiyaa| bijalI kI camaka ke samAna caMcala vaha apsarA, apane saMyata zarIra-saMcAlana ke dvArA, lalita bhAvabhaMgimAoM kA pradarzana karatI huI, besudha-sI hokara nRtya kara rahI thI, tabhI usakI Ayu pUrNa ho gyii| nRtya kI bhAvamudrA pUrNa hone ke pUrva hI usakA zarIra vilIna ho gyaa| devarAja indra, isa ghaTanA ke prati pUrva se sAvadhAna the| unhoMne usI nimiSa usa nRtya ke lie dUsarI divyAMganA ko upasthita kara diyaa| nUtana divyAMganA ne palaka jhapakate hI nIlAMjanA ke unhIM vastrAlaMkAroM meM, usI gati se nRtya ke usa laya-tAla ko nirabAdha rUpa se sAdha liyA / vikriyA zarIra ke svAmI devoM ke lie yaha bahuta sAmAnya prakriyA thii| maraNa ke uparAnta unakA zarIra adRzya hokara vilIna ho jAtA hai aura usI kSaNa dUsarA deva yA devI usI rUpa meM unake sthAna kI pUrti kara detA hai| yahI kAraNa hai ki devatAoM ke utsava aura bhoga kabhI bAdhita nahIM hote| unake jIvana meM kahIM rasa bhaMga nahIM hotaa| unake sthAna eka pala bhI rikta nahIM rhte| isIlie janmamaraNa karate hue bhI ve 'amara' kahalAte haiN| nartakI nIlAMjanA ke dehapAta kI isa ghaTanA ko sAmAnya darzakoM kI, nRtya ke mohaka pAza meM baMdhI huI AMkheM dekha hI nahIM paayiiN| unheM isa parivartana kA AbhAsa bhI nahIM huaa| RSabhadeva ko kSaNa ke hajAraveM aMza ke lie isa rasa bhaMga kA bodha huaa| tIrthaMkara to janma se hI 'avadhi jJAna' ke svAmI hote haiN| usa jJAna kI sahAyatA se vicAra karate hI vAstavikatA unake sAmane pratyakSa ho gyii| janma-dina ke mahotsava ko garimA pradAna karatI huI nIlAMjanA kA maraNa, aura maraNa kI vibhISikA ko chipAte hue usI kSaNa, vahIM dUsarI nIlAMjanA kA janma bhale hI devatAoM ke lie sAmAnya ghaTanA rahI ho, bhale hI sAmAnya janoM ko usakA bodha na huA ho, parantu RSabhadeva ko usa ghaTanA ne bhItara taka jhakajhora diyaa| jIvana kI kSaNabhaMguratA aura maraNa kI anivAryatA unake cintana meM vidyutarekhA-sI kauMdha gyii| RSabhadeva vicArane lage--dharma, artha aura kAma puruSArtha kI sAdhanA karate-karate jIvana kA adhikAMza bhAga samApta ho gyaa| samAja ko bhI unhIM puruSArthoM kI sAdhanA kA mArga Aja taka dikhaayaa| 'sva' aura 'para' kA yathArtha kalyANa jisakI sAdhanA se prApta hotA hai, usa mokSa puruSArtha ke prati Aja taka koI prayatna nahIM kiyaa| prajA ko bhI aba taka usa patha se paricita nahIM kraayaa| jIvana kA khela to aisA hI kSaNabhaMgura khela hai| kauna-sA kSaNa, usakA antima kSaNa hokara prakaTa ho jAyegA, kahanA kaThina hai| paryAya gomaTeza-gAthA / 63 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA jo bhAga aba zeSa bacA hai, AtmakalyANa meM hI usakA niyojana karanA buddhimAnI hai| ___ sabhA usI prakAra cala rahI thii| natya gAna aura rAga-raMga logoM ko vaise hI pramudita kara rahe the, parantu mahArAja RSabhadeva ke lie vahA~ aba kucha bhI zeSa nahIM thaa| rAjasiMhAsana para ve usI tanmayatA ke sAtha, vaisI hI tallInatA se virAjamAna dikhAI dete the, parantu yaha Asana unake jar3a zarIra kA Asana thaa| unakI cetanA bahuta dUra, kisI dUsare hI loka meM kho gaI thI, jahA~ saMsAra ke samasta padArtha, apanI bhA~ti-bhA~ti kI paryAyoM meM anavarata nRtya karate unheM dikhAI dete the| pahalI nIlAMjanA kI taraha pratikSaNa jo dhvaMza hote haiM, dUsarI nIlAMjanA kI taraha pratikSaNa jo utpanna hote haiM aura nRtya ke tAratamya kI taraha jo sadAkAla dhra va haiM, aise utpAda, vyaya aura dhrauvya ko eka sAtha dhAraNa karanevAle, vastusvarUpa ke anAdi-nidhana nRtya kA sAkSAtkAra, aba unakI AtmAniSTha cetanA ko sahaja rUpa se ho rahA thaa| vicAroM kI isa tandrA meM kaI ghar3I taka tallIna rahane ke uparAnta jaba mahArAja RSabhadeva kI cetanA usa utsava kI ora lauTI, taba vaha sArA rAga-raMga unheM nIrasa-sA pratIta huaa| ve vizrAma ke lie antaHkakSa kI ora gatimAna hue| usa dina vaha sabhA asamaya hI vijita ho gyii| bhagavAn RSabhadeva ne vaha pUrI rAtri cintana meM hI vyatIta kii| rAga ke zaivAla se bharA huA unakA mAnasa-sarovara Aja udvelita ho uThA thaa| virAga kI taMga-taraMgeM usa zaivAla ko nirmala karatI jA rahI thiiN| vIgarAgatA aura nispRhatA ke paMkaja usa RSabhadeva ke dArzanika cintana meM usa prabhAta kA udaya hone lagA thaa| ___mahArAja RSabhadeva ne apanI donoM mahArAniyoM ke samakSa apane vairAgya kA saMkalpa prakaTa kiyaa| mahArAnI yazasvatI ko eka-sau putroM kI jananI hone kA gaurava prApta thaa| mahArAnI sunandA kI kokha se bAhubalI kA janma huA thaa| donoM rAniyoM ne eka-eka kanyA, brAhmI aura sundarI ko janma diyA thaa| ina sabhI bhAI-bahanoM meM bharata sabase jyeSTha the| Adi tIrthaMkara RSabhadeva kisI dina parivrajita hokara yogIzvara baneMge, yaha sambhAvanA una mahilAratnoM ko jJAta thii| unhoMne apane pati ke isa mahAn nirNaya meM bAdhA pahu~cAne kA vikalpa nahIM kiyA, parantu khinnatA aura viyoga janita zoka kI pIr3A se ve achUtI nahIM raha skiiN| ayodhyApati AdinAtha ne utkRSTa pArivArika paramparAoM kI sthApanA karate hue jyeSTha putra bharata kA rAjyAbhiSeka kiyaa| dvitIya 64 / gomaTeza-gAthA Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ variSTha bAhubalI ko yuvarAja ghoSita karake podanapura kA svatantra rAjya pradAna kiyaa| zeSa putroM ko choTe-choTe rAjya bA~Ta diye / isa prakAra nirmamatva bhAva se purAne vastroM kI taraha usa vizAla rAjyalakSmI kA tyAga karake unhoMne AtmakalyANa ke lie vana gamana kiyaa| siddhArthaka vana kI aTavI meM jAkara unhoMne paMca muSThiyoM dvArA apane sira ke keza, ghAsa kI taraha upATa kara pheMka diye| samasta vastrAbhUSaNa tyAga diye| siddhoM ko namaskAra karate hue, ahiMsA, satya, anRta, zIla aura aparigraha, ina pA~ca mahAvratoM kI utkRSTa maryAdA dhAraNa karake, ve parama digambara yogirAja, vana ke usa nIrava ekAnta meM samAdhi kA sahArA lekara Atmazodha meM saMlagna ho gye| bharata bAhubalI Adi samasta putroM ne prajAjanoM sahita unakA pUjana kiyaa| isa prakAra mahApuruSa RSabhadeva ne eka ora jahA~ viSama paristhitiyoM se jUjhate hue sadAcArapUrNa, maryAdita jIvana-paddhati kA Adarza, loka ke samakSa prastuta kiyA, vahIM unhoMne indriya aura mana para aMkuza lagAkara, rAgadveSa kI bhAvanAoM kA unmUlana kiyaa| viSaya-kaSAyoM para vijaya prApta karake saMyama aura tyAga kA zreSTha udAharaNa jaga ke samakSa rkhaa| ___ saMsAra meM jovana paddhati ke ve Adi praNetA, mokSamArga ke bhI Adi praNetA bne| apane svayaM ke svAdhIna prayatnoM-prayogoM se AtmA ko paramAtmA banAne kA rahasya, nara se nArAyaNa banane kI prakriyA, unhoMne apane jIvana meM utArakara svayaM usakA Adarza mAnava samAja ke samakSa prastuta kiyaa| yoga-vidyA ke sAtha nispRha mauna sAdhanA aMgIkara karake ve yogezvara kaThora tapazcaraNa meM lIna ho gye| yoga dhAraNa karane ke uparAnta chaha mAsa taka bhagavAna AdinAtha ne eka hI Asana se akhaNDa dhyAna kiyaa| unakA zarIra kRza ho gyaa| sira para dIrgha jaTAe~ jhUlane lgiiN| chaha mAsa ke pazcAt jaba unakI dhyAnasamAdhi TUTI taba taka unakA zarora latA-gulmoM se guMthA huA, aneka jIva jantuoM kA vizrAma sthala bana cukA thaa| anyatra vihAra karake unhoMne pUnaH kezaloMca kiyA aura apanI niyamita sAdhanA meM se do ghar3I kA samaya nikAla kara ve bhikSATana ke lie grAmoM nagaroM taka jAne lge| parantu bhaktipUrvaka AhAra dene ke vidhi-vidhAna kA logoM ko jJAna nahIM hone ke kAraNa, chaha-sAta mAsa taka unheM AhAra upalabdha nahIM ho skaa| eka grAma se dUsare grAma taka aura eka nagara se dUsare nagara taka, bhagavAn ko AtA huA dekhakara loga vastra, AbharaNa, alaMkAra, maNi-muktA, phala, gomaTeza-gAthA / 65 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puSpa, dugdha aura naivedya, saba kucha unake samakSa arpita karate the, parantu nau prakAra kI bhaktipUrvaka unheM par3agAha kara AhAra dene kI vidhi koI nahIM jAnatA thA, ataH bhagavAn jaise Ate the, binA AhAra grahaNa kie vaise hI vana ko lauTa jAte the| bharata cintita aura vyagra the parantu koI upAya bana nahIM rahA thaa| ____ eka dina hastinApura ke yuvarAja zreyAMza ko jAtasmaraNa nAma ke viziSTa jJAna dvArA digambara sAdhu kI AhAra-vidhi kA jJAna huaa| unhoMne apane upavana meM vaTavRkSa ke tale, caryA ke lie vihAra karate hue bhagavAn kA AvAhana kiyaa| usa samaya zreyAMzakumAra zraddhA, zakti, bhakti, vijJAna, utsAha, kSamA aura tyAga, dAtA ke ina sapta guNoM se yukta the| bhagavAn AdinAtha ko AhAra karAne ke abhiprAya se unhoMne AdarapUrvaka unakA AvAhana, Asana, caraNaprakSAlana, pUjana aura namaskAra karate hue mana, vacana, kAya tathA AhAra kI zuddhi rUpa navadhA bhakti kI ArAdhanA kI thii| unhoMne bhagavAn ke lie tribAra namostu karate hue unakI pradakSiNA karake prAsuka dravya se unakA pUjana kiyA aura taba AdarapUrvaka unheM ikSurasa kA pAna kraayaa| bhagavAn ne khar3e hI khar3e apane hAthoM kI aMjalI meM lekara vaha rasa aura thor3A-sA jala grahaNa kiyaa| phira ve vana kI ora lauTa gye| __ bhagavAn ke AhAra ke nimitta se zreyAMza rAjA akSaya nidhiyoM ke svAmI hue| baisAkha mAsa ke zukla pakSa kI vaha tRtIyA tithi, tabhI se 'akSaya tRtIyA' khlaayii| dAna ko mahimA aisI aparampAra hai ki AdidAtA zreyAMza rAjA kI mRNmaya putaliyA~ banAkara, akSaya tRtIyA ke dina vaTavRkSa ke nIce unakA pUjana, Aja bhI manovAMchita phala kA pradAtA mAnA jAta hai / kuMvArI kanyAe~ iSTa manoratha kI pUrti kI AkAMkSA se Aja bhI vaha utsava manAtI haiN| RSabhadeva ne dIrghakAla taka saMyama, tapa aura yoga kI ekaniSTha sAdhanA ke uparAnta kevalajJAna prApta kiyaa| kaivalya prApti ke pazcAt ve sarvajJa, hitopadezI, vItarAgI bhagavAn, deza-dezAntaroM meM usa anubhUta Atmadharma kA upadeza karate hue, anta meM kailAsa parvata ke zikhara para zarIra tyAgakara mokSa gye| janma-maraNa ke saMsAracakra se ve sadA ke lie mukta ho gye| nirvANa prApti ke uparAnta unheM pUrNa-paramAtmA kahA gyaa| 66 / gomaTeza-gAthA Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. bharata kI digvijaya RSabhadeva ke dIkSita ho jAne ke uparAnta bharata ne atyanta nispRhatApUrvaka ayodhyA para zAsana kiyaa| unake zAsana meM anIti, anAcAra, pakSapAta aura avyavasthA kA nAma bhI nahIM sunA jAtA thA / dUra-dUra taka unakA yaza vyApta ho rahA thA / ve prajAvatsala aura prajApAlaka 'rAjarSi bharata' ke nAma se vikhyAta hue / kAlAntara meM unhIM ke yazasvI nAma para isa deza kA nAma 'bhAratavarSa' prasiddha huA / eka dina bharata mahArAja ko tIna zubha saMvAda eka sAtha prApta hue / vanamAlI ne sabhA meM praveza karake sabhI RtuoM ke phala-phUla eka sAtha unake samakSa arpita kiye, phira bhagavAn RSabhadeva ko kevalajJAna prakaTa hone kI sUcanA dii| usane batAyA ki manuSyoM aura devoM ne bhagavAn kI kaivalya-prApti kA utsava Ayojita kiyA hai| pUrI aTavI nAnA prakAra se sajAI gayI hai / prakRti bhI bhagavAn kI tapasyA saphala hone kA harSa ullAsa manA rahI hai| vana meM surabhita samIra pravahamAna hai / samasta vRkSa aura paudhe eka sAtha pallavita aura puSpita ho uThe haiM / saMvAda sunate hI mahArAja kA mana, bhagavAn ke caraNoM meM zraddhA aura bhakti se bhara utthaa| siMhAsana se utarakara vana kI dizA meM sAta paga Age bar3hakara unhoMne arhanta RSabhadeva ko parokSa namana kiyaa| lauTakara ve abhI siMhAsana para baiThe hI the ki AyudhazAlA ke prabhArI ne upasthita hokara AyudhazAlA meM cakraratna prakaTa hone kI sUcanA dI / yaha bharata mahArAja ke cakravartitva kA maMgalAcaraNa thA / unakA harSa dogunA ho uThA / divyacakra ke satkAra ke viSaya meM ve abhI vicAra hI kara rahe the tabhI antaHpura kA cara putrotpatti kA sukhada samAcAra lekara sevA meM upasthita huaa| isa saMvAda ne unake harSa ko kaI gunA kara diyA / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahArAja bharata vicArane lage ki cakra kI utpatti aura putra kI prApti, ye saba puNya ke prabhAva se prApta honevAle sAMsArika sukha hai| dharma kI sAdhanA ke mArga meM aisA puNya anacAhe milatA hI hai| pitAzrI ko tIrthakara kA pada prApta huA hai, arhanta banakara aba unameM tIna loka ke jIvoM ko sanmArga dikhAne kI kSamatA prakaTa huI hai, yahI Aja kA sabase bar3A maMgala saMvAda hai| unhoMne sarva prathama kevalajJAnI bhagavAn RSabhadeva kI vandanA aura kevalajJAna kI pUjA karane kA saMkalpa kiyaa| brAhmI aura sundarI donoM bahanoM aura prajAjanoM ke sAtha, jaba mahArAja bharata RSabhadeva ke samavasaraNa meM upasthita hue, taba taka vahA~ hastinApura se rAjA somaprabha aura yuvarAja zreyAMsa, podanapura se yuvarAja bAhubalI, puranatAla nagara se unake anuja vRSabhasena Adi aneka rAjA ekatrita ho cake the| sabane bar3e harSa aura bhaktipUrvaka bhagavAn kA pUjana kiyaa| ekasau ATha nAmoM se yugAdideva kA guNAnuvAda karate hue bharata ayodhyA lautte| - dUsare hI dina AyudhazAlA meM jAkara bharata ne cakraratna kA svAgataanuSThAna kiyaa| unake atizaya puNya ke udaya se cakravarto kA aizvarya unake yahA~ prakaTa ho rahA thaa| cakraratna ke sAtha hI unake parikara meM navanidhiyA~ aura caudaha ratna, eka-eka karake prakaTa ho gaye the| ina divya upakaraNoM kA svAmI banakara, aba chaha khaNDa pRthvI para apanA niSkaNTaka sAmrAjya sthApita karanA, cakreza kI anivArya niyati thii| ..: ___ kucha hI dinoM meM cakravartitva kI udghoSaNA ke lie bharata kA digvijaya abhiyAna prArambha huaa| sahasra yajJoM se rakSita, sahasra AroMvAlA unakA divya cakra, senA ke Age-Age calatA thaa| ayodhyA kI catUraMgiNI senA usa cakra kI anugAminI hokara bharata kI ajeya zakti kA DaMkA pITatI huI, deza-dezAntaroM meM bhramaNa kara rahI thii| prAyaH pratyeka nareza apane rAjya kI sImA para unakI agavAnI karate, unakA anuzAsana zirodhArya karate, aura apane rAjya meM sammAnapUrvaka unakI vijaya-yAtrA ko saMcAlita karate the| jo narapati bharata kA pratirodha karane kA saMkalpa karate the, cakreza kI senA kI virATatA aura unake divya astroM kA teja dRSTi meM Ate hI unake virodha-saMkalpa TUTa jAte the| digvijaya ke isa abhiyAna meM bharata kI icchA-AkAMkSA kA koI mahatva nahIM thaa| cakravartI rAjA ke bhAgya se baMdhA huA yaha eka anivArya niyoga thA, jo unheM pUrA karanA hI thaa| vaha vijaya-yAtrA bharata kI tRSNA se prerita nahIM, unakI niyati kA sahaja pariNAma mAtra thii| chaha khaNDa pRthvI 68 / momaTeza-gAthA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * para utkRSTa prabhutA sthApita ho jAya, eka bhI prajA - pIr3aka ucchRMkhala nareza zeSa na rahe, sAre zAsaka rAjA-mahArAjA usa eka samrAT kI adhInatA mAnakara anuzAsita hoM, yahI cakravartI kI prabhutA thI, jise prApta karake sAmrAjya kI mahattA sthApita karanA cakravartI kA kartavya hotA hai / aba bharata rAjA kA yahI dAyitva thA / bharata ke cakra kI anugAminI hokara vijaya kI dundubhI sarvatra abAdha rUpa se bajatI calI gayI / digvijaya kI garimA svayameva unheM prApta hotI gayI / nagara, janapada aura rAjya, vana, parvata aura saritAe~, samudra, upasamudra aura mahAsAgara, jala aura thala, saba bharata ke sAmrAjya ke aMga banate cale gaye / vindhyagiri se himavAn parvata taka bharata- kSetra kA koI bhUkhaNDa geo zeSa na rahA jisa para bharata kI prabhutA sthApita na huI ho / jayalekha kA zilAMkana cakravartI ke vazavartI pradeza kI antima sImAoM para vijaya prApta karake vRSabhAcala ke uttuMga maNimaya zikharoM ko dekhakara, eka nimiSa ke lie bharata ke mana meM mAna kA sphuraNa ho gayA / unheM lagA ki unakA sAmrAjya lokottara vijaya kA pratIka hai / kyoM na isa advitIya yAtrA kA zilAlekha isa parvata para aMkita kara diyA jAye / AnevAlI pIr3hiyA~ bhI jAna sakeM, ki caudahaveM kulakara nAbhirAya kA pautra, Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA putra, samrAT bharata hI vaha prathama cakravartI huA jisane isa durgama pradeza taka vijaya yAtrA karake, ina durUha zikharoM para apanI jayapatAkA phaharAyI / vRSabhAcala zikhara, mleccha khaNDa kA sabase U~cA zikhara thaa| chahakhaNDa pRthvI ke vijetA bharata ne apanI kIrti ko TaMkotkIrNa karane ke lie vahI zikhara pasanda kiyaa| anukUla sthala kI zodha meM, samrAT svayaM zilpI ke sAtha usa parvata-zikhara para gaye / pramukha caTTAna kI ora bar3hane para zilpI ko aisA bhrama huA jaise vahA~ pahale se hI koI zilAlekha aMkita hai / usane vizeSa dhyAna nahIM diyA aura dUsarI zilA kI ora bar3ha gyaa| saMyoga se vaha zilA bhI achUtI aura korI nahIM thI / jaba do, cAra, dasa zilAoM kA nirIkSaNa kara lene para, pratyeka zilA rekhAMkita hI milI, taba zilpI kA mAthA Thanaka gayA / dIrgha atIta meM itane cakravartI isa bhUkhaNDa ko vijita kara cuke haiM, 'itane vijetA isa durgama parvata kI yAtrA karake yahA~ apane zilAMkana chor3a gaye haiM, ki pUrA vRSabhAcala una jaya gAthAoM se bharA par3A hai, yaha dekhate gomaTeza - gAthA / 66 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI bharata kA vijetA mana, svataH mAna ke zikhara se utarakara sAmAnya ho gayA / kSaNa-bhara ke lie antarmukhI hokara ve vicArane lage-- 'isa bhUmi ko agaNita bAra agaNita bhUmipAloM ne apanI sampatti ghoSita kiyaa| isa para apane svAmitva kI gAthAe~ aMkita kIM / parantu isa bhUmi ne svayaM kabhI kisI kA svAmitva svIkAra nahIM kiyA / yahA~ jo bhI AyA usake prayatnoM ko bAlakrIr3A-sA mAnakara isa pRthvI ne udAratA se sahA, pratirodha meM kabhI kucha nahIM khaa| parantu kAla ke thaper3oM meM maraNa-zIla mAnava kI sArI jaya-yAtrAe~ sUkhe patte -sI ur3atI rahIM / mRtyu ke AghAta ne eka dina hara zilAMkana ko mithyA pramANita kara diyA, phira bhI Aja merI vijaya yAtrA ke cAra akSara isa vizAla parvata para cAra aMgula sthAna ke AkAMkSI hokara tar3apa rahe haiM / yaha hai saMsAra kI gati, aura aisI hai mAnava kI nirIhatA !' bharata kA cintana bhaMga karate hue zilpI ne nivedana karane kA sAhasa kiyA 'sAmane kI usa unnata zilA para thor3I-sI paMktiyA~ hI aMkita haiM, unheM miTAkara usI zilA para svAmI kA prazasti - lekha zobhA prApta karegA / sevaka Adeza kA AkAMkSI hai / 'maiM bhagavAn RSabhadeva kA putra bharata cakravartI hU~ / ' isa saMkSipta prazasti se adhika eka akSara bhI vahA~ utkIrNa karAne kA utsAha bharata ke mana meM nahIM thA, parantu samrAT ke amAtyoM ne eka vizAla, prazastilekha kI racanA kara lI thI / atyanta nirapekSa bhAva se 'tathAstu' kahakara bharata pAsa kI hI eka caTTAna para baiTha gaye / unakA mana azAnta aura udvigna ho uThA thaa| itanI bar3I digvijaya yAtrA meM kisI ne unake bala, vikrama ko cunautI nahIM dI / kisI ne unake aham ko lalakArane kA dussAhasa nahIM dikhAyA / yadi koI aisA karatA bhI to use tatkAla hI apanI dhRSTatA kA pariNAma bhugatanA par3a jAtA / parantu yahA~, isa sUne parvata para, ye jar3a zilAkhaNDa, unake aham ko jo cunautI de rahe haiM kyA isakA koI pratikAra hai ? atIta ke ye anaginate zilAlekha bharata jaise asaMkhya vijetAoM kI kSaNabhaMgura vijaya para jisa vyaMgya se muskarA rahe haiM, kyA usa vyaMgya kA koI nirAkaraNa hai ? zilA para alaMkAra-yukta bhASA meM prazasti kA aMkana pUrA huA / senApati ne candana, rolI aura akSata car3hAkara usa prazasti ke amaratva kI kAmanA kI / cakravartI ke hAthoM se bhI tandula ke kucha dAne usa zilAMkana 70 / gomaTeza - gAthA Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para prakSepita hue, parantu vaha unake vivaza hAthoM kI hI kriyA thii| bharata kA mana usa zilAMkana kI sArthakatA para prazna cihna hI lagA rahA thaa| SaT-khaNDa pRthvI ke Adhipatya kA niyoga pUrA karake bharata kI senAe~ gRhanagara kI ora lauTa pdd'ii| cakraratna kI patha-bAdhA mahArAja bharata chaha khaNDa pRthvI para vijaya prApta karake lauTa rahe the| ayodhyA nagarI apane nareza ke svAgata ke lie dulahana kI taraha sajI thii| nagara-prAcIra ke bAhara mukhya patha para, svAgata dvAra kA nirmANa kiyA gayA thaa| kaI dina pUrva se ayodhyA kI prajA Amoda-pramoda manAtI haI, bharata ke Agamana kI pratIkSA kara rahI thii| vijaya kI garimA se gauravAnvita, cakravartitva kI mahimA se maNDita samrATa bharata ne, apane parikara aura sainya-dala ke sAtha ayodhyA kI sImA para padArpaNa kiyaa| svAgata dvAra se bahuta Age pahu~cakara hajAroM nara-nAriyoM ne unakI agavAnI kii| lAjA sumana bikhera kara rAja-patha ko raMga-viraMgA kara diyaa| pathake donoM ora saubhAgyavatI striyoM ne maMgala kalazoM kI paMktiyA~ khar3I kara diiN| cakravartI bharata ke jaya-jayakAroM se ayodhyA kA AkAza gUMja utthaa| rAja-mAtAe~ aura rAja-rAniyA~ mahaloM meM bharata ke svAgata kI saMyojanA kara rahI thiiN| kanyAe~ unakI maMgala AratI ke lie svAgata dvAra para upasthita thiiN| sahasroM nara-nArI kabhI dUra taka jAkara bharata ke usa bikhare vibhava kI mahimA kA darzana karate the aura kabhI nagara meM lauTakara puravAsiyoM se usakA bakhAna karate the| jaise-jaise cakravartI kI senA nagara ke samIpa pahu~catI jAtI thI, vaise-vaise logoM kA harSa aura utsAha bar3hatA hI jA rahA thaa| paMktibaddha Age-Age cala rahe bherI, dhvaja aura nizAna, svAgata dvAra taka pahu~ce hI the ki tabhI svAgata kA vaha sArA utsAha ekAeka khaNDita ho gayA / svAgata dvAra ke samakSa Ate hI cakra kA zakaTa svataH sthira ho gyaa| sArI senA aura samasta parikara stabdha-sA hokara jahA~ kA tahA~ ruka gyaa| aneka prayAsa kie gaye parantu devopunIta vaha cakra, phira Tasa se masa nahIM huaa| mantrigaNa vyAkula ho utthe| senApati uttejanA se abhibhUta ho gye| unheM apanI sArI vijaya nirarthaka-sI jAna par3ane lgii| sainikoM meM halacala maca gayI, kintu samrATa bharata ekadama zAnta aura nirudvigna bane rhe| unhoMne nimittajJAnI vicArakoM se parAmarza kiyaa| buddhisAgara purohita se unheM jJAta huA ki bhUmaNDala para eka bhI nareza gomaTeza-gAthA / 71 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba taka manasA, vAcA, yA karmaNA cakravartI ke anuzAsana ko asvIkAra karatA hai, unake pratirodha kA saMkalpa rakhatA hai, taba taka unakI vijaya adhUrI hai| aisI khaNDita vijaya ko lekara cakra nagara meM nahIM lautttaa| chaha khaNDa pRthvI ko sArvabhaumikatA kA pratIka banakara hI vaha ayodhyA kI AyudhazAlA meM praveza kregaa| jyotiSa ke niSNAta usa vidvAna ne yaha bhI spaSTa kara diyA ki bharata ke anuzAsana ke bAhara aura koI nahIM, unake apane hI bandhu-bAndhava haiN| podanapura-nareza bAhubalI ne aura bharata ke zeSa aTTAnnave bandhuoM ne, apane agraja bharata ko bhale hI sahasra bAra mastaka jhukAyA ho, parantu AjJAvartI narezoM ke rUpa meM samakSa Akara, cakravartI bharata ko unhoMne eka bAra bhI praNAma nahIM kiyaa| na ve aisA karanA hI cAhate haiN| bharata ne vicAra kiyA ki yaha merA hI pramAda thaa| jaya-yAtrA kI isa ApAdhApI meM bandhu-bAndhavoM ko maiM bilkula hI bhulA baitthaa| apane hI bhrAtA Ananda ke sahabhAgI na hoM taba aisI vijaya kA kyA lAbha ? cakra ke gatirodha ne bhAiyoM kI bisarI huI sudhi dilA dI, unheM apane harSa meM sahabhAgI banAne kA avasara pradAna kara diyA, yaha hamAre Upara usakA upakAra hI huaa| samasyA kA samAdhAna bharata ko atyanta sahaja lgaa| unhoMne apane sabhI bhAiyoM ke pAsa dautya kalA meM nipuNa sandezavAhakoM ke hAtha, bahumUlya upahAroM ke sAtha AmantraNa bhijvaaye| unheM sAmrAjya kI isa vijayotsava belA meM upasthita hone kA prema-bharA nirdeza diyaa| parantu asvIkati kI dazA meM apane dUtoM ko sAma, dAma ke prayoga kA adhikAra denA bhI ye dUradarzI samrATa nahIM bhuule| ayodhyA ke bAhara eka bAra phira bharata kI senA kA skandhAvAra sthApita huaa| sabhI loga vijaya kI pUrNatA ke lie Atura vahIM pratIkSA karane lge| - samrATa bharata ke eka anuja, puranatAla ke nareza vRSabhasena, pUrva meM hI RSabhadeva ke samIpa muni-dIkSA dhAraNa karake unake gaNadhara bana cuke the| dUtoM ke dvArA bhrAtA kA kUTanItika AmantraNa prApta hote hI zeSa aTTAnnave anuja bhI vRSabhasena ke anugAmI hue| pitA dvArA pradatta apane choTe se svatantra rAjya meM, cakravartI bhrAtA kA hastakSepa unheM mAnya nahIM huaa| parantu apane hI bhrAtA ke sAtha vivAda bar3hAne kI apekSA, kalaha kI mUla usa rAjya-lakSmI kA tyAga unheM adhika priya lgaa| dUtoM ko sammAna sahita vidA karake unhoMne apane putroM ke sira para rAjamukuTa rkhe| unheM bharata kI adhInatA svIkAra karane kA parAmarza diyA aura 72 / gomaTeza-gAthA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ve sabhI aTTAnnave bhrAtA eka sAtha bhagavAn RSabhadeva kI zaraNa meM pahu~ca gaye / saMsAra kI asAratA aura parigraha kI parAdhInatA kA yathArtha darzana unheM ho cukA thA / saMsAra, zarIra aura bhogoM ke prati vairAgya dhAraNa karake, unhoMne bhagavAn ke samakSa muni-dIkSA dhAraNa kI aura muniyoM kI pariSad meM virAjamAna ho gye| CAX gomaTeza-gAthA / 73 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19. saMgharSa kI prastAvanA podanapura kI rAjasabhA meM bharata ke dUta dakSiNAMka kA samucita satkAra huaa| bAhubalI ko svAmI kA patra sauMpakara dUta ne maukhika rUpa se bhI unakI kSema kuzala aura digvijaya kA bakhAna kiyaa| bAhubalI ne AdarapUrvaka bharata kA smaraNa karate hue patra kI kUTa-bhASA se khinna hokara dUta se kahA-- 'agrajana ne vijaya utsava ko belA meM hameM smaraNa kiyA hai, yaha hamArA ahobhAgya hai / digvijaya ke lie prasthAna karate samaya yadi unakI AjJA prApta hotI to isa vijaya-yAtrA meM unakI sevA karake hameM prasannatA ho hotii| nagara-praveza kI pUrva sUcanA pA jAte to hama bhI janmanagarI ke dvAra para, apane vizvavijetA bandhu kI agavAnI krte| vahI hamAre bhrAtR-prema kA pratIka hotaa| kheda hai ki usa samaya bhrAta ko hamArA smaraNa nahIM huaa| Aja apane svArthavaza hI unhoMne hameM yaha vivaza AmantraNa bhejA hai| unakA yaha patra, kisI bhI prakAra 'anuja ke nAma agraja kA patra' lagatA ho nahIM hai| yaha to eka sAmAnya nareza ko sambodhita cakravartI kA Adeza mAtra hai|' 'mahArAja ne ThIka hI samajhA hai| Apa agraja kI vijayotsava ke sahabhAgI hokara isa avasara para upasthita hoM, hamAre svAmI kA yahI abhiprAya hai| cakra ke niyoga kI aisI hI anivAryatA hai| parantu mahArAja, isameM anucita kyA hai ? kyA cakravartI ho jAne mAtra se agraja 'agraja' nahIM raha jAtA? kyA Aja bhI svAmI bar3e aura Apa choTe nahIM hai ? phira ayodhyA calakara svAmI kA sammAna karane meM Apako Apatti kyA hai ?' dakSiNAMka ne tarka se bharata ke Adeza kA aucitya siddha karane kA prayatna kiyaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prazna agraja ke sammAna kA nahIM hai tAta / agraja to sadaiva praNamya hotA hai| phira hamAre agraja kA to hama para sadA sneha hI rahA hai| unake caraNoM meM jhuka kara to yaha mastaka gauravAnvita hI hotA rhaa| Aja bhI agraja bharata ke caraNoM meM hamArA mastaka namita hI hai| unakA koI Adeza hotA to hamAre lie vaha sAdara zirodhArya thaa| kintu bhrAtA kA Adeza tumhAre pAsa hai kahA~ ? yaha to asi kI dhAra dikhAkara praNAma ugAhane kA eka samrATa kA rAjanaitika saMdeza mAtra hai| cakra ke AtaMka se balAt mastaka jhukA lene kA kuTila prayAsa, kisI bhI svAbhimAnI ko kaise priya ho sakatA hai ?' bAhubalI ne saMyata zabdoM meM dUta ke abhISTa ke prati apanI asahamati vyakta kara dii| __ dakSiNAMka apane pada kI garimA ke anurUpa sahanazIlatA, kSamatA aura zabdakauzala se yukta thaa| RSabhadeva kI sevA meM rahakara usane anubhava bhI prApta kiyA thaa| Aja usakI yogyatA kI parIkSA thii| dhairyapUrvaka usane svAmI kA abhiprAya sAdhane kA punaH prayatna kiyaa| ____ 'eka bAra punaH vicAreM mahArAja! praNAma ugAhanA hI yadi samrATa kA abhipreta hotA, to sampUrNa bharata kSetra kI jaya-yAtrA karanevAlI unakI senA ke lie podanapura durgama nahIM thaa| ve to kabhI Apako parAyA mAnate hI nahIM haiN| bhrAtR-sulabha vyavahAra hI Apake prati karanA cAhate haiN| parantu saMyogavaza Apake agraja cakravartI bhI to haiN| sampUrNa pRthvI ke niravarodha svAmitva kA zreya, unakA prAptavya hai| vijaya parikramA ke uparAnta cakraratna ko AyudhazAlA meM sthApita karanA, unakA kartavya hai| vAstava meM samrATa nahIM, vaha yakSarakSita cakra hI, Apake praNAma kI apekSA kara rahA hai| cakreza ke anuzAsana ke prati sahamati kI yaha sAmAnya prakriyA hai| isameM kisI ke mAna-apamAna kI bhAvanA mujhe to dikhAI nahIM detii|' ___ 'svAmI ke abhiprAya ke prati tumhArI niSThA sarAhanIya hai dUtarAja, kintu aisA lagatA hai ki sAmrAjya kI lolupatA ne tumhAre svAmI kA viveka haraNa kara liyA hai| ve bhUla gaye ki hama bhI unhIM RSabhadeva ke putra haiN| una pUjya caraNa ne ayodhyA para jaisI sattA agraja bharata ko sauMpI thI, podanapura para vaisA hI adhikAra hameM bhI pradAna kiyA thaa| ayodhyA ke vibhava kA bhAgIdAra banane kI hamane to kabhI AkAMkSA nahIM kii| digvijaya meM samrATa ne jisa vipula aizvarya kA arjana kiyA hai, usake prati hameM to koI pralobhana nahIM huaa| phira podanapura ke isa choTe se bhU-bhAga para dAMta lagAnA unheM kahA~ taka zobhA detA hai ? kyA aisA karanA gomaTeza-gAthA / 75 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjya pitAjI kI avajJA nahIM hai ?' " bAhubalI ke mana kA saMtApa zabdoM meM bikharanA prArambha huA so bikharatA hI gayA___'tumheM spaSTa samajhanA hotA dUta, ki podanapura ke rAjya meM kisI kA koI sAjhA nahIM hai, aura apanI rAjya-sImA ke bAhara jAkara, kisI cakravartI kI abhyarthanA karane kI hameM AvazyakatA nahIM hai| praNAma aura sammAna yAcanA karane se milate bhI nahIM haiN| yadi cakravartI ke cakra kA gatyavarodha ho gayA hai to use gatimAna karane ke upAya unheM svayaM DhU~r3hanA caahie|' vAkya samApta karate-karate bAhubalI ke Anana para roSa kI jo rekhA khela gaI, dUta se vaha chipI nahIM raha skii| use bhI aba apane mantavya kA spaSTa udghATana ucita lagA__'cakra to ayodhyA meM praveza karegA, mhaaraaj| isa sagUna ko pUrA karane ke lie jo bhI karanA par3e, na cAhate hue bhI samrATa ko vaha karanA hI pdd'egaa| unhoMne apane sneha ke upahAra aura zubhakAmanAoM sahita Apako AmaMtrita kiyA hai| Apako unakI isa sahaja apekSA kA yadi nirAdara hotA hai to mujhe bhaya hai ki cakra kI gati... ..!' dUta kA vAkya adhUrA rahA kintu apanI bedhaka zakti ke pUre prabhAva se usane bAhubalI ke hRdaya ko bedha liyaa| kSobha aura Avega se unakA mukha tamatamA utthaa| unhoMne usI kSaNa dUta ke vAkya ko pUrA kiyA 'cakra kI gati podanapura kI ora mur3a sakatI hai, yahI to kahanA cAhate ho na? taba lolupa cakradhArI ke dIna kiMkara ko yaha bhalIbhA~ti samajha lenA cAhie ki bAhubalI kA mastaka anIti ke samakSa na kabhI jhukA hai, na kabhI jhukegA / bhaya aura AtaMka se koI kArya karane kI zikSA na use bhagavAna RSabhadeva ne dI aura na agraja bharata ne hI kabhI aisA sikhlaayaa| 'yadi Aja bharata ke lie cakra hI saba kucha hai, yadi sAmrAjya hI unakI niSThA, nIti aura dharma bana gayA hai; tere jaise adUradarzI mUr3hoM kA mantavya hI, yadi unakA mantra raha gayA hai, taba unase sAmAnya vyavahAra kI AzA karanA hI vyartha hai / parigraha kA preta jise vazIbhUta kara letA hai usakI buddhi vizrAma le letI hai| sahasroM, uddhata narezoM aura mlekSa AtatAiyoM ke zIza kI taraha bandhu-bandhavoM kA mastaka bhI yadi talavAra dikhAkara hI jhukA lenA unhoMne nizcita kiyA hai, to bAhubalI ko apane svAbhimAna kI rakSA ke lie, usa anyAyapUrNa AkAMkSA kA pratirodha karane meM, koI saMkoca nahIM hogaa|' kahakara bAhubalI apane Apako saMyata 76 / gomaTeza-gAthA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane meM prayatnazIla ho gye| ___ 'taba cakravartI bharata kA Adeza sAvadhAna hokara sune mahArAja, yA to samrATa kI sevA meM upasthita hokara unakA anuzAsana svIkAra kareM, yA phira yuddhakSetra meM unake Akroza kA sAmanA karane ke lie prastuta rheN| podanapura nareza ke lie tIsarA koI mArga nahIM hai|' Adeza sunAkara bharata kA dUta garva se aiMThatA huA rAjasabhA se jAne ke lie uddhata huaa| _ 'dUta abaddha mAnA gayA hai, yahI Aja terA bhAgya hai dakSiNAMka! anyathA tujhe jJAta ho jAtA ki bAhubalI ko yuddha kA nimantraNa dene vAlA mastaka adhika dera deha para Tika nahIM paataa| kaha denA apane svAmI se ki rAjya kI sImA para, unakA vIrocita svAgata karane meM, podanapura kI senA se tanika-sA bhI pramAda nahIM hogaa|' dUta ke prasthAna karate hI vaha rAjasabhA Andolita ho utthii| yuddha kI saMyojanA ke lie amAtya aura senApati, sabhAsadoM ke sAtha vicAravimarza karane lge| dUsare dina prAtaHkAla sImA kI ora sasainya prasthAna kI ghoSaNA karane ke uparAnta hI sabhA visarjita huii| gomaTeza-gAthA | 77 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. atIta kA anAvaraNa sArvabhaumikatA kI maryAdA rakhane ke lie bAhubalI ne yuddha kI cunautI svIkAra kara to lI, parantu unakA mana gahare avasAda meM DUba gyaa| AkAMkSAoM aura kAmanAoM ke duScakra meM, bar3e-bar3e vivekazIla mahApuruSa bhI, kaisA apriya AcaraNa karane ko bAdhya ho jAte haiM, yaha dekhakara rAjyalakSmI ke prati unakA mana viravita se bhara utthaa| svajanoM se unakI udAsI chipI nahIM raha skii| sAyaMkAla Amoda-kakSa meM vArtAlApa karate hue unakI vallabhA jayamaMjarI ne udAsI kA kAraNa pUcha hI liyaa| ___ 'ayodhyA se dUta AyA thaa| AmantraNa de gayA hai|' kahakara ve phira viSAdamagna ho gye| mahArAnI ne unheM punaH TokA, 'agraja kA AmantraNa to prasannatAprada honA caahie| khinnatA kA isameM kyA hetu hai ?' ___'AmantraNa sAmAnya nahIM hai devI ! vaha agraja dvArA preSita bhI nahIM hai| ayodhyA ke cakravartI samrAT, mahArAja bharata ne podanapura ke nareza bAhubalI ko yuddha kA AmantraNa diyA hai / asamaMjasa meM ulajha gayA huuN| rAjya kI maryAdA aura kartavya kI pukAra, isa saMgharSa ko anivArya banAtI hai| dUsarI ora bhAI-bhAI kI isa lar3AI se pUjya pitR-caraNoM kI nirmala kIti lAMchita hotI dikhAI detI hai| bhrAtA bharata kI sadAzayatA aura udAratA kI smRtiyA~ mana ko jhakajhora rahI haiN| koI mArga nahIM sUjhatA kaise isa apriya sthiti kA nirAkaraNa ho|' ____ svAmI saba prakAra se samartha haiN| kartavya aura dharma kI rakSA ke lie jo bhI karanA par3e, sthira citta hokara vahI karanA caahie| bhAvukatA aura Aveza, rAja-kAja meM donoM varjita haiN|' 'taba ThIka hai jayamaMjarI ! hama bhI yahI socate haiM / yuga-saMsthApaka pitA ke aMka meM khele hue bhAiyoM ke paraspara yuddha se hI, yadi isa karma Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmi kA prArambha honA ho, to phira vahI ho / bhAgya kA lekha kauna TAla sakatA hai !' 'dekhatI hU~ svAmI Aja adhika udvigna haiM / pralaya kI jhaMjhA meM bhI meru ko Dhigate aura sindhu ko sImA chor3ate maiMne kabhI sunA nahIM / ' 'udvignatA kA kAraNa kucha aura hai devI ! bAhubalI yuddha ke AtaMka AtaMkita nahIM hai / jaya-parAjaya kA soca bhI use Andolita nahIM kara rahA / kintu atIta kI kucha smRtiyA~ bijalI-sI kauMdha kara, Aja usake mana ko bAra-bAra azAnta kara rahI haiM / ' - jabase sudhi karatA hU~, pUrA bAlyakAla agraja ke sneha se ota-prota dikhAI detA hai / jananI kI goda se adhika sneha, bar3I mA~ kI goda meM bharata ke sAtha baiThakara hI pAyA hai / ayodhyA ke usa vizAla rAjamahala meM koI vastu to aisI nahIM thI, jo kAmanA karate hI svayaM bharata ne apane isa aura anuja ko upalabdha na karA dI ho / unakA priya se priya bhojya, acche se acchA khilaunA, icchA karate hI unhIM ke hAthoM se hameM tatkAla milatA thA / hamAre priya padArthoM meM se eka bhI pAne ke lie bharata kabhI haTha kiyA ho, aisA hameM smaraNa nahIM hai / -pitA ke aMka meM baiThakara kathA sunanA bharata ko bahuta priya thA / avasara pAte hI haThapUrvaka ve apanA cAva pUrA kara lete the, parantu hameM vaha sthAna pradAna karane meM una udAra agraja ne kabhI kRpaNatA nahIM kI / hamAre pahu~cate hI ve svataH pitA ke aMka se utara jAte the / - phira smaraNa karatA hU~, sarayU ke uthale jala meM do-do ghar3I taka hama krIr3A karate the / maiM choTA thA, thaka jAtA taba bharata apanI baliSTha bAhoM kA sahArA dekara merA utsAha bar3hA dete the / janma se hI bharata zAnta prakRti ke the, maiM kucha capala thA / khelate samaya sakhAvRnda kA kucha aparAdha bana jAne para, jananI ke nyAyAlaya meM jaba-jaba merI sunavAI hotI, taba agraja hI sadaiva merA pakSa lete the / - jaba kabhI mAtA sunandA kA yaha upadravI beTA, jananI ke hAthoM hI bandhana meM DAlakara, mahala ke kisI kone meM ruddha kara diyA jAtA, taba pratAr3ita bAlasakhA tAliyA~ bajA-bajAkara, nAca-nAca kara usakA upahAsa karate the| aise vipadA kAla meM bar3I mA~ ko bulAkara use mukta karAne kI cintA kevala bharata ko hotI thI / itanA bhara nahIM, isake lie jananI ko bar3I mA~ kI pratAr3anA taka sunanA par3atI thI / ve apanI saphAI detIM - 'tuma nahIM jAnatI dIdI ! lAr3a meM yaha kaisA uddaNDa ho gayA hai / mujhe to kucha samajhatA hI nahIM / dekhanA gomaTeza - gAthA / 76 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba isI prakAra sIdhA karU~gI ise / ' - kintu bar3I mA~, mere lie agAdha rahI unakI mamatA aura ananta rahA unakA lAr3a / kitane hI bAra unheM kahate sunA karatA - - 'mere bAhubalI ko tU kyA jAne, sunandA | ye bAlaka pahale usakA upadrava karate haiM aura vaha uttara de detA hai to tere pAsa upAlambha lAkara apanI khIjha nikAlate haiM / phUla - se beTe kI aisI pratAr3anA ? kitanI kaThora hai terI chAtI ! kahe detI hU~, aba kabhI chUkara dekhanA mere bAhubalI ko, phira batAU~gI tujhe / ' --mAtAoM ke usa vArtAlApa meM kitanA yathArtha hotA, kitanI kRtrimatA hotI yaha jAnane kI buddhi taba mujha meM nahIM thI / parantu usake uparAnta, apane bAhubalI kA 'mukti parva' manAne ke lie, usa bAlamaNDalI ke bIca ' modaka vitaraNa anuSThAna' kA prArambha bar3I mA~ ke A~gana meM hotA thA / dUsare hI kSaNa modamagnA jananI ko usameM sammilita hokara bar3I mA~ kA hAtha baTAte hama dekhate the / -ayodhyA kA eka-eka gRha, eka-eka AMgana, hamAre lie bar3I mA~ ke A~gana kI hI taraha lAr3a-pyAra se bharA milatA thA / dvAra-dvAra para kSaNa bhara hameM bilamAne ke lie mAtAe~ apane zizuoM ke sAtha bATa johatI rhtiiN| ghara meM aura nagara meM sadA sarvadA hama eka - sau eka hI mAne gaye / agraja bharata ekamAtra variSTha, aura hama eka-sau kaniSTha, yahI hamArI pahacAna thI / yazasvatI aura sunandA ke putroM ke rUpa meM pRthak-pRthak karake kabhI kisI ne hameM jAnA ho, aisA hameM kabhI nahIM lagA / hama svayaM bhI to, bar3e hokara hI yaha bheda jAna pAye / 1 - bAlasakhAoM ke yUtha banAkara hama taraha-taraha ke khela khelate the / A~khamicaunI, kanduka aura gillikA, daur3a kI spardhA aura yuddha kI vyUha racanA, ye sAre kautuka usa krIr3A kA aMga hote the / eka yUtha kA netRtva agraja ke hAtha meM Ate hI, dUsare kA pradhAna bana jAnA hamAre lie anivArya hotA thA / hameM bhalI bhA~ti smaraNa hai devI, ki kautuka kI usa vijaya meM bhI hamAre agraja ke mukha para kabhI ahaMkAra dikhAI nahIM diyA / kisI bhI khela kI parAjaya unheM kabhI khinnatA nahIM de pAyI / khela kI parAjaya meM aisA azoka aura itanA nispRha banA rahane vAlA dUsarA koI sakhA hamAre bIca nahIM thA / isalie aisA hotA ki yadi hama bAra-bAra hArane lagate, to parAjaya kI glAni se hameM bacAne ke lie bharata svayaM apane yUtha kI 'hAra svIkAra kara lete the / unakI sneha bhAvanA se hamArI parAjaya, usI kSaNa vijaya ke ullAsa meM parivartita ho jAtI / una mahA 80 / gomaTeza - gAthA Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANa agraja ko hamane kabhI apane prati IrSyAlu, apanA pratispardhI nahIM paayaa| __-yaha vidhi kI viDambanA hI hai ki vahI bharata, apane lADale anuja para vijaya kI kAmanA lekara, haThAt use yuddha meM ghasITa rahe haiN| anIti kA pratikAra karane kA jo pATha pita-caraNoM meM hama donoM ne kabhI par3hA thA, aisA lagatA hai ki Aja usI kI parIkSA lene ke lie agraja ne hameM sImA para AmaMtrita kiyA hai| -RSabhadeva ke sapUtoM kI isa kSudratA para loka kyA kahegA, Aja yahI vicAra hameM sarvAdhika vyathita kara rahA hai| apanI haTha-dharmI kA samAcAra sunAkara una mamatAmayI mAtAoM kA hRdaya vidIrNa karane kA duSkRtya, hama unhIM ke jAye donoM bhrAtA kareMge, yahI kalpanA hamArI sabase bar3I pIr3A hai| para aisA lagatA hai ki yaha pIr3A niSpratikAra hai| ise bhoganA hI Aja hamArI niyati hai| ___ -hameM vizvAsa hai ki devI, Aja agraja ke aMtas meM jhA~ka kara koI dekha sake to yahI pIDA, isase zatagunI vyathA unheM de rahI hogii| para bharata yogI haiM, unake mana kI gaharAI ke samakSa muniyoM kI ekAgratA bhI lajjita ho jAtI hai| unakI manaHsthiti jAna lenA kabhI kisI ke lie bhI sambhava nahIM rahA, mAtAoM ke lie bhI nhiiN| -parIkSA kI isa ghar3I meM yuddha kA AmantraNa asvIkAra karake, pauruSa kI maryAdA hama lAMchita nahIM kreNge| podanapura kI mahArAnI ko kAyara kI patnI kahalAne kA prasaMga kabhI Ane nahIM deNge| tumhArA lAr3alA beTA mahAbalI, nirvIrya nareza kA putra nahIM kahA jAyegA / pariNAma kI cintA kiye binA podanapura kI sImita senA, cakravartI kI akSauhiNI kA sAmanA kregii| ---yaha avazya hai ki isa yuddha meM hamArA citta vibhAjita rhegaa| samrATa ke ahaMkAra kA khaNDana hamArA lakSya hogA, parantu bharata kA parAbhava hama kabhI nahIM cAheMge / agraja bharata ke zarIra ko bhUla se bhI hamAre zastroM kA sparza yadi ho gayA, to hameM marmAntaka pIr3A hogii| podanapura kA pratyeka sainika hamArI isa bhAvanA ke prati AmaraNa sAvadhAna rhegaa| kisI ke hAthoM bar3I mA~ ke beTe kA akalyANa, una kRpAlu bhrAtA kI parAjaya, hamAre lie kalpanIya bhI nahIM hai|' bhAvanAoM meM bahakara bAhubalI atyanta adhIra ho gaye the| choTI aura bar3I rasarI ke bala se ghUmatI mathAnI, jaise dadhi kA manthana karatI hai, bhAvanA aura kartavya kI khIMcatAna meM usI prakAra unake mana kA gomaTeza-gAthA / 81 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manthana ho rahA thA / zarIra sthita thA kintu mana meM pralaya kI laharoM-sA jvAra uTha rahA thaa| mastaka para sveda bindu jhilamilA rahe the / rAnI jayamaMjarI ne usa vizAla mastaka para apane prasUna mRdula kara-pallava pherate hue snehasikta vANI meM saMtapta pati ko sambodhana kiyA 'aba zAnta hokara vizrAma kareM svAmI / paristhitiyoM ke laya-tAla para nAcane ko hama saba vivaza haiM / isI kA nAma to saMsAra hai / kartavya ke samakSa bhAvanA kA zamana hI mahApuruSoM kA karaNIya hai / anAsakta mana se vahI Apako karanA hai / ' 1 'prANezvara kI pratiSThA khaNDita hotI dekhanA par3e aisI hatabhAgyA maiM nahIM hU~ / ApakA pauruSa ajeya hai, aura merA bhAgya, indrANI bhI jisakI spardhA kareM aisA mahAn hai / ayodhyA kI yuvarAjJI banakara usa rAja bhavana meM praveza karate samaya, maiMne sarvaprathama bar3I mA~ ke caraNoM kA hI Apake sAtha vandana kiyA thA / 'akhaNDa saubhAgyavatI bhava', unake maMgala AzISa ke ye tIna zabda, triloka kI sampadA se bhI adhika sampannatA mujhe de gaye the| usa amRta AzISa kI satyatA para saMdeha karU~ aisI pApiSThA maiM nahIM hU~ / mujhe usa vANI para, aura apane akhaNDa saubhAgya para aTala vizvAsa hai / mana kI AsthA kA vahI kavaca lekara kala yaha dAsI bhI ina caraNoM kI anugAminI hokara svAmI ke parAkrama kA darzana kregii| 82 / gomaTeza - gAthA Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21. yuddha kI vivazatA nirAzA se vivarNa aura yAtrA zrama se klAnta, dakSiNAMka podanapura se lauTakara jaba apane svAmI kI sabhA meM prakaTa huA taba usake bolane ke pUrva, usakI AkRti ne hI pratyeka sabhAsada ko pariNAma se paricita karA diyaa| ___ 'podanapura-nareza ko ayodhyA Akara cakra kA sammAna karanA svIkAra nahIM huaa| rAjya kI sImA para cakravartI se yuddha ke lie unakI senA sannaddha hai|' usane sandeza pUrA kiyA aura samrATa ke Adeza kI pratIkSA meM khar3A ho gyaa| __ bharata ne apane kAnoM se jo sunA, mana ko usa para sahasA vizvAsa nahIM huaa| unhoMne bAta ko spaSTa karanA cAhA___'bAhubalI kA bacapanA abhI taka gayA nhiiN| hamArA vaha bhrAtA vinodI bhI to bahata hai| kahIM aisA to nahIM ki usane vinoda meM koI uttara diyA ho aura dUta ne kucha anyathA artha lagA liyA ho ?' ___ 'sevaka se aisA pramAda nahIM huA svAmI ! dAsa ne to mahArAja ko samajhAne kA bhI prayAsa kiyA parantu saphalatA usake bhAgya meM nahIM thii|' kahate hue dUta ne bAhubalI ke sAtha apanI vArtA kA sArA vRttAnta sunA diyaa| 'taba cakravartI kA yaha pada hameM abhISTa nahIM hai| apane hI bhrAtA ke rakta se abhiSikta siMhAsana para bharata kSaNa-bhara bhI baiTha nahIM skegaa| samasyA kA zAntipUrNa samAdhAna prastuta kiyA jAya, anyathA cakra jahA~ sthira hai vahIM navIna AyudhazAlA kA nirmANa kara diyA jaay| bhUmi to vaha bhI bharata kI hI hai|' 'cakravartI kA pada icchA anicchA para nirbhara nahIM hotA mahArAja ! vaha Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAgya kI dI huI upAdhi hai| niSkaNTaka sAmrAjya kI sthApanA karake usa karmodaya kA niyoga pUrA karanA samrATa kA kartavya hai| rASTra kI maryAdA ko pArivArika sambandhoM kI tulA para kabhI nahIM taulA jaataa| vijaya yAtrA meM kiyA huA ayodhyA ke vIra sainikoM kA mahAn parizrama kSaNika bhAvukatA para nichAvara kara denA, kaise ucita kahA jAyegA?' yaha mahAsenAdhyakSa kA nivedana thaa| 'tumhArA vicAra samyaka hai senaapti| niraMkuza aura AtatAI, prajApIDaka zAsakoM ko jItane ke lie zastra-prayoga Avazyaka thA, kintu bAhabalI-jaise nyAyapriya, aura prajAvatsala zAsaka ke sAtha yuddha kyA bahata anivArya hai ? kyA samajhaute kA upakrama karake rASTra kI maryAdA kA nirvAha nahIM ho sakatA?' __'yuddha kI bherI ayodhyA se nahIM bajI mahArAja ! hamane to kUTanItika AmantraNa hI podanapura bhejA thaa| podanapura-nareza ne samrATa ke saMketa kA samAdara nahIM kiyaa| ve svataH yuddha ke lie utAvale lagate haiM / saMgharSa abhI bhI isa abhiyAna kI anivAryatA nahIM hai| ayodhyA kI yoddhA-paMkti ke darzana mAtra se, bar3e-bar3e narezoM ke mukuTa samrATa ke caraNoM meM jhuke haiM / yuddhasthala meM Ate-Ate bAhubalI ke mana meM bhI viveka kA udaya ho sakatA hai| abhiyAna hameM avilamba karanA caahie|' AdhI ghar3I taka sabhA meM sannATA chAyA rhaa| mahArAja bharata ke pAsa ina tarkoM kA koI uttara nahIM thA, parantu unakA mana pralaya ke samudra-sA udvelita aura azAnta ho uThA thaa| unake Anana para cintA, kheda, kSobha aura Akroza kI rekhAe~ eka ke uparAnta eka AtI dikhAI detI rhiiN| eka dIrgha nizvAsa ke sAtha unhoMne dRSTi Upara uThAI aura unakI dhIragambhIra vANI sabhA-bhavana meM ga~ja uThI_ 'yadi samagra chaha khaNDa pRthvI kA sArvabhaumika zAsana hI cakravartI kI anivAryatA hai, cAra dhanuSa dharatI kA samajhautA bhI yadi usakI prabhutA ko khaNDita karatA hai, taba jo usa prabhutA kA samAdara nahIM kare, cakra kI zakti kA anubhava hI usakA bhAgya honA caahie| podanapura ke vijaya abhiyAna meM bilamba karane kA senApati ke lie aba koI kAraNa nahIM hai|' marmAhata ayodhyA ___ bharata ke nirNaya kI sUcanA eka hI ghar3I meM dAvAnala kI taraha ayodhyA meM phaila gii| usa apriya saMvAda ne prajA-janoM ko jaisA manastApa 84 / gomaTeza-gAthA Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ diyA, dAvAnala kI bhasmaka dAha bhI usake sAmane zItala hI pratIta hotii| jisane bhI sunA avAka hokara raha gyaa| anekoM ko to samAcAra kI satyatA para vizvAsa hI nahIM huaa| ve usakI puSTi ke lie, jaise khar3e the vaise hI kaTaka kI ora daur3a pdd'e| 'bAhubalI kI uddaNDatA kI kyA koI sImA nahIM hai, dIdI ! usane bharata kA anuzAsana nakAra diyaa| sunatI hU~ agraja ke viruddha yuddha hI use priya huA hai| yaha kyA ho gayA hai usakI buddhi ko ?' Akulita mahArAnI sunandA daur3I huI yazasvatI ke kakSa meM gayIM aura mana kI vyathA kA saMketa detI huI unake samIpa hI baiTha gyiiN| sandhyA kA dhuMdhalakA abhI pUrI taraha nahIM utarA thA, para kakSa ke bhItara andhakAra vyApta ho cukA thaa| mahArAnI yazasvatI eka kone meM caukI para baiThI thiiN| jaba koI uttara nahIM milA taba sunandA ne lakSya kiyA, vANa-viddha pakSI kI bhA~ti marmAhata, ve arddhamUcchita-sI vahA~ bhIta se TikI thiiN| netroM se bahakara azruoM kI dhArA paridhAnoM ko Ardra kara cukI thii| sunandA ko samajhate dera nahIM lagI ki mAtA ke mana ko Ahata kara jAnevAlA vaha samAcAra, unheM prApta ho cukA hai aura thor3e hI kSaNa pUrva ve bilakha-bilakha kara ro cukI haiM / ve abhI bhI bisUra rahI thiiN| - 'yaha kyA karatI ho dIdI !' sunandA ne donoM hAtha unake gale meM DAla diye| usI kSaNa mahArAnI kaTe hue vRkSa kI taraha unake aMka meM gira gyiiN| pIr3A kA jvAra eka bAra punaH pUre vega se baha utthaa| sunandA ke mana meM prayatna karake bA~dhA gayA dhIraja kA bA~dha bhI, usI vega ke AghAta se chinna-bhinna ho gyaa| eka hI kSaNa meM ve donoM mAtAe~ eka-dUsare ke aMka meM karuNa-krandana kara utthiiN| prakRtistha hone para yazasvatI ne hI kakSa kI nIravatA ko bhaMga kiyA___'mere usa beTe ko kucha mata kaha, sunandA ! bAhubalI kA isameM koI doSa nhiiN| pitA se prApta rAjya meM hI vaha santuSTa aura sukhI thaa| chaha khaNDa pRthvI kA svAmitva to bharata kA abhISTa banA hai| isI ne isa saMgharSa kA bIja boyA hai| bAhubalI ne janma terI kokha se liyA, para vahI merA sabase lAr3alA beTA banakara rhaa| merI isa bhAvanA kA sabase adhika anubhava bharata ko hai| Aja jananI kI usa mamatA kA bhI yadi bharata ko saMkoca nahIM hai to aura kisI se maiM kyA kahU~ ?' ___'maiM bharata kI Teka jAnatI huuN| vaha mur3egA nhiiN| isa sambandha meM merI terI varjanA bhI vaha nahIM sunegaa| kintu dekhatI hU~ isa saMgharSa meM gaharI Atma-vedanA use bhoganI pdd'egii| isa bhrAtR-yuddha meM jaya aura parAjaya, gomaTeza-gAthA / 85 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM usake mana ko vyathita hI kreNgii|' 'eka dina socatI thI, prajA kI hAni karanevAle ucchakhala narezoM ko anuzAsita karake yaha bharata, apane ikSvAku vaMza kI kIrti ko trilokavyApinI banA degaa| kintu lagatA hai, Aja usI bharata ke kAraNa isa vaMza para kalaMka kA lAMchana lagane jA rahA hai| kyA yahI dina dekhane ke lie hamArA jIvana zeSa thA sunandA ?' yazasvatI kI vANI meM bharata para jo Aropa the unheM sunakara mauna raha jAnA sunandA ke lie sambhava nahIM thaa| loka meM ve bar3I se bar3I pratAr3anA saha sakatI thIM, para bharata ke viruddha eka bhI zabda, cAhe bharata kI jananI hI kyoM na kahe, unheM kabhI sahya nahIM thaa| prativAda kiye binA ve raha na sakI_ 'tumhArA Aropa samyak nahIM hai dIdI ! kokha se janama denA hI to saba kucha nahIM hai| jananI hokara bhI tumane bharata ko jAnA hI kahA~ hai| usakA hRdaya to navanIta-sA komala hai| zizu-sA nizchala hai| cakravartI hokara bhI hamArA vaha beTA, bhItara se akiMcana aura nirlepa hI hai| saba vRttAnta jAnakara tumase kahatI hU~ dIdI, bharata to isa saMgharSa ko TAlanA hI cAhatA hai| saba loga prayAsa kareM to sambhava hai bAhubalI bhI Teka chor3a de| maiMne mahAmantrI ko upasthita hone ke lie tumhArA Adeza bhejA hai| hameM kucha upAya karanA cAhie, rudana se yaha vipadA nahIM ttlegii|' eka dAsI ne dIpaka lAkara kakSa meM prakAza kara diyaa| tabhI pratihArI ne rAjamAtA ke caraNoM meM mahAmantrI kA praNAma nivedana kiyaa| yazasvatI mahArAnI kA iMgita pAte ho ayodhyA ke vayovRddha mahAmantrI kakSa meM upasthita hue| sammAna sahita donoM rAjamAtAoM kA abhivAdana karake vinayapUrvaka ve eka ora khar3e ho gye| donoM hAtha bA~dhakara khar3e hue natanayana ve vRddha, avasAda kI pratimUrti hI dikhAI de rahe the| unakA mukha vivarNa ho rahA thaa| kSaNa-bhara meM hI yazasvatI kA marmAntaka prazna unake kAnoM se TakarAyA_ 'yaha maiM kyA sunatI hU~ mahAmantrI jI! rAjakula ke vivAda hala karane ke lie yuddha-kSetra ke bAhara koI sthAna Apa logoM ko upayukta nahIM lagA? apane lokapUjya svAmI ke do putroM kA saMgharSa hI kyA Apake nItikauzala kI antima upalabdhi hogI?' 'sevaka lajjita hai mahAdevI ! saMgharSa ko TAlane ke sAre upAya asaphala hote jA rahe haiN| ikSvAku vaMza kA upakAra, rakta banakara isa adhama 86 / gomaTeza-gAthA Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke zarIra meM baha rahA hai| prANa dekara bhI yaha saMgharSa TAla sakA to sevaka apane jIvana ko sArthaka maanegaa|' ___'Apase yahI AzA hai mahAbhAga ! Apa bharata ke mantrI bhara nahIM, ikSvAku vaMza kI maryAdA ke saMrakSaka bhI haiN| jaise bhI ho yaha saMgharSa Apako TAlanA hai| Aja yahI isa saMtapta jananI kI prArthanA aura anurodha, Adeza aura nirdeza saba kucha hai| eka bAta aura kahatI huuN| bharata aura bAhubalI donoM yazasvatI ke hI putra haiN| apane samrATa se kaha denA, putra kA parAbhava aura jananI kA jIvana, eka sAtha ayodhyA kI prajA nahIM dekha paayegii|' _ 'isa sevaka ko aura lajjita na kareM mahAdevI ! donoM pakSoM ke mantriyoM taka yaha mantavya phuNcaauuNgaa| cakravartI kI AjJA se adhika rAjamAtA kI bhAvanA kA sammAna hogA aura donoM pakSoM ko raktapAta se bacAne kA koI mArga nikalegA, aisA mujhe vizvAsa hai| ina caraNoM kA AzIrvAda hI merI zakti hogii|' sAdara praNipAta karake mahAmantrI kakSa se bAhara nikala gaye / gomaTeza-gAthA / 87 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22. vivazatA kA yuddha bharata ke sainyadala ko podanapura kI sImA taka pahu~cane meM adhika samaya nahIM lagA / cakravartI kA vaha sahasra AroMvAlA divya cakra unakI vizAla caturaMgiNI senA ke Age-Age cala rahA thA / isI cakra kA aTala niyoga pUrA karane ke lie, eka hI pitA ke do putra Aja yuddhasthala meM paraspara jUjhane para vivaza ho gaye the / bAhubalI apanI choTI-sI senA ke sAtha pahale se hI rAjya kI sImA para upasthita the / vitastA nadI ke pazcima meM thor3I-thor3I dUra donoM senAoM ke kaTaka sthApita hue / yAtrA - zrama se klAnta bharata ke sainika bhojana vizrAma kI vyavasthA meM juTa gaye / aneka pramukha jana dUsare dina prArambha honevAle yuddha kI saMyojanA meM saMlagna ho gaye / daivayoga se haThAt upasthita ho jAnevAlI isa yuddha kI bhUmikA hI anokhI thI / cakravartI bharata ne podanapura ko apane rAjya-samUha kI tAlikA meM sammilita karane ke lie yaha abhiyAna kiyA thA / isI kAraNa podanapura-nareza ne apanI svAdhInatA kI rakSA ke lie, cakravartI se Takkara lene kA saMkalpa kiyA thA / ye donoM pratipakSI sagotrI hI nahIM, bhAI-bhAI the / unakA vAtsalya loka meM anuzrutiyoM kI taraha vikhyAta thaa| donoM apane yuga ke parAkramI mahApuruSa the| donoM mahAn balavAna, amita buddhi aura apAra dhairya ke svAmI the| donoM kI nIti-nipuNatA aura anukampA, sadAcAra aura prajA - vatsalatA, jagat ke lie Adarza mAnI gaI thii| hara dRSTi se ve donoM hI vIra apane mahAn pitA, RSabhadeva ke suyogya putra the / bharata aura bAhubalI donoM kA saMgharSa to kala honevAlA thA, para donoM ke hI mana meM vicAroM kA dvandva, bhAvanAoM kA TakarAva, aneka dinoM Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se cala rahA thaa| yuddha kI vivazatA se khinna donoM bhAiyoM kI manasthiti vicitra-sI ho gaI thii| paristhitiyoM ne yaha yuddha una para thopA thaa| binA lar3e ve raha nahIM sakate the, parantu yaha lar3AI unheM tanika bhI priya nahIM thii| unameM eka dUsare ke lie zatrutA kA bhAva nahIM thA, parantu donoM hI mAna kaSAya ke udreka kA anubhavana kara rahe the| apanI Teka rakhane ke lie donoM apanI vijaya ke AkAMkSI the, parantu pratipakSI kI parAjaya isa yuddha meM unakA uddezya nahIM thaa| bhrAtA ke parAbhava kI kalpanA taka una donoM ke mana meM marmAntaka pIr3A utpanna karatI thii| niyati ke hAtha kA khilaunA bane hue ve donoM mahApuruSa, aneka dinoM se vaha pIr3A bhogane ke lie vivaza the| podanapura kI senA thor3I thI para usake sainikoM kA manobala bahuta U~cA thaa| apane rAjya kI pratiSThA aura apanI svAdhInatA kI rakSA kA pavitra abhiprAya unheM protsAhita kara rahA thaa| apane zaktizAlI svAmI kA nirantara sAmIpya, abhedya kavaca kI taraha unheM apanI rakSA karatAsA lagatA thaa| dUsarI ora ayodhyA ke sainikoM meM vizvavijetA hone kA gaurava to thA, para isa yuddha ke prati unameM utsAha kA abhAva thaa| ve samajhate the ki yaha yuddha kisI suvicArita abhiprAya ke lie Ayojita nahIM hai, kevala cakraratna kI jar3atA ne, sAre neha-nAtoM kI bali dekara, bhAI-bhAI ke bIca isa yuddha ko anivArya banA diyA hai| unheM lagatA thA ki isa anokhI vyavasthA kA nirjIva-sA aMga banakara ve bhI yantra kI taraha saMcAlita hone ko bAdhya ho gae haiN| bAhubalI ke atizaya balavikrama kI gAthAe~ ve aneka bAra suna cuke the| unakI ajeya zakti se TakarAne kI kalpanA bharata ke sainikoM ko AtaMkita bhI karatI thI, parantu cakravartI kI divya zaktiyoM ke bala para, apanI vijaya ke prati ve Azvasta the| donoM pakSoM ke aneka sainika pUrva paricita the| paraspara mila-baiThakara ve sukha-dukha kI carcA karane lge| mahAmantrI ne donoM ora ke pramukhoM aura amAtyoM se vicAra-vimarza kiyA, senAdhyakSoM se bhI mantraNA kii| rAjamAtA kI bhAvanA se unheM avagata kraayaa| apanA vicAra spaSTa zabdoM meM sabake samakSa prastuta kiyA 'eka dina ayodhyA kI senA ke vibhAjana se podanapura kI senA kA gaThana huA thaa| yadyapi apanI janmabhUmi ke lie aura apane svAmI ke lie hamArA jIvana sadA nichAvara hai, parantu kyA Aja eka hI zarIra ke dAhine hAtha ko bAyeM hAtha se lar3anA pdd'egaa| arimardana karanevAle apane gomaTeza-gAthA | 86 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zastroM se kyA Aja hameM AtmaghAta karanA hogA? eka hI pitA ke ina putroM kA vivAda sulajhAne ke lie una vizAla senAoM kA prayoga kyA sacamuca hI anivArya hai ? isa yuddha kI pariNati hama sabake lie dukhada ho hogii| yadi saMgharSa haA to kisI bhI pakSa kA jo sainika hatAhata hogA, vaha hamArA hI vyakti to hogaa| donoM pakSoM ko usakI samAna pIr3A hogii| yaha nirarthaka raktapAta TAlane kA prayAsa karanA caahie| ucita to yaha hogA ki donoM subhaTa dvandva yuddha ke dvArA hI jayaparAjaya kA nirNaya krleN| isa yukti se senA kA TakarAva bacAyA jA sakatA hai| sahasroM sainikoM kA nirarthaka raktapAta bacAne kA yahI eka mArga hai|' ___ mahAmantrI kI yukti ko sabhI kA samarthana milA / senAdhyakSoM aura amAtyoM ko sAtha le tatkAla unhoMne samrATa ke samakSa apanI manovyathA kA udghATana kiyA aura dvandva yuddha kA vaha vikalpa samrATa ke samakSa prastAvita kara diyaa| ___ mahArAnI yazasvatI aura rAnI sunandA kI mamatA se anuprerita aura mahAmantrI ke saMtulita nIti-kauzala se suvicArita, zaktiparIkSaNa kA yaha prastAva, isa dharatI para raktapAta-vihIna saMgharSa kI prathama abhistAvanA thii| Adi brahmA RSabhadeva ke dharmazAsana meM hiMsA para ahiMsA kI vijaya kA yaha prathama prayAsa thaa| yuddhakSetra meM ahiMsA ke prayoga kI dharA para likhA gayA yaha vizva kA prathama zvetapatra thaa| bharata kA mana azAnta thaa| cintana meM khoe hue ve samrATa, honahAra kI aTalatA ke samakSa cakravartitva kI kSadratA kA aura apanI parAdhInatA kA Akalana kara rahe the| pApa kI parAdhInatA se pIr3ita prANI unhoMne aneka dekhe the, kintu Aja puNya kI parAdhInatA se apane Apako pIr3ita pAkara ve sahama uThe the / mana kI usa chaTapaTAhaTa meM ve svatantra buddhi se nirNaya lene meM asamartha the| jaise bane vaise, isa apriya prasaMga kA samApana hI unakA abhISTa thaa| paristhitiyoM ke kSipra parivartana ke prati unhoMne apane Apako samarpita-mA kara diyA thaa| mahAmantrI kA sujhAva unheM upayukta lgaa| lobha aura mAna kaSAya ke pravAha meM pravahamAna donoM abhiyukta, svayaM apanI zaktiyoM ke bala se apanI-apanI udayAnukUla pariNati prApta kara leM, nirdoSa sainikoM kA rakta na bahe, isase acchA anya vikalpa ho bhI kyA sakatA thA? unhoMne binA bole, mAtra sira hilAkara prastAva para apanI sahamati pradAna kara dii| dvandva yuddha ke isa prastAva para bAhubalI ko svIkRti milane meM eka 60 / gomaTeza-gAthA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSaNa bhI nahIM lgaa| ve dhIra gambhIra mahApuruSa, nitAnta nirapekSa bhAva se, isa yuddha ko kautuka-sA hI lekhate the| svAdhIna vRttivAle niSkAMkSita vyakti kA mastaka, zakti ke prayoga se kATA jA sakatA hai, para jhukAyA nahIM jA sakatA, isa yathArtha ko caritArtha karake dikhA dene ke lie ve kRtasaMkalpa the / anizcaya, duvidhA yA AtaMka unake mana meM nahIM thaa| anIti kA pratirodha aura svAbhimAna kI rakSA hetu, kisI bhI kSetra meM, kisI bhI canautI ko svIkArane ke lie ve caTTAna kI taraha aDiga the| unhoMne ubhaya pakSa ke amAtyoM dvArA prastuta dvandva yuddha kA vaha prastAva svIkAra kara liyaa| yuddha ke prakAra aura niyama nirdhArita karane kA kArya bhI unhoMne usI amAtya pariSada para chor3a diyaa| rAtri vizrAma ke pUrva hI mahAmantrI ne ghoSaNA kara dI 'sarvaprathama dRSTi-yuddha hogaa| donoM vIra eka dUsare para nirnimeSa dRSTinikSepa kreNge| jisake palaka muMda jAyeMge vaha parAjita mAnA jaayegaa| jalayuddha isa zakti-parIkSaNa kA dUsarA prayoga hogaa| sarovara meM khar3e hokara donoM ko eka dUsare para hAtha se jala nikSepa karanA hai| jala kI sazakta bauchAroM se jo vicalita ho jAye, use apanI parAjaya svIkAra karanI hogii| ___ malla-yuddha aMtima aura nirNAyaka saMgharSa hogaa| malla-vidyA ke niyamoM se pratibaddha donoM subhaTa apanI zarIra zakti se eka-dUsare ko dharAzAyI karane kI ceSTA kreNge| jo apane pratidvandvI ko girAne meM saphala ho jAyagA, vijayazrI usI kI dAsI hogii|' dRSTi-yuddha ___ vana ke vistRta prAMgaNa meM eka maMca para bharata aura bAhubalI AmanesAmane upasthita hue| maMca ke cAroM ora ayodhyA aura podanapura ke senAdhyakSa, amAtyagaNa aura pramukha pArSada baiThe the| isa abhUtapUrva yuddha ko dekhane ke lie utsuka sainikoM kA samUha cAroM ora ekatra ho gyaa| dIrgha antarAla ke uparAnta donoM bhrAtAoM ko eka sAtha dekha pAnA bahutoM ko sukhada lagA / ayodhyA kI senA meM aise aneka sainika the jinheM Aja prathama bAra bAhabalI kA darzana milA thaa| kAmadeva kA vaha divya sundara rUpa nihArakara ve Thage se raha ge| jisa prasaMga meM yahA~ eka bandhumilApa ho rahA hai usa apriya prasaMga kA smaraNa Ate hI anekoM kA mana sihara utthaa| mahAmantrI apane mana kI vikalatA para niyantraNa nahIM rakha paaye| ve apane svAmIpUtroM kI isa yugala jor3I ko apalaka nihAra rahe gomaTeza-gAthA | 61 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the, udhara rAjamAtAoM kI kAtara mukha-mudrA unakI kalpanA-dRSTi meM jhUla rahI thii| unake netroM se nirAzA aura vedanA kI do uSNa dhArAe~ nikalIM aura saghana zveta mUchoM meM vilIna ho gyiiN| ve apanI pIr3A ko pIne ke prayAsa meM saMlagna ho gye| ___ghaNTe kI TanakAra ke sAtha hI dRSTi-nikSepa kI spardhA prArambha huii| bAhubalI Ayu meM kaniSTha the, parantu zarIra kI U~cAI meM ve bharata se bar3e the| bIsa-ikkIsa ke antara meM bharata bIsa the, bAhubalI ikkIsa the| aba donoM bhrAtA Amane-sAmane hI khar3e the| nizastra aura zAnta bharata unheM Aja bhI sadaiva kI taraha praNamya agraja hI dikhAI diye| vaise hI snehazIla, utane hI krunnaamy| eka nimiSa ke lie unakI dRSTi bharata kI dRSTi se milI, parantu unheM usameM dveSa, yA krodha kA kiMcit bhI puTa dikhAI nahIM diyaa| apanI ora nihArate hue bharata kI vaha mudrA unheM sadA kI taraha sAmAnya hI pratIta huii| bhrAtA se dRSTi milAye rakhane kA yaha prayAsa bAhuvalI ko azakya lgaa| aisI dhRSTatA unhoMne khela-khela meM bhI kabhI nahIM kI thii| unakI dRSTi agraja ke mukha se haTakara sadA kI taraha unake caraNoM para kendrita ho gyii| pala bhara ko aisA lagA jaise bAhubalI ne agraja kA abhivAdana kara liyA ho| bharata ke pada-padma bAhubalI kI dRSTi ke priya vizrAma sthala rahe haiN| prAyaH vArtAlApa meM, Apasa kI mantraNA meM, aneka bAra dera-dera taka unake nayana, bhrAta-caraNoM ke apalaka avalokana kA Ananda uThAte rahe haiN| nata nayana hokara, variSThajanoM ke caraNoM kI ora dRSTi rakhakara vArtAlApa karanA hI, ayodhyA ke rAjakula kI paramparA rahI hai / bharata-bAhubalI se lekara kAlAntara meM rAma-lakSmaNa taka usa rAjamaryAdA kA avicchinna nirvAha huA hai| usI abhyAsa aura maryAdA se ba~dhI bAhubalI kI apalaka aura akampa dRSTi agraja ke caraNoM meM sthira ho gyii| unake nata nayana ardhonmIlita laga rahe the| bharata kA ApAda mastaka rUpa una nayanoM meM samAtA jA rahA thaa| mana ke UhApoha se ubarakara bharata ne jaba bAhubalI kI ora dhyAna diyA, taba anuja kI dRSTi apane caraNoM para TikatI huI unheM bhI abhivAdana kI mudrA-sI hI lgii| 'vijasva bAhubalI' anajAne meM anAyAsa hI usa sahaja abhivAdana kA zAzvata pratyuttara bharata ke mana meM gUMja utthaa| AzIrvAda ke usa AMtarika guMjana ke sAtha, unake hoMTha bhI spaMdita hue parantu itane dhIme, aise aspaSTa, ki kisI bhI kAna meM ve zabda sunAI nahIM diye| 62 / gomaTeza-gAthA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bharata ne anubhava kiyA bAhubalI udAsa the| unake zarIra kI alaukika sundaratA ko, manakI udAsI ne dviguNita kara diyA thA / prAtaH kI dhUpa meM khilA huA kamala, asamaya ghirI ghaTAoM kI chAyA par3ane para Ahata chavi hokara, jaise adhika AkarSaka lagane lagatA hai, bAhubalI kA sadA pramuditamukha, viSama paristhitiyoM kI chAyA meM, bharata ko vaisA hI manohara lagA / bahuta samaya se bichur3e kAmadeva bhrAtA kA vaha cirapari cita sundara mukha, nIlotpala se dIrgha netra, saghana - zyAmala, keza, vizAla vakSasthala, AjAnu pralamba bhujAe~, bharI huI gola-gola jaMghAe~ aura sAnupAtika sazakta zarIra jyoM hI bharata ne dekhA, thor3I dera taka ve use dekhate hI raha ge| ve vicArane lage - ' tanika bhI parivartana to nahIM huA hamAre bhrAtA meM / kumAra avasthA meM jaisA bholApana isa Anana para khelatA thA, jaisI nirmala snigdhatA isa dRSTi meM tairatI thI, Aja taka vaha saba vaisI hI to hai / avajJA, yA uddaNDatA kI choTI-sI jhalaka bhI to nahIM hai isakI bhaMgimA meM / aise anuja ke sAtha saMgharSa, vidhi kI yaha kaisI viDambanA hai ? ' bharata ko lagA yaha cira-paricita chavi to apalaka dekhane ke hI yogya hai / yuga-yuga taka aise hI Urdhva mukha hokara nihArate raheM taba bhI ise nihArate rahane kI pipAsA banI hI rhegii| vaha tRSA kabhI zAnta nahIM ho skegii| kauna jAne isa saMgharSa kI kyA pariNati ho ? phira kaba anuja kI yaha mohinI mUrata dekhane ko mile ? mile bhI yA nahIM, taba kyoM na eka bAra dRSTi bhara nihArakara isa aparUpa chavi ko sadA ke lie apanI palakoM meM mU~da lU~ / kyoM na eka bAra usa tRpti ko jI bhara kara AsvAda lU~ / inhIM vicAroM meM khoye bharata ne sammukha khar3e bAhubalI ko ekaTaka nihArate - nihArate kaba donoM nayana mU~da liye, ve svayaM bhI nahIM jAna pAye / pravara pariSad ke sadasyoM ne ghaNTA dhvani ke sAtha unakI parAjaya kI ghoSaNA kara dI tabhI unakI darzana- samAdhi bhaMga ho sakI / parAjaya ke kSaNoM meM bhI bharata ke mukha para tRpti kA Ananda jhalaka rahA thA / caraNoM kI ora jhukate anuja ko bAhoM meM bharakara unhoMne chAtI se lagA liyA / jala-yuddha samIpa ke sarovara meM jala-yuddha prArambha huaa| donoM pratispardhI chAtI taka gahare jala meM Amane-sAmane khar3e hokara eka dUsare para jala- nikSepa karane lge| donoM ke hAthoM meM laharoM-sI kSipratA aura vajra - sI zakti thI / gomaTeza - gAthA / 63 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarayU ke salila meM aneka bAra kI gaI krIr3A kA donoM ko abhyAsa thA / bar3I dera taka nAnA mudrAoM se donoM ne jala-prayoga kiyA parantu bharata kI apekSAkRta kama U~cI deha, isa pratispardhA meM unakI vijaya meM bAdhaka rahI / bAhubalI ke sazakta karoM se prakSepita jalapuMja bAra-bAra unake netroM ko nimIlita karatA huA, mukha bhAga ko pratAr3ita karatA huA unheM klAnta karatA rahA, kintu bharata dvArA uchAlA gayA jala bAhubalI kI grIvA se Upara nahIM pahu~ca pAyA / usase unheM vaisI klAnti nahIM huii| do ghar3I taka pUre vega se yaha jala-kSepaNa calatA rahA / pazcAt thakitagAta bharata ne apanI parAjaya svIkAra kara lI / bAhubalI kI senA meM harSa kA saMcAra huA / ayodhyA ke sainikoM kA mukha malIna ho gayA / malla-yuddha aba antima saMgharSa kI bArI thI / malla - yuddha meM bharata bAhubalI donoM ko paraspara jUjhanA thA / nadI tIra kI svaccha bAlukA se rAtri meM hI vahA~ eka vistRta reNu kSetra kA nirmANa ho cukA thA / choTI-choTI pIta patA - kAoM aura zveta rekhAoM se usa kSetra ko sImAbaddha kara diyA gyaa| cAroM ora sabhI loga yathAkrama baiTha gaye / ayodhyA kI vyAyAmazAlA meM krIr3A ke lie jaise hI Aja mallayuddha ke lie sannaddha donoM vIra, usa reNu-kSetra meM praviSTa hue / unake sundara suDaula zarIra, tela se sucikkaNa hokara camaka rahe the / deha para eka kasI huI kopIna ke atirikta koI vastra alaMkAra nahIM thA / karmodaya aura paramparA ne jaise Aja unakI samasta bhAvanAoM ko apanI aTalatA meM bA~dhakara vivaza kara diyA thA, usI prakAra unakI kAMdhoM taka laharAtI saghana keza rAzi, kauSeya paTTikAoM meM bA~dhakara anuzAsita kI gaI thI / donoM eka dUsare se adhika sundara, adhika manabhAvana laga rahe the / pravaragaNoM kI sAkSI meM yuddha prArambha huaa| donoM subhaTa malla vidyA ke kuzala abhyAsI the / pratispardhI kI nAsA, netra aura grIvA Adi marmasthaloM ko bacAte hue, apane-yuddha vidhAnoM dvArA, pUrI zakti ke sAtha ve eka dUsare ko dharAzAyI karane ke prayatna karane lage lagAtAra do bAra kI parAjaya ne bharata ke mana ko khIjha se bhara diyA thaa| unheM lagA ki unakI hAra se para-sAmrAjya kI senA meM, deza-videza ke narezoM-sAmantoM meM unakA upahAsa hogA / saMsAra unake apayaza para ha~segA / unakA sAmrAjya chinna-bhinna ho jAyagA / bAhubalI ko parAjita kiye binA unheM apanI digvijaya nirarthaka dikhAI dene lagI / cakravartitva 64 / gomaTeza - gAthA Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nissAra aura svAdahIna lagane lgaa| AkroSa kA viSadhara dhIre-dhIre unheM apanI kuNDalI meM lapeTane lgaa| bAhubalI para unake ghAta-pratighAta asaMtulita hone lge| bharata kI udvignatA ne bAhubalI ko bhI kSaNika Aveza se bhara diyaa| agraja ke ahaMkAra kA khaNDana karanA unheM bhI Avazyaka lagane lgaa| isI samaya kopAviSTa bharata ne pUre vega se una para muSTiprahAra kiyaa| tar3ita vega se jhukakara bAhubalI vaha prahAra to bacA gaye parantu unake mana kA saMyama usa prahAra se TUTa gyaa| Aveza meM jhapaTakara unhoMne krodha aura ahaMkAra kI usa pratimUrti ko donoM hAthoM para adhara meM uThA liyaa| ___matavAlA hAthI apanI sUMDa meM mahAvata ko uThAkara jaise phirAtA ho, usI prakAra bAhubalI bharata ko bAhoM para, apane sira se Upara uThAye, usa reNu-kSetra meM caturdika ghUma gye| pravaragaNa dekha leM ahaMkAra kA parAbhava / cakravartI kI caturaMgiNI bhalIbhA~ti samajha leM anIti kI niyti| sAkSI raheM cAroM dizAe~ ki Aja bAhubalI isa pRthvIpati ko pachAr3atA hai, isI kI dharA pr| sArA samudAya stambhita raha gyaa| usa nimiSa logoM kI sAMsa taka ruka gii| kisI anahonI kI AzaMkA se bahutoM ne A~kheM mUMda liiN| 'kSamasva kumAra, kSamasva !' eka svara, vAtAvaraNa kI nistabdhatA ko cIrakara, bAhubalI ke kAnoM se TakarAtA huA zUnya meM gUMja gyaa| yaha samudAya ke sarvAdhika vyathita vyakti kI vANI thii| vRddha mahAmantrI ke kaNTha se hI yaha Arta pukAra nisRta huI thii| yazasvatI aura sunandA donoM kI mamatA isa vAkya meM anUdita thii| kSaNa bhara meM, nahIM, kSaNa to bahuta bar3A hotA hai, kSaNa ke zatAMza meM, yaha saba ghaTa gyaa| parikramA pUrI karake bAhubalI kI bhujAe~ bharata ko pachAr3ane ke lie sakriya huiiN| cintana meM thA hI ki 'isI kI dharA para ise pachAr3anA hai|' tabhI usa 'dharA' zabda ne unheM jhakajhora diyaa| usa zabda ke sandarbha ne loka-bhAvanA kA rUpa dhAraNa karake, tatkSaNa bAhabalI ko Avega ke zikhara se utArakara yathArtha kI dharA para khar3A kara diyA : ___'isakI dharA ?' 'kisakI dharA ?' 'kyA yaha dharatI bhI kabhI kisI kI huI hai ? yaha to zAzvata hai| isakA astitva to kabhI kisI ke svAmitva kA AkAMkSI rahA nhiiN| isakI prabhutA to kalpita aura kSaNabhaMgura hI hai| isa dharatI ke mithyA-svAmitva meM itanA saMkleza? yaha maiM kyA kara rahA hU~ ? ye bharata haiM, mere pUjya agrj| bar3I mA~ ke dulAre, bhrt|' tabhI usa gomaTeza-gAthA / 65 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtaM-pukAra kI anugUMja unheM antara meM sunAI dI-'kumAra kssmsv|' jala kI dhArA se pAvaka kA prakopa jaise zAnta ho jAtA hai, yathArtha ke cintana se bAhubalI kA Aveza usI prakAra zAnta ho gyaa| kaSAya ke ghanAndhakAra meM viveka kI bijalI kauMdha gyii| samakita kI jyoti-kiraNa cintana ko Aloka de gyii| bajrapuruSa ke vakSa meM vAtsalya aura virAga kI saritA-sI phaTa pdd'ii| vijayagarva se akaDatA mastaka vinaya se nata ho gyaa| atulita balazAlI una hAthoM ne bharata ko dhIre se utArA aura sammAna sahita dharatI para khar3A kara diyaa| zAnta, mauna antarmukha bAhubalI, vicAroM meM lIna ho gye| saMsAra kI lIlA ke cintana meM kho gye| pariNati kA cakra aura cakra kI pariNati __dharatI para pA~va Tikate hI bharata vahIM jaise lajjA se gar3a gye| glAni kI eka bhasmaka jvAlA unakI er3I se coTI taka calI gyii| kucale hue phaNavAle kruddha phaNadhara kI taraha ve pratihiMsA se ubala pdd'e| krodha ke Aveza meM usa samaya unakA viveka tirohita ho gyaa| vicArane kI sAmarthya lupta ho gyii| netra aMgAra kI taraha lAla ho gye| pUre gAta meM kampana hone lgaa| apanI dharatI para bAhubalI kA astitva unheM asahya ho utthaa| kopAveza meM sahasA unhoMne zatru-saMhAra ke lie cakra kA AvAhana kara liyaa| vaha cakra, jisakA vAra amogha hI hotA hai| virodhI kA zIza kATakara hI jisakI gati thamatI hai| cakravartI ke cakra kA nivAraNa kara sake aisI koI zakti saMsAra meM kisI ke pAsa hotI hI nhiiN| vahI vinAzaka cakra, apanI tIvra gati se bhannAtA huA bAhubalI ke mastaka kI ora jAtA logoM ne dekhaa| bharata kA yaha nItiviruddha AcaraNa dekhakara samudAya meM hAhAkAra maca gyaa| mahAbalI ke sAtha hI podanapura ke aneka sainika talavAreM nikAla kara huMkAra utthe| 'hAya, svAmI ne yaha kyA kiyaa|' aneka svara the gUMja utthe| 'yaha anyAya hai mahArAja ! vIratA para kalaMka hai|' mahAmantrI adhIra hokara cillA pdd'e| kintu tabhI sabane dekhA, caTTAna kI taraha aDiga bAhubalI kI grIvA ke samIpa jAkara cakra kI gati sahasA ruddha huii| unake mastaka kI tIna parikramA karake, apane svAmI ke Adeza kI avajJA karatA huA vaha divya-cakra manda gati se unhIM ke pAsa lauTa aayaa| 66 / gomaTeza-gAthA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI isa sAre upadrava se anajAna, apane hI bhItara khoye hue aba taka usI cintana meM magna the| donoM pakSa ke sahasroM-sahasra kaNThoM ne 'bAhubalI mahArAja kI jaya' kI tumula dhvani se usa yuddha-kSetra kA gagana guMjA diyaa| usI jayakAra ke nAda se bAhabalI kI vicAra-samAdhi bhaMga huii| unhoMne dekhA lajjita, mlAna mukha bharata, dharatI kI ora nihArate khar3e haiN| ayodhyA ke senAdhyakSa amAtyoM aura sAmantoM ko apane caraNoM meM giratA bhI unhoMne dekhaa| apane hAtha kI varada mudrA se unhoMne sabako abhaya pradAna kiyaa| gomaTeza-gAthA / 67 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. rAga kI lAlimA : virAga kA sUryodaya __ cakra ke lauTate hI bharata kI svAbhAvika cetanA bhI lauTa aayii| krodha ke sthAna para pazcAtApa kI bhAvanA se unakA mana abhibhUta ho gyaa| jhukA huA mastaka bar3I dera taka Upara uThAne kA unheM sAhasa nahIM huaa| ve vicArane lage 'yaha kaisA aparAdha mujhase bana gayA ? zastravihIna bAhubalI para cakra kA prahAra, apane priya anuja ke ghAta kA vicAra, itanI bhISaNa anIti huI mere dvArA? yaha kyA ho gayA thA merI buddhi ko?' -'RSabhadeva kA putra maiM cakravartI bharata, kaise itanA vivekahIna ho gayA? maiM yaha bhUla gayA ki bAhubalI merA bhAI hai, aura ucita anucita ke viveka se svataH saMcAlita yaha cakra, bandhu-bAndhavoM kA ghAta nahIM krtaa| maiM yaha bhI bhUla gayA ki merA yaha anuja mokSagAmI zalAkApuruSa hai, aise uttama zarIra kA asamaya avasAna kara de, kAla meM aisI sAmarthya kahA~ hai ?' -'Aja isa saMgharSa meM mere bhAgya aura zakti kA nirNaya bAra-bAra ho gyaa| tIna bAra honA thA, cAra bAra ho gyaa| ayodhyA ke siMhAsana para aba merA koI adhikAra nhiiN| bAhubalI hI aba isa chaha khaNDa pRthvI kA adhipati hai| cakravartI ko parAjita karanevAlA vahI subhaTa vAstavika cakravartI hai| usakA sAmrAjya use sauMpakara AtmakalyANa kI sAdhanA meM lagaM, aba yahI mere aparAdha kA parimArjana hogaa|' "prabuddha bharata ne mastaka Upara utthaayaa| unake netroM se pazcAtApa ke azru jhara rahe the| kisI kI ora binA dekhe, kisI se binA bole, dhImI gati se ve cAra paga cale aura aparAdhI kI taraha hAtha bA~dhakara bAhubalI ke samakSa khar3e ho gye| caraNoM se Upara unakI dRSTi anuja ko dekha hI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM pA rahI thii| unakI vANI maka thI parantu bhaMgimA bhrAtA se kSamA kI bhikSA mA~ga rahI thii| grIvA taka bahatI azrudhAra, unakI manaHsthiti ko unhIM ke vedanA vidIrNa mukha para citrita karatI jA rahI thii| bAhubalI kA navanIta-sA komala hRdaya bharata ke manastApa se dravita ho gyaa| agraja kA lajjAnata, nisteja mukha dekhakara karuNA se unake netra sajala ho gye| zAnta mana se unhoMne bharata ko sambodhana diyA 'tumhArA kucha doSa nahIM bhaiyA ! kaSAya kA udreka aisA hI durnivAra hotA hai| parigraha kI lipsA anarthoM kI jar3a hai| para-svAmitva kI lAlasA hI hamArI paratantratA hai| hameM paratantratA kA yaha dukhada bandhana tor3anA hI hogaa| hamane rAjya tyAgakara dIkSA lene kA nirNaya kara liyA hai| hamAre kAraNa tumheM itanA saMkleza huA, isa aparAdha ke lie hameM kSamA kara denaa| tuma bar3e ho, jo kucha huA use bisAra denaa| tumhAre cakra ko AyudhazAlA taka jAne meM aba koI bAdhA nahIM hogii| ayodhyA kA siMhAsana apane svAmI kI pratIkSA kara rahA hai|' ___'bar3e to tuma ho kumAra! apanI hI karanI se Aja yaha bharata choTA ho gayA hai, lajjita karake use aba aura choTA mata kro| ayodhyA kA siMhAsana, yaha cakra, yaha sArA sAmrAjya aba tumhArA hai, ise svIkAra kro| isa hAre hue yoddhA se ayodhyA kA siMhAsana lAMkSita hI hogaa| ise to apanI apAra kSamA kI thor3I-sI jyotsanA pradAna karake, apane hita kA mArga DhU~r3hane do| bhUla sabase hotI hai bhrAta, kintu kSamA karane kI udAratA sabameM nahIM hotii| vaha jinameM hotI hai vahI mahAn hote haiN| unhIM kI pUjA karake yaha saMsAra pavitra hotA hai|' hAtha jor3akara bharata ne uttara diyaa| unakI adhIratA dekhakara bAhubalI ne unheM punaH samajhAyA_ 'tuma akele parAjita nahIM hue bhaiyA ! Aja to hama donoM hI hAre haiN| yuddha kI jaya-parAjaya to yoddhA ke jIvana kA aMga hai| isameM parAjita honA hAranA nahIM khlaataa| apane bhItara panapate hue zatruoM se hAranA hI hamArI hAra hai| rAga, dveSa ke vazIbhUta ho jAnA hI sabase bar3I parAjaya hai| kaSAyoM ke udreka ne hama donoM ko abhibhUta kara liyA ataH parAjita to hama donoM hI hue haiN|' -'sRSTi kA zAzvata niyama hai bhaiyA, ki jaba hama kaSAya ke zikhara para ArUr3ha hote haiM, taba kevala apane hI pAne aura khone ke lekhe meM kho jAte haiN| apanI hI jaya-parAjaya taka hamArI dRSTi sImita ho jAtI hai| ucita-anucita, nIti-anIti, kucha bhI phira hameM dikhAI nahIM detaa| taba hamArA saMtulana, kisI na kisI kSaNa bigar3atA hI hai| hamArA patana gomaTeza-gAthA | 66 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avazyambhAvI ho jAtA hai / parAjaya hI taba hamArI niyati hotI hai / ' --'kaSAya ke vazIbhUta hokara Aja hama donoM ne usa parAjaya kI pIr3A bhogI hai bhrAta ! bhaviSya meM aisI parAjaya na dekhanA par3e, isI kA upAya aba hamAre jIvana kA puruSArtha hai / pitAzrI ke mArga kA anusaraNa karake hama aba usa yuddha meM utaranA cAhate haiM jisameM antara ke zatru parAsta ho jAte haiN| jItane para jahA~ zAzvata vijaya prApta hotI hai / parAjaya kI AzaMkA hI jahA~ nirmUla ho jAtI hai / vyartha kA manastApa meMTa kara tumheM bhI apane kartavya kA pAlana karanA caahie| isa haThI anuja ne bahuta kleza diyA hai tumheM / sadA kI taraha ise kSamA kara denA bhaiyA / ' vAkya pUrA karake bAhubalI ne vana kI ora apanI dRSTi uThAyI / agraja ne rUThe hue anuja ko eka bAra aura manAnA cAhA, para vANI ne unakA sAtha nahIM diyA / daur3akara ve usa ramate jogI ke caraNoM meM gira gye| una gamanodyata caraNoM ko bhujAoM meM bhara liyA aura cIkha par3e'nahIM, nahIM, nahIM kumAra / itanA kaThora daNDa bharata nahIM saha pAyegA / ' bAra-bAra unake mukha se nikalate ye zabda unhIM kI sisakiyoM meM eka rUpa hokara rudana banate rahe / unakA khaNDita ahaMbhAva pighala - pighala kara bAhubalI ke caraNoM para bikharatA rahA / bAhubalI stambhata khar3e the| jina agraja ko unhoMne pitA kI taraha Adara diyA thA, unhIM bharata kA sira Aja unake caraNoM meM loTa rahA thA / moha kI jaTilatA kaisI vicitra hai / rAga kA nAgapAza kitanA sazakta hai ? merI haThadharmI ne kitanI vedanA dI hai bharata ko ? soca-soca kara kSamAsindhu bAhubalI kA hRdaya pasIja uThA / unakI anukampA azrukaNoM kA rUpa lekara bharata ke sira para barasa pdd'ii| prazama, saMvega, anukampA, vAtsalya aura mamatA kI paMca dhArAoM se una donoM bhrAtAoM kA tana aura mana sarAbora ho gayA / bAhubalI ke karuNA - vigalita netroM ke pavitra jala se bharata kA rAjyAbhiSeka ho rahA thA / usI samaya bharata kI azrudhArA ke prAsuka uSNodaka se bAhubalI ke caraNoM kA dIkSAbhiSeka ho rahA thaa| donoM bhrAtAoM ke bhISaNa saMgharSa kA sAkSI vaha janasamudAya, unhIM bhrAtAoM ke alaukika azru-abhiSeka ko aba vismita hokara dekha rahA thA / bAhubalI ne bharata ko uThAyA aura gale se lagA liyaa| unake sira para hAtha pherate hue ve unheM mauna sAntvanA dete rhe| usI samaya mahAbalI ne caraNoM para mastaka rakhakara pitA ko praNAma kiyA / putra ko bhI bAhubalI bhrAtA ke sAtha hI bhujAoM meM bhara liyaa| unakA eka hAtha cakravartI ke 100 / gomaTeza - gAthA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sira para thA, dUsare hAtha se ve podanapUra ke yUvarAja ke mastaka kA sparza kara rahe the| sabake Anana para sUkSma manobhAvoM kA kalpanA-thakita nartana ho rahA thaa| zabda vahA~ varjita the| usa durlabha-dRzya kI mahimA kathanIya nahIM, kevala darzanIya thii| bharata ko prakRtistha jAnakara unhoMne mahAbalI kA hAtha bharata ke hAthoM meM diyA, palaka uThAkara eka bAra donoM para daSTi DAlI, phira zAnta gambhIra una yogIza ne nIcI dRSTi kiye manda gati se vana kI ora paga bar3hA diye| pahalA paga uThA tabhI vanya puSpoM kI eka. bharI-bharI aMjarI usa vairAgI ke patha para bikhara gyii| agalA paga uThA aura vaha surabhita puSpAvali patha ko hI DhA~ka gyii| vItarAga daSTi uThI, yogI ne lakSya kiyApodanapura kI rAjamahiSI nahIM, cirasaMginI jayamaMjarI, putra kI bAhoM ke sahAre para avalambita, (akhaNDa saubhAgya kI akSaya puSpAMjali-sI) priyatama ke patha ko prasUna-madula karane kIsneha-sikta kAmanA ko rUpAyita karatI-sI, antara ke zraddhA-sumana, nayanoM ke muktAkaNa, hAthoM ke puSpapu~ja, patha para bikharAtI huI pArzva meM khar3I thii| aruNa kapoloM para bar3e-bar3e do motI, vedanA kI zukti se nisRta hue the, yA harSa kA pArAvAra antara se chalakA thaa| kauna pahicAna sakA, thAha kise mila pAyI, sAgara nahIM thA, vaha nArI kA mana thaa| yogI kI dRSTi jisa gati se uThI thI usI--- kSipra gati se lauTI aura patha para ekAgra huI, caraNoM kI gati meM tanika bhI vyavadhAna lakSita nahIM huaa| gomaTeza-gAthA / 101 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. aniruddha cetanA kA niSkaNTaka sAmrAjya cakravAta kA zaktizAlI prakopa nistabdha sAgara meM ekAeka U~cIU~cI lahareM uThA detA hai| zAnta jala meM bar3e-bar3e bha~vara uThate haiM aura samudra ko tala taka matha dete haiN| unakI capeTa meM zaktizAlI pota bhI kASThaphalaka kI taraha ulaTa-palaTa ho jAte haiN| jalagarbha meM baDavAgni dhadhaka uThatI hai| jalacaroM kI sRSTi tahasa-nahasa ho jAtI hai, kintu cakravAta thamate hI thor3I hI dera meM saba kucha sAmAnya-sA ho jAtA hai| samUdra vaisA hI zAnta aura gambhIra dikhAI dene lagatA hai| usa viplava kI vinAzaka zakti kA anubhava bhuktabhogI hI kara sakate haiN| taTa para TahalanevAle usa bhayaMkaratA kI kalpanA nahIM kara paate| isI prakAra kaSAyoM ke bhISaNa cakravAta meM vaha yuddhakSetra pha~sa gyaa| thor3I dera pUrva, do ghar3I meM jo kucha vahA~ ghaTa gayA, do prahara meM bhI usa anubhava ko kahA nahIM jA sktaa| jinhoMne usa prabhaMjana ko bhogA thA, ve hI usakI bhISaNatA A~ka sakate the| una dRzyoM kI smRti bAra-bAra una nirIha nirupAya janoM ko romAMca aura siharana de jAtI thii| sabane jadI-jadI vedanA ke sAtha una vilakSaNa kSaNoM ko jiyA thaa| bAhabalI ke niSkramaNa ke sAtha vaha cakravAta pUrI taraha zAnta ho gayA thaa| mAgha mAsa kI hima-zItala vAyu kA eka jhoMkA, jisa taraha hare-bhare upavana ko zIta prakopa se jalA detA hai, bar3e-bar3e vRkSoM-paudhoM ko kSaNa bhara meM nirjIva kara detA hai, usI prakAra kaSAya ke udreka kA prakopa, sAre vAtAvaraNa ko dagdha aura jIvanavihIna-sA kara gayA thaa| aba vahA~ saba kucha nIrava aura nirjIva-sA laga rahA thaa| bharata nIrasa kASTha kI taraha aDola aura nizceSTa khar3e the| senAdhipa aura sainika, kiMkartavyavimUr3ha hokara eka dUsare kA mukha dekha rahe the| mahAbalI kI bAhoM meM unakI jananI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ besudha-sI par3I thiiN| bAhubalI jisa ora gaye the, TakaTako bA~dhakara bhAvazUnya netroM se, aba taka ve usI ora tAka rahI thiiN| hAthoM meM sira thAmakara mahAmantrI cakra se zakaTa kA sahArA liye baiThe the| _____ mahAmantrI ne anubhava kiyA, Aja sarvAdhika dukhI aura saMtapta kauna hai ? rAjamahiSI nahIM, mahAbalI nahIM, vaha the bharata / bharata ke antara kI vedanA abhI taka netroM se jhara rahI thii| mahAmantrI ke mana kA tApa bhI kama nahIM thA, parantu yuddha meM eka bhI jIvana naSTa nahIM huA, donoM bhrAtAoM ne eka dUsare ko kSamA kara diyA, yaha tathya unheM Azvasta kara kara rahA thaa| bAhubalI kI kSamA ne aura bharata ke pazcAtApa ne ikSvAku vaMza kI maryAdA bacA lI thii| donoM bhrAtAoM ke milana se RSabhadeva kI kIrti para lagatA huA kalaMka dhula gayA thaa| aba ayodhyA lauTakara rAjamAtAoM ke sammukha khar3e hone kA sAhasa unameM lauTa AyA thaa| - zmazAna kI zAnti jaisI usa nistabdhatA ko sarvaprathama mahAmantrI ne hI bhaMga kiyaa| bharata ke hAtha apane hAthoM meM lekara, jhakajhorate hue unhoMne samrATa ko sAntvanA dene kA prayAsa kiyA___honahAra to hokara rahatI hai mhaaraaj| honI ko TAla sakeM yA use parivartita kara sakeM, aisI zakti trailokya meM kisI ke pAsa nhiiN| jo ghaTa jAtA hai| usameM harSa viSAda kA anubhava, sukha-dukha kA vedana, dInacitta hama loga, apanI kaSAya ke anurUpa karate haiN| yahI karma kI adhInatA hai| kintu dhIra puruSa ghaTanAoM se vicalita nahIM hote| harSa-viSAda se Upara uThakara samatA dRSTi se karmodaya kA kautuka, ve sAkSI banakara dekhate haiN| yahI samyak puruSArtha hai|' -'bAhubalI lokottara vyakti haiN| una jaise kSamAzIla bhrAtA ke agraja hokara Apa dhanya ho gye| apanI bhUla kA tatkAla parimArjana karake Apane bhI alaukika saralatA kA paricaya diyaa| Apa jaisA nirmala citta, nirlepa vaMzaja prApta karake manu mahArAja kA vaMza dhanya ho gyaa| Apa donoM bhrAtAoM kI jIvana-jyotsanA se RSabhadeva kI kIrti kA pArAvAra kalpAnta taka taraMgita rhegaa|' -'Apa cakravartI haiM mhaaraaj| sAmrAjya kA saMrakSaNa aura prajA kA pAlana ApakA kartavya hai| podanapura ke yuvarAja, ayodhyA ke amAtya, saba Apake Adeza kI pratIkSA kara rahe haiN| digvijaya ke yAtrA thakita sainika ghara lauTakara vizrAma ke AkAMkSI haiM, inheM upakRta kIjie svaamii|' kartavya kI ora dhyAna jAte hI bharata kA tApa kama huaa| apanI gomaTeza-gAthA / 103 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthiti kA bhAna karake ve Age bddh'e| anuja-vadhu ke bhAgya kI sarAhanA karate hue unhoMne use sAntvanA do| mahAbalI ke sira para hAtha pherakara apanA sneha jtaayaa| kucha samaya ke lie ayodhyA calane kA unase anurodha kiyaa| podanapura ke amAtyoM ko rAjya kI vyavasthA ke lie Adeza diye| sainikoM ko upahAra Adi dekara sabhI ko vApasa lauttaayaa| azvArohiyoM ke sAtha mahAmantrI ko bAhubalI kA vRttAnta lete hue ayodhyA pahu~cane kA nirdeza diyaa| phira apane sainyadala ke sAtha, khinna citta ve cakravartI, gumasuma aura cupacApa ayodhyA kI ora lauTa cle| lauTatI senA ne ayodhyA meM praveza kiyaa| binA ruke cakraratna AyudhazAlA meM pahu~ca gyaa| ayodhyA kA rAjakAja sAmAnya gati se saMcAlita hone lagA, kintu bharata kA mana apanI khoI zAnti prApta nahIM kara skaa| bAhubalI kI pIr3A aura apane nItiviruddha AcaraNa kI glAni unheM AThoM yAma kuredatI rahatI thii| apane hI aparAdha ke pazcAtApa meM ve pratisamaya DUbe rahate the| ____ munidIkSA lekara bAhubalI kaThora tapazcaraNa meM lIna ho gaye the| sudUra parvata ke zikhara para pASANa-pratimA kI taraha sthira, ve nagnadigambara, mauna, ekAkI, dhyAnastha khar3e the| dina aura rAta, saptAha aura mAsa, vyatIta hote jA rahe the, kintu eka bAra bhI unakI dhyAna samAdhi TUTI nahIM thii| bharata prAyaH unake darzana ke lie jAte, caraNoM kI vandanA karate, do-cAra ghar3I taka unake samakSa baiThe rahate, parantu nirAza lauTa Ate the| bAhubalI kI eka citavana ke lie, unake mukha ke do bola sunane ke lie, apane hAtha se unheM do aMjurI AhAra dene ke lie bharata tarasa rahe the| ekAnta ke kSaNoM meM prAyaH unake mukha se nikala jAtA'itanI kSamA kaise prakaTa kara lI bhrAta? aisI samatA kahA~ se baTora lAye bAhubalI? yaha ekAgratA kaise pAyI yogirAja ?' bharata kA sArA cintana bAhubalImaya ho rahA thaa| pUrI tanmayatA ke sAtha bharata sAmrAjya ke saMcAlana kA prayatna karate the| pramAda rahita hokara prajA ke prati apane kartavyoM kI paripAlanA karate the| parantu isa sabameM koI rasa, koI utsAha, koI Ananda, unake lie zeSa nahIM thaa| unakA adhikAMza kAla cintana meM hI bItatA thaa| ve mitabhASI ho gaye the| zubha-azubha ghaTanAoM ke prati unakA dRSTikoNa parivartita ho gayA thaa| unakI cintAdhArA antarmukhI ho gayI thii| ayodhyA meM digvijaya kI varSagA~Tha manAne kI AyojanA ho rahI thii| eka varSa pUrva podanapura kI sImA se lauTakara, ayodhyA kI senA ne 104 / gomaTeza-gAthA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirutsava nagara praveza kiyA thaa| kisI prakAra kA samAroha, rAga-raMga usa samaya nahIM ho sakA thA, isalie prajAjanoM ne samArohapUrvaka varSagA~Tha manAne kI abhilASA prakaTa kI thii| prajA kA utsAha dekhakara bharata ne bAdhA nahIM dI parantu mana unakA udAsa thaa| tIna cAra dina se ve kucha adhika gambhIra the| ... - mahotsava meM abhI do saptAha kA samaya thA parantu kalAkAroM, nartakoMgAyakoM ke yUtha ayodhyA ke atithigRhoM meM pahu~canA prArambha ho gaye the| amAtyoM ne vicAra kiyA, rAjasabhA meM saMgIta kA Ayojana kiyA jaay| Agantuka kalAkAroM meM aneka prasiddha saMgItajJa aura vINAvAdaka haiN| unakI kalA se sambhava hai kalA marmajJa samrATa kI udAsI kucha kama ho| mahArAja yadi aise hI udAsIna bane rahe to nagara meM mahotsava kI saMyojanA vyartha ho jaayegii| dUsare hI dina rAjasabhA meM una siddhahasta kalAkAroM kI saMgIta sabhA bulAI gayI / Ayojana kA prayojana bharata se chipA nahIM rahA / amAtyoM ke Agraha para ve usa sabhA meM upasthiti bhI rahe parantu citta unakA kahIM aura thaa| aneka vikhyAta kalAkAroM ne gAyana prastuta kiyaa| vINA para svaroM kI sundaratama avatAraNA kI, saMgIta ke sUkSmatama abhiprAyoM ko layatAla meM bA~dha diyA, parantu bharata kI khinnatA tanika bhI kama hotI dikhAI nahIM dii| jaise-jaise ve kalAkAra apane kauzala kA pradarzana karate, vaise hI vaise bharata apane bhItara vicAroM kI samAdhi meM DUbate cale jAte the| ve vicArate the--- 'saMgIta kI svara laharI se avasAda kA koharA chaTa jAtA hai, dukha kI parateM chinna-bhinna ho jAtI haiN| kitane dayAlu haiM hamAre sabhAsada,kitane udAra haiM ye kalAkAra, jo hamArA dukha harane ke lie itanA parizrama kara rahe haiN| kintu kitanA gaharA hai hamArA dukha, jo itane prayatnoM se bhI ghaTatA nahIM hai| kitanA ghanA hai hamArA avasAda, jo svara kI razmiyoM se bhI kaTatA nahIM hai|' unheM smaraNa A rahA thA prAta kAla upavana ke bAhara dekhA vaha dRzya jahA~ vRkSa ke nIce cIthar3oM meM lipaTA eka adhanaMgA-sA bhikhArI tantuvAdya bajAtA huA, apane hI svaroM se Anandita magana hokara nAca rahA thaa| rAjasabhA meM baiThe hue samrATa ko patha ke usa bhikhArI ke bhAgya para ISa ho rahI thI jisake dukha ke upacAra ke lie eka ikatArA hI paryApta thaa| apanA dukha unheM usa vipanna ke dukha se sahasragunA adhika laga rahA thaa| bharata ne dUsare hI dina samavasaraNa meM jAkara bhagavAn RSabhadeva ke darzana gomaTeza-gAthA | 105 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane kA saMkalpa kiyaa| saMgIta sabhA jaba taka samApta nahIM huI, katavyanirvAha ke lie bharata usa sabhA meM upasthita rhe| bhagavAn kA samavasaraNa dUra nahIM thaa| pUre parikara ke sAtha vahA~ pahu~cakara samrATa ne bhAva sahita bhagavAn kI arcanA aura bhakti kii| dharmasabhA meM baiThe hue unake mana meM vahA~ bhI bAhubalI kA smaraNa huaa| Aja bharata apanI AkulatA dabA nahIM paaye| apane mana kI adhIratA unhoMne bhagavAn ke sAmane vyakta kara dI 'itanA samaya ho gayA nAtha ! bAhubalI kI samAdhi ekabAra bhI nahIM khulii| AhAra, nidrA, vizrAma saba kucha chor3akara yaha kaisI kaThora sAdhanA kara rahe haiM hamAre anuja ? kaba pUrNa hogI unakI ArAdhanA?' / trikAladarzI, sarvajJa RSabhadeva kI anakSarI divya dhvani meM bharata kI jijJAsA kA samAdhAna prastuta huA _ 'bAhubalI kI sAdhanA lokottara hai bhrt| unhoMne bAraha mAsa kA 'pratimA yoga' dhAraNa kiyA hai| unakI samAdhi khulane meM abhI bAraha dina zeSa haiN| isa dhyAnakAla meM unhoMne Atmacintana kiyA hai, satya kA zodhana kiyA hai| AtmA ke utkarSa kI bhUmikA prApta kara lI hai| kintu kabhI-kabhI tumhAre manastApa kI smRti unakI ekAgratA ko khaNDita kara jAtI hai| maiM bharata ke kleza kA kAraNa banA' Aja bhI yaha TIsa raha rahakara unake mana meM kasaka jAtI hai| isI para cintA ke kAraNa bAhubalI kI sAdhanA-beli meM kaivalya kA puSpa abhI taka laga nahIM skaa|' __ sunakara bharata avAka raha gaye--'rAga ke bandhana kitane dIrghajIvI haiM, kitane zaktizAlI haiM ! maiM socatA hU~ yaha bharata unakA aparAdhI hai| ve vicArate haiM ki ve mere kleza kA kAraNa bane haiN| kyA apane Apako eka dUsare kA aparAdhI mAnakara hama svayaM aba apanA hI aparAdha nahIM kara rahe haiM ? unhoMne saMkalpa kiyA---'bArahaveM dina bAhubalI ke caraNoM meM baiThanA hai| unakI samAdhi khulate hI apanA hRdaya bhI kholakara rakha denA hai jinhoMne mere gurutara aparAdha kSamA kara diye, ve kyA apane Apako kSamA nahIM kareMge? avazya kreNge| usI kSaNa kreNge|' brAhmI aura sundarI usI dharmasabhA meM virAjamAna thiiN| yogI cakravartI bhrAtA ke darzana kI abhilASA se ve bhI bharata ke sAtha ayodhyA lauttiiN| rAjamAtA yazasvatI aura sunandA, mahArAnI subhadrA, podanapura kI rAjamAtA, brAhmI aura sundarI sabako sAtha lekara bharata bArahaveM dina bAhubalI ke tapovana meM upasthiti hue| ayodhyA aura podanapura ke zatazaH nAgarika isa yAtrA meM sammilita the| 106 / gomaTeza-gAthA Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIkSA lete hI bAhabalI dhyAna lagAkara jahA~ khar3e ho gaye the, barasa bIta jAne para Aja bhI ve vahIM, vaise hI dhyAnastha khar3e the| una mahAkAya yogI kA samAdhistha zarIra, pASANa kI taraha saMvedanahIna lagatA thaa| unake caraNoM meM kukkaTa soM kI bA~biyA~ bana gayIM thiiN| kitane hI sarpa ghuTanoM taka unheM ghere the| zarIra para aneka jantu reMgate dikhAI de rahe the| do mAdhavI latA unakI deha ke sahAre car3hatI calI gayI thiiN| latA ke vantoM ne yogI kI jaMghAoM aura bhujAoM ko gar3ha kuMDaliyoM meM lapeTa liyA thaa| Adhe maMde hue unake nayanoM kI nAsAgra dRSTi apane hI Ananda meM khoI-sI lagatI thii| pUre pariveza meM ahiMsA aura prema kA sAmrAjya thaa| mRga aura magarAja, nAga aura mayUra, vRSabha aura vyAghra sabhI vahA~ ekasAtha vicarate the| una anupama tapasvI kA darzana karake sabake manoM meM zraddhA, bhakti aura prema kI nirjhariNI phUTa pdd'ii| rAjamukuTa una caraNoM meM rakhakara bharata una mahAyogI kI stuti karane lge| bAhubalI kA jayakAra karate hue parikara ke sabhI jana unakI sevA meM laga gye| mAtAoM ne zarIra para se jIva-jantuoM ko haTAyA, sahodarAoM ne latAoM ke vRnta khIMcakhIMcakara unheM vanaspati ke bandhana se mukta kiyA, jayamaMjarI ne bA~bI kI mattikA haTAkara caraNoM kA prakSAla kiyaa| putroM ne vana kI bhUmi ko svaccha aura kaMTakarahita kiyaa| prajAjanoM ne unakI vandanA kA utsava manA liyaa| stuti samApta karake bharata ne apanA mastaka bAhubalI ke caraNoM para rakha diyaa| tabhI vaha zubha ghar3o prakaTa ho gyii| yogeza kI samAdhi sampanna huii| zarIra meM kiMcit-sA spandana huA, netroM ke palaka thor3e se khule / harSa kI eka lahara sabake mana ko chU gyii| bharata mukhara ho uThe___ 'tumhArA saMkalpa dhanya hai prabhu ! sacamuca adhUrI AkAMkSAoM se atRpta mana ko mor3anA vairAgya nahIM hai| kAmanA-pUrti ke samasta sAdhanoM kI upalabdhi ke bIca, unakI nazvaratA ko anubhava kara lenA, mana ko unase asaMpRkta kara lenA hI vairAgya hai|' ___ 'darzana se tana mana saphala huA svAmin ! Aja mere samasta kleza mithyA ho gye| moha se bar3A aparAdha saMsAra meM kucha nahIM hai| yahA~ koI kisI kA aparAdhI nahIM, usa mohacakra se prerita hama saba, apane hI aparAdhI haiN| koI kisI ko kSamA bhI kyA karegA ? apane Apako kSamA kara denA hI uttama kSamA hai / Apane vaha kSamA prApta kara lI hai muninAtha ! ApakI jaya ho|' gomaTeza-gAthA | 107 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stavana ke zabda bAhubalI ke kAnoM se TakarAye / bharata ke saMkleza kI cintA unakI cetanA se tirohita ho gayI / sAdhanA ne saphalatA kA zikhara chU liyA / upalabdhi ke Ananda se camakate hue netra ardhonmIlita mudrA meM sthira ho gaye / bAhubalI ne arhanta pada prApta kara liyA / unheM kevala - jJAna upalabdha ho gayA / ve sarvajJa ho gaye / aniruddha cetanA kA ananta Aloka unake antara meM prakaTa ho gayA / I 1 bharata ke Ananda kA sAgara sImA tor3akara bikhara par3A / ve harSa se nAca uThe / sabhI loga arhanta bAhubalI kI arcanA meM magana ho gaye / mAtAoM ne stavana kiyA / bahinoM ne guNagAna kiyA / jayamaMjarI ne AratI utaarii| putroM ne caMvara durAye / prakRti unake anupama Ananda kI sahabhAgI banakara mukulita ho uThI / latAoM para puSpa khila uThe / zAkhAe~ phalavatI ho gayIM / vana ke jIva-jantu modamagna hokara vicarane lage / devoM kI maMgala dhvani bAhubalI ke kaivalya kA samAcAra lekara diga- diganta meM phaila gayI / ayodhyA ke vijayotsava kA utsAha saugunA ho gyaa| usa samAroha meM sarvAdhika Anandita vyakti kA nAma thA 'bharata' / 108 / gomaTeza - gAthA Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25. bAhubalI : vilakSaNa vyaktitva sarvajJa bAhubalI kI pUjA arcanA ke lie asaMkhya nara-nArI usa tapovana meM Ane lge| kaI dina taka yaha krama calatA rahA / arihanta avasthA prApta ho jAne para unakA zarIra sapta dhAtuoM kI utpatti se rahita, pavitra aura divyatA sampanna ho gayA thA / zarIra meM nakhoM kezoM kA bar3hanA ruka gayA thA / kSudhA, tRSA, vismaya, jijJAsA, klAnti aura sveda Adi sabhI daihika aura mAnasika vikAroM kA unameM abhAva thaa| aneka sthAnoM para vihAra karate hue, anta meM eka dina jaba ve RSabhadeva kI dharma-sabhA meM virAjamAna the, unakI bhavasthiti samApta ho gayI / bAhubalI kA nirvANa ho gyaa| unakI nirvikAra AtmA janma maraNa se chUTakara loka ke zikhara meM anantakAla ke lie sthita ho gayI / zarIra sUkSma rUpa meM pariNata hokara kapUra kI taraha adRzya ho gayA / bharata ne karmodaya kI bAdhyatA mAnakara dIrghakAla taka, nispRhatApUrvaka vAtsalya bhAva se prajA kA pAlana karate hue pRthvI kA zAsana kiyA / cakra ke niyoga se jo upadrava utpanna hue the, unase zikSA lekara phira kabhI unhoMne parigraha kI mUrcchA ko apanI cetanA para adhikAra nahIM karane diyA / ve satata sAvadhAna rahe / rAjakAja kI vyastatA meM aura rAga-raMga kI tallInatA meM ramatA huA bhI unakA mana kabhI unameM DUbA nahIM / kamala ke patra kI taraha ve sadA una parigrahoM ke Upara, unase nirlepa hI rhe| rAjarSi bharata ne rAga meM bhI virAga kI pratiSThA karake dikhA dI rAjyAnuzAsana meM AtmAnuzAsana kI sAdhanA saphala kara lii| isI dIrgha sAdhanA kA phala thA ki jisa dina unhoMne rAjya tyAga kara muni dIkSA grahaNa kI, usI dina, usI samaya unakI ananta zaktiyA~ prakaTa ho gayIM / arihanta pada kI prApti ke lie Atma-sAdhaka bharata ko eka dina bhI tapa Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA karane kI AvazyakatA nahIM pdd'ii| huNDAvasarpiNI ke duSprabhAva se, isa cauthe kAla meM aneka maryAdAoM kA khaNDana huaa| aneka paramparAe~ TUTI haiN| saMyoga kI bAta hai ki unameM se aneka paramparAoM ke khaNDana meM kahIM na kahIM bAhubalI kA vyaktitva jur3A rahA hai| isI kAraNa ve loka-mAnasa meM pUjya-puruSa kI taraha sthApita ho gye| unheM lokottara sammAna kA pAtra mAnA gyaa| mokSa-mArga ke prathama pathika ___ yaha eka maryAdA hai ki yuga ke prArambha meM, prathama tIrthaMkara ke mokSa jAne ke pUrva kisI sAdhaka kA nirvANa nahIM hotaa| tIrthaMkara hI usa mahAmArga ke prathama pathika hote haiN| parantu isa kAla meM prathama tIrthaMkara RSabhadeva ke mukta hone ke pUrva hI bAhubalI ne mokSa prApta kara liyaa| kAla kA vyatikramaNa ___ bhavasAgara se pAra hokara mokSa prApta karane kI prakriyA kevala cauthe kAla meM hI sambhava hotI hai| parantu isa huNDAvasarpiNI meM kAla kI usa maryAdA kA bhI ullaMghana huaa| bAhubalI jaba mokSa gaye taba cauthA kAla prArambha nahIM huA thaa| tIsare kAla kA kucha samaya zeSa thaa| cakravartI kA mAna-bhaMjana cakravartI nareza apane samaya kA sarvazaktimAna, sarvazreSTha aura sarvAdhika prabhutA sampanna mahApuruSa hotA hai| usakA mAna abhaMga hI rahatA hai| jIvana ke kisI bhI kSetra meM parAjaya kI pIr3A se, usakA paricaya kabhI hotA hI nhiiN| parantu isa bAra isakA bhI apavAda prastuta huaa| paramavIra, svAdhInatA-samrATa bAhabalI ke hAthoM, unake hI agraja cakravartI samrATa bharata ko eka bAra nahIM, cAra bAra parAjita honA pdd'aa| unakI diganta-vijayinI caturaMgiNI ke samakSa, unakI prajA kI A~khoM ke sAmane hI unakA mAna mardita huaa| devI zaktiyoM dvArA saMrakSita unakA vizvavijayI cakra bhI, parAjaya ke dAruNa duHkha se unheM trANa dene meM asamartha rhaa| anupama yoga-sAdhanA dIrghakAla taka eka hI Asana se aDiga niSkampa dhyAnastha hone kA kIrtimAna bhI sadaiva prAyaH tIrthaMkara munIzoM ne hI sthApita kiyA hai| 110 / gomaTeza-gAthA Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu isa bAra sAmAnya sAdhaka bAhubalI hI usa kSetra meM bhI asAmAnya siddha hue| AdinAtha bhagavAn ne digambarI dIkSA lete hI chaha mAsa taka upavAsapUrvaka eka Asana se samAdhi lagAyI thii| unake pazcAt kisI bhI tIrthaMkara ne, yA sAmAnya sAdhaka ne, tapazcaraNa kI aisI mahAnatA ko prApta nahIM kiyaa| parantu bAhuvalI ne dIkSA dhAraNa karate hI, aDigaakampa pratimAyoga kA avalambana liyA aura pUre eka varSa taka phira palaka bhI nahIM utthaayii| aisI dIrgha, niSkampa sAdhanA kA koI dUsarA udAharaNa tapazcaraNa ke itihAsa meM nahIM miltaa| kSamA vIrasya bhUSaNam pitA ke dvArA prApta apane choTe se rAjya kI sArvabhaumikatA akSuNNa rakhane ke lie bAhubalI ne apane agraja cakravartI samrATa bharata kI yuddha cunautI ko nirbhayatApUrvaka svIkAra kiyA, yaha unake ajeya pauruSa kA pratIka thaa| atikramaNa kI bhAvanA se lipta bharata ko parAjita karane ke uparAnta, unhoMne apane agraja ke anIti bhare AcaraNa ke prati tatkAla kSamA-bhAva dhAraNa kara liyA, yaha unakI anupama kSamAzIlatA kA udAharaNa thaa| adbhuta vairAgya kauTumbika kalahakI isa ghaTanA meM svArthI saMsAra kI ghRNita pravRttiyoM kA yathArtha avalokana karake bAhubalI ne vairAgya dhAraNa kiyaa| adbhuta ekAgratApUrvaka dIrghatama kAla taka ve aDola, akampa dhyAnastha rahe, yaha unakI lokottara sAdhanA kA pramANa thaa| apane yuga ke ve prathama mokSagAmI mahApuruSa hue, yaha unake vyaktitva kI eka aura ullekhanIya vizeSatA thii| ___ bAhubalI kI inhIM vizeSatAoM ne, unake vyaktitva ke inhIM vilakSaNa pakSoM ne, jana-mAnasa meM unake lie itanI zraddhA, aisI zakti bhAvanA utpanna kara dI, ki kAlAntara meM tIrthaMkaroM ke hI samAna unakI bhI pUjA pratiSThA honA prArambha ho gyii| anIti para nIti kI, aura asad para sad kI vijaya ke lie, pratIka puruSa kI taraha unheM mAnyatA prApta yadi bAhabalI apanI pratibhA ke dvArA advitIya mahApuruSa hae to yaha bhI utanA hI satya hai ki saMsAra dvArA unheM diyA gayA mAna-sammAna aura zraddhA bhI advitIya hI hai| mokSa-patha ke kisI sAmAnya sAdhaka ne itanI gomaTeza-gAthA / 111 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyatA aura kIrti arjita kI ho, aisA koI anya udAharaNa purANoM meM bhI upalabdha nahIM hai| yahI kAraNa hai ki bAhubalI kI pratimA banAI jAtI hai aura tIrthaMkara pratimAoM ke samAna hI unakI pUjA kI paramparA hai| 112 / gomaTeza-gAthA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26. bAhubalI kI mUrtiyA~ rUpakAra ne aba taka bAhubalI kI eka bhI pratimA kA nirmANa nahIM kiyA thaa| apane pitA se bhI isa dizA meM use kucha jJAna prApta nahIM huA thaa| tIrthaMkaroM kI bhI adhikAMzataH padmAsana yA paryaMkAsana pratimAe~ hI aba taka usane banAyI thiiN| khaDgAsana mUrtiyA~ bahuta thor3I, bahuta choTe AkAra kI banAne kA avasara use milA thaa| vaise to tumhAre caubIsa tIrthaMkaroM meM se kevala, prathama RSabhadeva, bArahaveM bAsupUjya aura bAIsaveM neminAtha tathA caubIsaveM mahAvIra hI padmAsana yA paryaMkAsana se mukta hue haiN| zeSa tIrthaMkaroM ne khaDga ke samAna sIdhe khar3e hue, khaDgAsana yA kAyotsarga Asana se hI antima dhyAna kiyA hai, AdinAtha kA aura mahAvIra kA Asana hone ke kAraNa yaha padmAsana yA paryaMkAsana tuma logoM ko adhika priya huaa| para tumhArI kalA-paramparA meM Asana kA koI nirdhArita krama kabhI nahIM rhaa| apanI yojanA aura suvidhA ke anusAra prAyaH sabhI tIrthaMkaroM kI, padmAsana aura khar3agAsana, donoM prakAra kI pratimAe~ tumhAre zilpI prArambha se hI banAte rhe| eka hI apavAda huA ki bAhubalI ko sadaiva khaDgAsana meM hI aMkita kiyA gayA / dIkSA dhAraNa karane ke uparAnta mokSa jAne taka, ve mahAbalI, usI eka Asana se khar3e hI rahe, kabhI baiThe nhiiN| sambhavataH isIlie unakI mUrtiyA~ padmAsana mudrA meM kabhI nahIM banAyI gyiiN| Aja taka bhI nhiiN| nemicandrAcArya, jaina Agama ke jaise pAragAmI vidvAn the, jaina saMskRti kA bhI unheM vaisA hI vizada abhyAsa thA / dakSiNAvarta meM to ve nirantara bhramaNazIla rahate hI the, uttarApatha se bhI unakA ghaniSTa samparka thaa| dUra-dUra taka unake ziSyoM, anuyAyiyoM aura bhaktoM kA nivAsa thaa| Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prativarSa uttara ke vibhinna janapadoM se bhI zatataH muni, tyAgI aura gRhastha dakSiNAvarta kI ora Ate rahate the / isI kAraNa pUre bhArata varSa ke jaina sthApatya aura mUrtikAla ke prAcIna vaibhava se ve AcArya pUrNataH paricita the / usakI adhunAtana upalabdhiyoM kA lekhA-jokhA bhI unake pAsa thA / cAmuNDarAya aura rUpakAra ke samakSa, eka dina AcAryazrI ne, aba taka jJAta una sabhI bAhubalI - pratimAoM kA sUkSma vizleSaNa kiyA / yahIM karnATaka meM hI, badAmI parvata ke zailagRha meM aura aihola ke guhA mandiroM meM, puruSAkAra se bhI adhika U~cI bAhubalI mUrtiyA~ unhoMne svayaM pASANa meM utkIrNa dekhI thIM / aihola ke bhitti citroM meM bhI bAhubalI kA eka citraNa unakI dRSTi meM AyA thA / rASTrakUTa kalAkAroM ne abhI thor3e hI samaya pUrva apanI chenI aura tUlikA se inakA aMkana kiyA thA / ailorA kI guphAoM meM bhI bAhubalI kI aisI hI latAveSTita mUrtiyA~ utkIrNa ho cukI thiiN| bAhubalI kI eka saptadhAtu kI pratimA bhI isa bIca nirmita ho cukI thI / usa samaya yahIM, mere hI mastaka para, candraprabhu basadi meM eka hAtha se adhika avagAhana vAlI vaha mUrti virAjamAna thI / usa samaya usakA nirmANa hue bhI lagabhaga eka zatAbdI kA samaya vyatIta ho cukA thA / aneka zatAbdiyoM taka isa grAma meM logoM ko usa kalAkRti kA darzana hotA rahA, parantu kAlAntara meM tumhAre kisI sAdharmI (?) ne use eka prAcIna kalA saMgrahAlaya meM pahu~cA diyA / vaha pratimA, tumhAre deza meM bAhubalI kI, dhAtunirmita prAcInatama kalAkRti hai / uttara bhArata meM upalabdha bAhubalI pratimAoM ke saMdarbha meM bhI, usa dina vahA~ vicAra kiyA gayA / mathurA nagara jaina sthApatya kA prAcInatama kendra thA / kuSANa kAla se aba taka vahA~ nirantara jaina mUrtiyoM kA nirmANa huA, parantu eka bhI bAhubalI - bimba taba taka vahA~ banA nahIM thA / mahAvIra ke nirvANa ke tIna cAra zatAbdI uparAnta, aila samrAT khAravela dvArA oDisA ke khaNDa giri udayagiri guhA - mandiroM kA nirmANa huA / yahA~ bhI usa samaya bAhubalI kI pratimAe~ nahIM banAyI gayIM / dazArNa deza meM vidizA ke samIpa, guptakAlIna jaina guhAoM meM bhI bAhubalI anupasthita the / AcAryazrI ke isa vizleSaNa se yaha vAstavikatA prakaTa thI ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke uparAnta, lagabhaga bAraha sau varSa taka bAhubalI pratimA ke nirmANa kI ora tumhAre pUrvajoM kA dhyAna nahIM gayA / atIta meM bharatarAja dvArA sthApita vaha savA pA~ca - sau dhanuSa U~cI pratimA, 114 / gomaTeza - gAthA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhubalI kI prathama mUrti thI, para vartamAna meM bAhubalI - mUrtiyoM kA nirmANa abhI do tIna sau varSa pUrva sarvaprathama isI karnATaka deza meM prArambha huA thA aura aba sAre deza meM usakA pracAra ho rahA thA / madhya deza kI puSpAvatI nagarI ke AdinAtha jinAlaya meM, devagar3ha ke luacchagiri para zAntinAtha jinAlaya meM aura kharjuravAhaka ke pArzvanAtha mandira kI antaraMga parikramA meM, bAhubalI pratimAoM kA nirmANa taba taka ho cukA thA / puSpAvatI nagarI kA nAma aba tuma logoM ne bilaharI kara liyA hai| Aja kA tumhArA vikhyAta kalAkendra khajurAho hI taba kA kharjuravAhaka hai / isa prakAra uttara bhArata meM kalacurI, pratihAra aura candela kalAkAroM ne apanI kalA meM bAhubalI kI avatAraNA, abhI thor3e hI dina pUrva, prAyaH eka hI sAtha prArambha kI thii| ina tInoM hI bAhubalI - bimboM ke AkAraprakAra meM, inakI racanA - saMyojanA meM, adbhuta samAnatA thI / inakI avagAhanA do hAtha se kama hI thI / ina pratimAoM kI eka vizeSatA sunakara usa dina mujhe moda huA thA ki inameM bAhubalI ke zarIra para, bhujAoM ko AveSTita karatI beloM ke sAtha-sAtha, reMgate hue viSadhara nAga aura vRzcika bhI aMkita kiye gaye the / viSadharoM ke isa bhA~ti aMkana se, una mahAtapasvI kA ekAsana tapazcaraNa, una pratimAoM meM avazya hI adhika jIvanta ho uThA hogA / itanA pracAra hone para bhI bAhubalI kI ye samasta pratimAe~ mandiroM kI dIrghA meM yA upavedikAoM para hI pAI gayI thIM / mUlanAyaka kI taraha mandiroM kI mukha vedikA para unakI sthApanA abhI prArambha nahIM huI thI / AkAra meM bhI ye sAmAnya hI thIM / AcArya mahArAja anubhava karate the ki ina upalabdha pratimAoM meM eka bhI aisA sAnupAtika bAhubalI vigraha nahIM thA, jise Adarza mAnakara vindhyagiri para unakI mana bAMchita pratimA kA takSaNa prArambha kiyA jA sakatA / cAmuNDarAya aura rUpakAra se bAra-bAra ve aisA kahate, sarasvatI ko punaH punaH apanI kaThinAI batAte, ki jisa lokadurlabha dhRti aura kSamAzIlatA ke kAraNa bAhubalI upAsya hue, jisa aparAjeya deha zakti, aura apAra abhyantara udAratA ne lokamAnasa meM unheM tIrthaMkaroM ke samakakSa sthApita kara diyA, jisa Atma- Ananda ke cintana aura anubhUti ne unheM bAraha mAsa taka palaka uThAne taka kA bhI avakAza nahIM diyA, bAhubalI kI una saba alaukika vizeSatAoM ko spaSTa aMkita karake dikhAnA hI prastAvita pratimA kA abhiprAya hai / vaha vizeSatAe~ deza kI kisI bhI gomaTeza - gAthA / 115 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA meM, abhI taka kahAM bhI eka sAtha upalabdha nahIM haiN| usa dina maiMne anubhava kiyA pathika, ki apanI kalpanA ke svarUpa ko ujAgara karake, rUpakAra kA mArgadarzana karane ke lie AcAryazrI kA mana kitanA vyagra thaa| bahuta UhApoha ke uparAnta yahI nirNaya unhoMne kiyA ki eka sarvathA navIna kalpanA ke AdhAra para, sImita parikara ke sAtha, bilakula anokhI bhAvamudrA se yukta pratimA ke nirmANa kA prayatna karanA hI zreyaskara hogaa| AcAryazrI ne rUpakAra ko isa prakAra samajhAyA - 'jaise koI tumheM yahIM, isI sthAna para, samudra kA paricaya karAnA cAhe, to vaha kyA upAya karegA? kisI pAtra meM samudra kA jala yahA~ upasthita karake, samudra ke kucha guNa tuma para vyakta kara bhI de, usakA dravatva, usakA ghanatva aura usakA khArApana tumheM jatA bhI de, to bhI samudra kI uttAla taraMgamAlA, yA usakI nistaraMga-nistabdhatA, usakI agama gambhIratA aura apAra vistAra, eka choTe-se pAtra meM kahA~ se prakaTa karegA tumhAre lie? ve samasta guNa to sAgara kI vizAlatA meM hI prakaTa dikhAI deNge| -isI prakAra bhagavAn bAhubalI kI saumya mudrA, dhyAnastha AkRti aura tana se lipaTI mAdhavI latAe~ kitane hI sauSThavapUrvaka ina sAmAnya AkAra kI mUrtiyoM meM aMkita kI gaI hoM, parantu unake vyaktitva kI virATatA, unakA aDiga aparAjeya pauruSa, unake anAsakta mana kI udAratA aura mana kI vRttiyoM para unakA apAra saMyama, aMkita karane ke lie, ye choTe-choTe upAdAna hI aparyApta the| bAhubalI ke kisI virATa rUpa kI avatAraNA kiye binA una mahAnatAoM kA zilAMkana sambhava kaise ho sakatA hai| ataH unakI saba vilakSaNa vizeSatAoM kA cintana karate hue, vindhyagiri kI zilA kA takSaNa prArambha karanA hogA / svayameva vaha adbhuta vyaktitva, apanI samasta mahAnatAoM sahita vahA~ mUrtimAna hogA, avazya hogaa| hamArI kalpanA ko sAkAra karane kA yahI upAya hai|' bAhubalI kI pratimA ke nirmANa kA aitihAsika hetu samajha lene ke uparAnta, usa dhAtu-vigraha kA avalokana kara lene para, AcAryazrI kA uparokta nirdeza zravaNa karane para, aura tapasvI bAhubalI kI vizeSatAoM kA paricaya mila jAne para, rUpakAra kI kalpanA meM unakA svarUpa spaSTa hone lgaa| AcArya mahArAja dvArA prastuta, prastAvita pratimA kI vaha prathama rekhAnukRti aba use acchI taraha samajha meM Ane lgii| vaha bAra-bAra bAhabalI kA hI cintana karake unake vyaktitva ko apanI kalpanA meM sAMgopAMga sAkAra kara lene meM saMlagna ho gyaa| vindhyagiri kI zilA para abhI 116 / gomaTeza-gAthA Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ takSaNa kA bahuta sthUla kArya cala rahA thaa| mUrti ko ukerane ke pUrva abhI vahA~ se bahuta-sA pASANa korakara nikAlane kI AvazyakatA thii| zilA ko rUpAkAra pradAna karake pratimA ke rUpa meM gar3hane kA kAma abhI dUra thA, para rUpakAra yathAzIghra usa mUrti ke lie eka prAdarza kI nizcita kalpanA kara lenA cAhatA thaa| gomaTeza-gAthA | 117 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27. prAdarza kI parikalpanA nemicandrAcArya mahArAja madhyAhna kI sAmAyika prAyaH vindhyagiri para hI karate the / ekAnta sthAna meM kisI bhI caTTAna para ve kAyotsarga Asana se cAra-pA~ca ghar3I taka dhyAnastha rahate the / rUpakAra prAyaH unakI sthira mudrA kA avalokana karatA huA kalpanA karatA ki aisI hI dhyAnamagna, ekAgra sthiratA usake aMkana meM rUpAyita honA cAhie / aneka bAra AcAryazrI kI dhyAnastha mudrA kA avalokana karane ke uparAnta, eka dina kucha nikaTa se rUpakAra ne unake mukha kA nirIkSaNa kiyA / usa dina kalAkAra ko lagA ki pratimA meM kAmadeva bAhubalI ke saundarya kI jhalaka lAne ke lie, use koI dUsarA hI prAdarza DhU~r3hanA hogA / dIrgha tapazcaraNa ke kAraNa kRza aura jarA-jarjarita AcAryazrI ke mukha ne rUpakAra ko nirAza hI kiyA / mahArAja kI tapaHpUta nirdoSa mukha - mudrA prabhAvaka to thI parantu bAhubalI ke zarIra ke atula bala kA pratinidhitva usa chavi ke AdhAra para sambhava nahIM thA / AcAryazrI ke saMgha meM hI anya sAdhuoM ke mukhamaNDala kA nirIkSaNa aba isa dRSTi se rUpakAra ne kiyA / sahasA jinacandra mahArAja para usakI dRSTi aTaka gayI | jinacandra alpa vaya se hI mahArAja ke samIpa rahe the / unakI zikSA aura dIkSA AcArya mahArAja ke hI dvArA sampanna huI thI / taruNa vaya meM usa bAla- brahmacArI yati kA damakatA huA aruNAbha mukhamaNDala, kalAkAra ko apanI kalpanA ke bahuta nikaTa lagA / parvata para Ate jAte, tathA dhyAna karate hue usane aneka bAra, unakI mukha - chavi kA adhyayana kiyA aura usI saumya sundara chavi ko, apanI kRti meM utArane kA saMkalpa use priya lagA / jinacandradeva kI AkRti kA adhyayana karate samaya unake mukha para Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ virAjamAna gahana gambhIratA avazya kabhI-kabhI rUpakAra ko khaTaka jAtI thii| vaha apanI kRti meM eka bholI smita rekhA kA aMkana karanA cAhatA thA / bAhubalI ke Antarika aizvarya kA saMketa eka nirdoSa muskAna ke dvArA unake mukha para aMkita kara denA usakA abhISTa thA, ataH rUpakAra eka tIsare prAdarza kI bhI zodha karatA rahA / sarasvatI jaba bhI parvata para AtI, prAyaH saurabha bhI usake sAtha hotA thaa| chaha-sAta varSa kA vaha bAlaka jaisA sundara thA vaisA hI capala bhI thA / paNDitAcArya se aura apane pitA se pUchane ke lie usake mana meM ananta jijJAsAe~ thIM / rUpakAra ke prati bAlaka kA saMkoca dhIre-dhIre samApta hotA jAtA thA / eka dina kisI tRpti kI anubhUti meM, jaba saurabha kA mukha eka anokhe Ananda se abhibhUta thA, usakI muskAna para rUpakAra kI dRSTi par3I / sahasA rUpakAra ko lagA ki Antarika Ananda kI yahI vaha abhivyakti thI, jise vaha kaI dinoM se DhUMr3ha rahA thA / yahI vaha bholI nirdoSa smita- rekhA thI, jo pratimA ke mukhamaNDala para vaha aMkita karanA cAhatA thaa| saurabha kI isa sarala muskAna ko hRdayaMgama karake rUpakAra Azvasta huaa| usane nirNaya kiyA ki bAhubalI kA caritra aura unakI cintanadhArA kA jJAna, usa pratimA ke lie usake antaraMga preraNA-srota hoNge| AcAryazrI kI sthira dhyAnastha mudrA, jinacandra mahArAja kA taruNAI bharA mukhamaNDala aura saurabha kI nirdoSa muskAna, bAhya prAdarza ke rUpa meM use preraNA deMge / usI kSaNa se rUpakAra aura saurabha kI mitratA, ghaniSTa hone lagI / aba vaha prAyaH apane isa bAlamitra ke lie kabhI vana- puSpoM kI koI DAla, kabhI puSpoM aura phaloM kA koI gucchaka, kabhI pASANa kA koI vicitrAkRti khaNDa yA koI anya khilaunA apane pAsa rakhatA thA / donoM meM ghaNToM ghuTa-ghuTakara bAteM hotIM / pramoda ke kSaNoM meM prAyaH rUpakAra kI A~kheM saurabha ke mukha kI manohArI muskAna kA pAna karatI rahatIM / kabhI-kabhI usa muskAna kI eka jhalaka dekhane ke lie rUpakAra ko ghar3I do ghar3I taka aneka prakAra se usakA mana bahalAnA par3atA thA / vaha taraha-taraha se usa bAlaka abhyarthanA karake, kisI na kisI prakAra, usake netroM meM anokhI camaka, aura hoThoM para vaha manohara muskAna pratidina ekAdha bAra dekha hI letA thA / vaise to pUre kaTaka ke bhojana kI vyavasthA kA bhAra sarasvatI para hI thA, para rUpakAra ke prati usakA vyavahAra atyanta snehapUrNa aura apanatva gomaTeza - gAthA / 116 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se bharA huA thaa| vaha parivAra ke sadasya kI taraha usakA Adara karatI thii| rUpakAra sarasvatI kI isa udAratA ko apanA bhAgya mAnakara, apane Apako gauravAnvita anubhava karatA thaa| use sarasvatI ke vyavahAra meM eka sAtha hI sahodarA kA sneha aura mAtRtva kI mamatA kA darzana hotA thaa| sarasvatI ko 'dIdI' kahakara hI usane apane mana kI kRtajJatA kA jJApana kiyaa| jinadevana ko aba vaha svAmI ke sthAna para 'kumAra' sambodhana dene lgaa| sarasvatI ke eka bAra sikhalA dene para hI saurabha ke lie rUpakAra aba 'mAmA' ho gyaa| 120 / gomaTeza-gAthA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28, phUla kI cAra pA~khuriyA~ : cAra anuyoga jaina vicAra paddhati ke sambandha meM sarasvatI kI jijJAsAe~ apAra thiiN| vaha prAyaH roja apane eka prazna kA nirAkaraNa AcArya mahArAja se kara hI letI thii| 'zAstroM ke cAra anuyoga-bheda karane kA abhiprAyaH kyA hai ? unake kathana meM kyA antara hai ? Aja AcAryazrI ke samakSa usakA yahI prazna thaa| jijJAsA uThAtI huI sarasvatI ko hI udAharaNa banAkara AcAryazrI ne prazna kA samAdhAna kiyA yaha jo terA bAlaka hai, devI ! yadi yaha mArga meM Thokara lagane se pIDita hokara rudana karane lage, taba isakA kyA upacAra karegI tU ? vahI to, ki ise sneha se aMka meM legI aura saMbodhana karegI 'itanI-sI pIr3A meM rotA hai| dekha terI dIdI gira gayI thI, kitanA rakta bahA thA, vaha kyA aise royI thI? daur3akara ghara pahu~ca gayI thI vaha to|' __ aba yadi yaha bAlaka pIr3A ko nahIM bhUla pAtA taba terA dUsarA saMbodhana hogA 'bahata upadrava karatA hai na, isIlie tujhe pIr3A hotI hai| kaise ma~ha cir3hAtA hai dIdI kA, kaise pITatA hai use, tabhI to tujhe coTa lagatI hai| cupa ho jA, Age usakA upadrava nahIM karanA, phira kabhI nahIM giregaa|' aura isa para bhI bAlaka yadi samAdhAna nahIM pAtA, usakA rudana nahIM rukatA, taba badala hI jAyegI tere saMbodhana kI bhASA 'aisA svaccha patha par3A hai, daNTi bhI tere pAsa hai, svayaM dekhakara to calatA nahIM, girane para rotA hai| Age sAvadhAnI se calA kara, phira kabhI coTa nahIM lgegii|' yaha saMbodhana bhI yadi bAlaka ko pUrA samAdhAna na de pAye, taba kyA Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA hogA, yaha kisI bhI jananI ko batAne kI AvazyakatA nahIM / sneha se sira para hAtha pheregI aura bAlaka ko usakI mahimA kA smaraNa dilAyegI 'tU to rAjA beTA hai, rAjA beTA / tU to girA hI nahIM / vaha to ghor3A kUdA thaa| rAjA beTA kyA kabhI giratA hai ? kyA kabhI rotA hai ? cala, daur3akara Age cala / ' 1 yahI cAroM anuyogoM kI kathana -paddhati hai devI / saMsAra - bhramaNa meM karmodaya kI Thokara se pIr3ita bhavya prANI ke lie, jinavANI mAtA kI karuNA dhArA hI ina cAra praNAliyoM meM bahatI hai / janma-maraNa, aura sukhadukha pIr3A se, aura usa pIr3A ke AtaMka se rahita karake, prANiyoM ko ko saMsAra meM nirApada mArga dikhAnA, ina cAroM anuyogoM kA abhiprAya hai / jIva ko usakI nija zakti kA bodha karA denA hI jinavANI kA prasAda hai / 'dIdI gira gayI thI, para royI nahIM, daur3akara ghara pahu~ca gayI thI / ' yahI to kahA hai prathamAnuyoga meM / asaMkhya pAtroM ke jIvana-vRtta yahI to batAte haiM ki jaba-jaba karmoM ne unheM zubha-azubha paristhitiyA~ pradAna kIM, taba ve saMklezavaza adhIra hokara roye bisUre nahIM / ahaMkAravaza unmatta bhI nahIM hue / mokSa ke mArga para hI calate rahe / 'dIdI kA mu~ha cir3hAtA hai, use pITatA hai, tabhI coTa lagatI hai / ' yahI abhiprAya hai, karuNAnuyoga kA / jIva, bhalA-burA jaisA bhI vyavahAra, dUsare jIvoM ke prati karegA, kAlAntara meM use vaisA hI bhalA-burA phala bhoganA par3egA | jainadarzana kI karma - vyavasthA kA itanA hI to sAra hai / 'svayaM dekhakara calatA nahIM, girane para rotA hai / sAvadhAnI se calA kara phira coTa nahIM lagegI / ' yahI to caraNAnuyoga kA upadeza hai / yatnAcArapUrvaka apane jIvana kA nirvAha karanA, pApAcaraNa se dUra rahanA, itanA hI to bhaviSya ke duHkhoM se bacane kA upAya hai / 'tU to girA hI nahIM, vaha to ghor3A kUdA thA / rAjA beTA kabhI giratA hI nahIM / ' yaha dravyAnuyoga kI bhASA hai / jIva to jJAnamaya aura ajara amara hI hai / vaha na kabhI janmatA hai, na maratA hai / na ba~dhatA hai, na chUTatA hai / na giratA hai, na uThatA hai / ye sArI avasthAe~ to zarIra rUpI ghor3e kI hotI haiM / so devI ! aisI hai jinavANI ke cAra anuyogoM kI vyavasthA / jisa anuyoga meM, mokSagAmI mahApuruSoM kI jIvana- ghaTanAe~ saMgrahIta haiM, use prathamAnuyoga kahate haiM / sarvaprathama usakA adhyayana karane se apane bhItara 122 / gomaTeza - gAthA Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRr3hatA, sAhasa aura saMkalpa-zakti prakaTa hotI hai isIlie AcAryoM ne ise 'prathama anuyoga' kahA hai| jIva ke pariNAmoM kA lekhA-jokhA batAnevAlA gaNita, karuNAnuyoga hai| caraNAnuyoga meM ahiMsA para AdhArita maMgala AcaraNa kA vidhAna kiyA gayA hai| jIva kI nirlipta, nirvikAra sthiti aura chaha dravyoM ke pariNamana rUpa saMsAra kI vyAkhyA, dravyAnuyoga kA viSaya hai| __ jaise isa bAlaka kI maMgala-kAmanA ke lie, usake sukha ke lie, tu sadaiva nAnA prakAra ke upAya karatI hai, usI prakAra vaha jinavANI mAtA, tInoM lokoM meM bhaTakate hue apanI ananta santAnoM ke lie, maMgala aura sukha kA vidhAna karatI haiN| unakI vahI kalyANI anukampA, AcAryoM ne cAra anuyogoM kI praNAliyoM meM bA~dhakara isa loka meM pravAhita kI hai| gomaTeza-gAthA | 123 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29, tRSNA kA daMza rUpakAra aba mUrti ke sRjana meM tana-mana se tallIna ho gyaa| usake kuzala aura abhyasta hAtha, aneka prakAra ke choTe-bar3e, tIkSNa-moMthare, halke aura bhArI, upakaraNoM kA sahArA lekara, mere sahodara ke usa anagar3ha bhAga ko manohArI mAnava-AkAra meM parivartita kara rahe the| pASANa meM chipA huA prabhu kA rUpa pratikSaNa prakaTa hotA A rahA thaa| aneka sahAyaka zilpI takSaNa meM usakI sahAyatA karate the| parvata ko usa pratimA ke caraNoM se nIcA, sAnupAtika kATane aura rUpa dene kA kArya, vAstukAroM dvArA samAntara hI cala rahA thaa| kATe hue pASANakhaNDoM ko haTAne meM zramika-samUha anavarata saMlagna thaa| pratimA ke aMgopAMgoM kA aMkana karate samaya rUpakAra ke upakaraNoM dvArA aba jitanA bhI pASANa jharatA thA, use ekatra kiyA jAtA thaa| thor3e-thor3e dinoM ke antarAla para usakI taula kA svarNa, bhANDArika dvArA rUpakAra ko pradAna kara diyA jAtA thaa| isa kalpanAtIta pArizramika ne rUpakAra ko pramudita kara diyA thaa| vaha apane bhaviSya ke prati nizcinta aura Azvasta ho gayA thaa| pratimA ke samApana taka eka puSkala svarNabhaNDAra usake pAsa arjita ho jAyegA, yaha kalpanA usa zramajIvI zilpI ke lie sacamuca sukhada thii| pratidina prAtaH vaha yahA~ AtA thaa| devadarzana aura guruvandanA karake, navIna sphUrti aura utsAha ke sAtha jaba vaha yahA~ se vindhyagiri kI ora apane kAma para jAtA, taba usakA AtmavizvAsa aura usakA dRr3ha saMkalpa, usakI A~khoM se jhA~katA thaa| usake vizvAsa bhare pAda-nikSepa se aneka bAra usake mana kI dRr3ha saMkalpa zakti kA, maiMne svayaM anubhava kiyA thaa| AcArya mahArAja aura cAmuNDarAya pratidina hI nirdeza-parAmarza dene Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vindhyagiri para padhArate the| prAyaH pUrA hI munisaMgha yahA~ se kaTaka kI ora AhAra ke lie nikalatA aura AhAra ke uparAnta vindhyagiri para hI calA jaataa| madhyAhna kI sAmAyika unhIM zilAkhaNDoM, aura parvatazikharoM para karake, tIsare pahara hI phira isa candragiri para unakA Agamana hotaa| . paNDitAcArya aura jinadevana prAyaH pUrI kAryAvadhi taka parvata para hI rahate the| samaya milate hI sarasvatI bhI vahA~ pahu~ca jaatii| tInoM milakara bAhubalI bimba ke anupAta, sauSThava aura darzanIyatA kA nirIkSaNa aura parIkSaNa karate rhte| rUpakAra kI jananI parvata kI niyamita yAtrI thii| pratimA ke guNa doSoM aura takSaNa kI pragati kA sUkSmatama lekhA-jokhA vRddhA kI dRSTi meM rahatA thaa| nirmANa kA kArya nirdoSa aura saMtoSaprada DhaMga se cala rahA thaa| pASANa meM prANa phUMkane kI yaha dIrghakAlIna sAdhanA, apanI gati se gatimAna thii| eka dina rAtri ke pichale prahara meM rUpakAra ne eka vicitra svapna dekhaa| svapna meM usakI kuTI sahasA svarNa-kuTI meM parivartita ho gyii| sIr3hI se lekara chAnI taka saba kucha svarNamaya ho gyaa| dvAra, kapATa, vAtAyana, saba kuch| usane dekhA ki vaha svayaM eka svarNa-pIThikA para baiThA huA svarNa-thAla meM bhojana kara rahA hai| ammA use mamatApUrvaka iDalI sA~bhara parosane aayii| thAla meM iDalI ke Ane ke pUrva hI ekA-eka rUpakAra kI nIMda TUTa gaI aura usakA svapna khaNDita ho gyaa| svapna bhaMga ho to gayA, para vaha svaNima kalpanA rUpakAra ke manamastiSka para chA gyii| usane dIpAdhAra kI vAtI ukasAkara prakAza kiyaa| dekhA ammA abhI uThI nahIM hai| unakI vRddhApana kI deha, gRha-kArya ke parizrama se aura donoM parvatoM kI nitya kI yAtrA se, aisI zlatha ho jAtI thI ki zItala pATI para girate hI, unheM gaharI nIMda A jAtI thii| rUpakAra ne eka bAra ammA ke nizcinta mukha kI ora dekhaa| usane smaraNa kiyA ki apanI vyastatA meM idhara kaI dinoM se unake paira dAbane kA usakA dainika krama bhaMga ho gayA hai| koI bAta nahIM, aba gRhakArya ke lie sevaka niyojita karake unheM khUba vizrAma degA, aisA socakara rUpakAra ne apane Apako Azvasta kiyaa| ____ rUpakAra sahasA uThA aura pArvavartI kapATa ko TAlakara koSTha meM saMkalita svarNa-saMgraha kI ora atRpta mana se nihArane lgaa| atyanta sukhada lagA use yaha svrnn-drshn| koI bilamba nahIM lagA use kalpanA loka meM pahu~cate, jahA~ usane vicArA gomaTeza-gAthA | 125 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'abhI to bahuta takSaNa zeSa hai / pratimA kA samApana hone taka to svarNa kA choTA-sA parvata hI bana jAyegA usake pAsa / itanA ho gayA taba nizcita hI sukha aura Ananda ke jhUle meM jhUlate hI usakA vRddhApana bItegA / ' abhI rUpakAra kama se kama ghar3I bhara taka avazya, usa svarNa rAzi kI mohaka chavi kA darzana karate hue, kalpanA loka kI yAtrA kA Ananda uThAtA, parantu ammA ke uTha jAne ke bhaya ne usakI saMkalpa-samAdhi asamaya bhaMga kara dii| pUrva dizA kA andhakAra dhu~dhalAne lagA thA / kapATa ko yathAsthAna khIMcakara vaha prAtaH bhramaNa ke lie nikala gayA / 126 / gomaTeza-gAthA Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30. parigraha kA abhizApa dUsare dina rUpakara kucha adhika utsAha se bharA huA dikhAI diyaa| usake hAthoM meM adhika gatizIlatA parilakSita huii| chainI hathor3I calAte hI vaha aneka bAra bhItara hI bhItara apane kalpanAloka kI parikramA kara AyA / ekAdha bAra to apanI kalpita svarNakuTI kA dvAra kholakara, usakI kalpanA ne, parose hue svarNa-thAla kA sparza bhI kara liyaa| usa dina takSaNa bhI kucha adhika hI huaa| baTore gaye pASANa ke bhAra kA Akalana karate hue, Aja pahalI bAra rUpakAra ne, apane dinabhara ke arjana kA anumAna kiyaa| prApta honevAlI svarNarAzi kI kalpanA se use saMtoSa na hotA, aisA koI kAraNa nahIM thaa| usa rAta ammA kI caraNasevA karane kA usane vizeSa dhyAna rkhaa| parantu usakA lAlasAgrasta mana, zayana se pUrva eka bAra, saMcita svarNarAzi kA darzana karane kI abhilASA kA bhI damana nahIM kara paayaa| na jAne kyoM itanA utsAhita aura itanA prasanna hone para bhI rUpakAra usa rAta ThIka se so nahIM skaa| kala to nidrA meM usane svapna dekhA thA, para Aja tandrA kI sthiti meM hI bAra-bAra vaha svarNakuTI usake dRSTipatha meM AtI rhii| use lagA ki usake apane hAthoM meM hI akSaya svarNa-bhaNDAra chipA hai| usake saste lauha upakaraNa vAstava meM sone kI khAna haiN| vaha vikSipta-sA bAra-bAra pUrva dizA kI ora jhA~katA / usakA mana kahatA thA ki kaba sUryodaya ho / kaba vaha vindhyagiri para pahu~ce, aura kaba apanI chainI se, apane lie svarNa jharAnA prArambha kre| prAtaHkAla kucha zIghra hI usa dina yahA~ Akara rUpakAra ne jinavandanA kii| AcAryazrI Aja prAtaHbhramaNa ke lie sambhavataH kucha dUra nikala gaye the| unake lauTane kI pratIkSA bhI use asahya ho utthii| Aja Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pahalI bAra guru-darzana ke binA hI vaha vindhyagiri kI ora bar3ha claa| usakI gati kI atyanta AturatA cupacApa mujhe bahuta kucha batA gyii| maiM AzaMkA se sihara utthaa| kArya prArambha huaa| aisA lagatA thA ki Aja rUpakAra apane Ape meM nahIM hai / vaha Aja kisI bhI prakAra, kama se kama samaya meM, adhika se adhika pASANakaNa, usa zilA meM se jharA lenA cAhatA thaa| takSaNa kI yojanA ke anusAra vaha choTe, sUkSma upakaraNoM kI ora hAtha bar3hAkara bhI, anajAne hI bar3e aura sthala upakaraNa uThA letaa| upAMgoM, pratyAMgoM ko utkIrNa karane ke lie uThe usake hAtha, anajAne hI pratimA ke sthUla aMgoM ko ora bar3ha jAte, jahA~ se abhI bahuta pASANa kora kara girAne kI sambhAvanA thii| ___ Aja rUpakAra ke mana meM sthiratA nahIM thii| takSaNa meM usakI sahaja ekAgratA Aja usase kosoM dUra thii| usake mana meM taraha-taraha kI AzaMkAe~ prati pala uTha rahI thiiN| use lagatA thA ki puSkala svarNasaMcaya ke isa apUrva avasara se lAbha uThAkara, use zIghra se zIghra apanI kAmanA kI pUrti kara lenA caahie| vaha AzaMkA karatA, kahIM aisA na ho ki mahAmAtya adhika vyayasAdhya mAnakara, bIca meM hI yaha kArya roka deN| kahIM aisA na ho ki koI dUsarA zilpI alpa pArizramika svIkAra karake, yaha anubandha usase chIna le jaay| ___ eka bAra apane Apako jhakajhora kara usane apanI mUrkhatA ko dhikkArA bhii| mana ko bharosA bhI dilAyA ki-mahAmAtya ke pAsa svarNa kA aTa bhaNDAra hai| pratimA ke nirmANa ke lie unakI gaharI lagana hai| yaha kAma banda hone kI AzaMkA hI nirmUla hai| isa adhUre kAma ko hAthoM meM lekara pUrA kara sake, aisA dUsarA kalAkAra hai bhI kahA~ ? kAma kA samApana to usake hI hAthoM hogaa| jhare hue pASANa kI taula bhara svarNa bhI use milegA hii| phira itanI AturatA kyA use zobhA detI hai ? kaI bAra rUpakAra ne apane mana ko samajhAyA, parantu usakA yaha viveka do kSaNa bhI TikA nahIM raha skaa| mana ke kisI kone se ina sAre AzvAsanoM ke Upara eka zaMkA uThatI___'yaha ThIka hai ki mahAmAtya akSaya svarNakoSa ke svAmI haiM, ve kAma banda nahIM kreNge| yaha bhI nizcita hai ki adhurA kAma usake hAtha se chInane kI anIti koI nahIM kregaa| para, yaha to ho sakatA hai ki kisI kSaNa usakA apanA hI zarIra dhokhA de jaay| kyA yaha sambhava nahIM ki kala pakSAghAta se usakA hAtha hI stabdha ho jaay| kisI durghaTanA se 128 / gomaTeza-gAthA Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakI netrajyoti hI calI jAya / taba to svarNa - arjana kA yaha srota banda ho jAyegA / taba kyA yahI ThIka nahIM ki use anadekhe anAgata para bharosA na karake, avasara kA lAbha uThAkara, Aja, abhI, jitanI zIghra ho sake, jaise bhI ho sake, jitanA adhika ho sake, svarNa-saMgraha kara hI lenA caahie|' rUpakAra bAra-bAra apane viveka ko jAgRta karake, apane asthira mana kI nirmUla AzaMkAoM para ha~satA / bAra-bAra kAma meM mana lagAne kA prayAsa karatA, parantu hara bAra apane Apase hAra jAtA thA / Aja usakI chainI ke AghAta se jo bhI pASANakhaNDa dharatI para giratA, vaha use pASANa lagatA hI nahIM, svarNakhaNDa hI dikhAI detA thA / usakI dRSTi pratimA para se haTakara girate hue pASANakhaNDa kA pIchA karatI / mana hI mana vaha usake bhAra kA anumAna lagAtA / vaha pratipala saceta aura satarka thA ki kahIM usakA jharAyA huA koI pASANa kisI prakAra kho na jAya / tulA para car3hane se raha na jAya / ekAdhika bAra U~ce kASThaphalaka se nIce utarakara usane jhare hue pASANakhaNDoM ko svataH baTorakara, vastra meM bA~dhakara surakSita kiyaa| sAmAnyataH yaha kArya jinadevana dvArA niyukta lekhApAla kiyA karatA thA / ekabAra akAraNa hI rUpakAra nIce kaTaka taka gayA / apanI kuTI meM jAkara usane bhItara se dvAra banda karake, apanA svarNa-bhaNDAra ghar3I bhara taka dekhA / usakA bahuvidhi sparza kiyaa| phira Akara vaha kAma meM mana lagAne kA yatna karane lagA, para saphalatA use nahIM milI / aba bAhubalI kI chavi rUpakAra kI kalpanA se tirohita ho gayI thI / bAra-bAra prayAsa karane para bhI use usa AkRti kA darzana nahIM ho pA rahA thaa| jitane bAra bhI usane vaha AkAra DhU~r3hane kA prayatna kiyA, hara bAra vahA~ use svarNa kA eka parvata hI dikhAI diyaa| aisA svarNa parvata jise chIla - chIlakara ghara le jAnA hI jIvana kI sArthakatA hai / kalpanA ke vAtAyana se jhA~kakara, usa pASANagarbhita pratimA ko dekha pAne ke lie, aba vaha andhe ke samAna asahAya ho gayA thA / ekadama nirupAya aura nirIha / hArakara Aja usane samaya se pUrva hI vizrAma le liyA / rAta ko rUpakAra ne punaH svapna dekhA / sone kA eka bar3A Dhera hai, pahAr3a-sA U~cA aura vizAla / usI svarNagiri para vaha khar3A hai / cAroM ora loga jayakAroM se aura tAliyoM se usakA abhinandana kara rahe haiM / sahasA usane mur3akara vindhyagiri kI ora dekhA hai / vaha avAk raha gayA dekhakara ki vindhyagiri ke zikhara para usake anagar3ha bAhubalI Aja kahIM gomaTeza - gAthA / 126 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antardhAna ho gaye haiN| usa U~ce svarNagiri kI saMkIrNa coTI para khar3e hue usane jhA~ka-jhA~ka kaI bAra vindhyagiri ko dekhA, para bAhubalI kI vaha arddhanirmita pratimA vahA~ use dikhAI nahIM dii| usI prayAsa meM usakA saMtulana bigar3a gayA aura vaha coTI para se nIce kI ora girane lgaa| tabhI usakI A~kha khula gyii| jAgate hI rupakAra kA mana apane usa azabha svapna para glAni aura AzaMkA se bhara utthaa| vaha tatkAla bhAgA huA merI zaraNa meM aayaa| vahA~ nIce, vaha jo nukIlI U~cI caTTAna tuma dekha rahe ho na, usI para khar3e hokara usane doDDaveTTa kI ora AzaMkA bharI dRSTi ddaalii| Aja zuklapakSa kI dvAdazI thii| ujjvala jyotsnA ke prakAza meM usane Azvasta hokara dekhA ki usake anagar3a bAhubalI yathAsthAna virAjate the| usakA jAnA pahicAnA kASTha phalakoM kA maMca, aura maMca ke Upara jhA~katI huI bAhubalI kI pratimA kA vaha arddhanimita Urdhva bhAga, usa dhavala jyotsnA meM yahA~ se ekadama spaSTa dikhAI de rahA thaa| __apanI hI mUrkhatA para jora se ha~satA huA rUpakAra, apanI kuTiyA kI ora lauTa gyaa| parantu prayatna karane para bhI usa rAta phira vaha so nahIM sakA / use bAra-bAra smaraNa Ate rahe pravacana meM sune hue mahAmAtya ke zabda___ 'jo kaSAya ke zikhara para car3ha jAte haiM, ve kevala apane hI pAne aura khone ke lekhe meM kho jAte haiN| unakI dRSTi apanI hI jaya-parAjaya taka sImita hokara raha jAtI hai| nIti-anIti, apanA-parAyA, kucha bhI phira unheM dikhAI nahIM detaa| unakA saMtulana kisI na kisI kSaNa bigar3atA hI hai| unakA patana avazyaMbhAvI hai / parAjaya hI unakI niyati hai|' 130 / gomaTeza-gAthA Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31. hRdaya-manthana ke ATha pahara Aja rUpakAra vikSipta-sA ho uThA thaa| jisa prakAra usakI saMkalpazakti DagamagA gayI thI, usakI ekAgratA aura usakI nidrA usase china gayI thI, usa vaMcanA se vaha bhItara taka kA~pa uThA thaa| usakA komala kalAkAra mana, AtaMkita ho uThA thaa| use aisA lagatA thA jaise usakA saba kucha kho gayA hai / svarNa-saMgraha ke lAlaca meM vaha do hI dina meM ekadama kaMgAla ho gayA hai| jinadevana ne kala use asamaya nIce utarate, pASANa baTorate tathA akAraNa hI nivAsa kI ora jAte dekha liyA thaa| sarasvatI aura paNDitAcArya ke sAtha usane rUpakAra kI isa visaMgati para gambhIratA se vicAravimarza kiyaa| kArya ke prati usakI avahelanA, aura usake anamanepana kI sUcanA, paNDitAcArya ne mahAmAtya ko bhI usI dina de dii| cAmuNDarAya isa apriya samAcAra se vyagra ho utthe| ve dekhate the ki yadyapi vindhya ke usa zikhara kI AkRti parivartita ho gayI hai, parantu pratimA ke takSaNa kA kArya to abhI prArambha hI huA hai| unheM lagA ki sUkSma kArya meM svalpa pASANa jharegA, ata: aba rUpakAra ko thor3A hI svarNa prApta hogA, yahI socakara usakA mana vikala ho gayA hai| 'kaThina kAma ke lie alpa pArizramika milegA' apane anubandha kI yaha visaMgati unakI samajha meM A gyii| unhoMne tatkAla nizcaya kara liyA ki Aja se rUpakAra ko mu~hamA~gA hI pArizramika deNge| yadi usane svataH mA~gane meM saMkoca kiyA, to upalabdha pASANa kA do bhAra svarNa dene kI abhistAvanA ve svayaM usase kreNge| rUpakAra prasanna aura utsAhita rhegaa| tabhI yaha kArya sampanna ho skegaa| ammA parasoM hI beTe kI anamanaskatA dekhakara cintita thiiN| unhoMne Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kala rAta nidrA kA nATaka karake, beTe kA svarNa-moha apanI A~khoM se dekha liyA thaa| do dina meM bhojana aura nidrA ke binA usakI jo dazA ho gaI thI, vaha bhI unheM pIr3ita kara rahI thI / prAtaH jaba rUpakAra unake caraNasparza karane AyA, tabhI unhoMne use Toka diyA 'aisA anamanA kyoM hai re ? kyA tujhe kucha vikAra huA hai ? tere netra to dekha, kaise aMgAra se lAla ho rahe haiM ?" 'kucha to nahIM ammA ? lagatA hai parizrama kI klAnti hai / alpakAla meM svataH ThIka ho jAU~gA / ' uttara meM yathArtha se bhAgane kA pUrA puruSArtha kiyA gayA thA / ammA ko avasara jAnakara, mana ke bhItara kA mamatA bharA Akroza avilamba prakaTa kara denA Avazyaka lagA 'maiM terI jananI hU~ beTe ! nau mAha taka maiMne apanI kokha meM DhoyA hai tujhe / tere tana-mana ko maiM jitanA jAnatI samajhatI hU~, utanA apane Apako tU svayaM kyA kabhI samajha pAyegA ? dekhatI hU~ tU lobha ke duzcakra meM pha~sa gayA hai| adhika pArizramaka kI upalabdhi terI kalA - sAdhanA ko bhaMga kara rahI hai / yaha svarNa, jo Aja tere manaprANa meM basa gayA hai, isI kI mamatA ne tIna dina se tere sarjanahAra hAthoM ko jar3a kara diyA hai / yaha to terA AtmaghAta hai beTA ! ' kahate-kahate ammA kA pIr3ita mAtRtva unake netroM se chalaka ue / uttarIya se apanI A~kheM poMchakara unhoMne apanI pIr3A ko aura svara diye 'yaha terA pramAda nahIM, merA hI abhAga hai re ! dekhatI hU~, eka vaha bhAgyavAna mA~ hai jisakA beTA, usakI icchApUrti ke lie kyA kucha tyAga nahIM kara rahA ? apanI ammA kI eka icchA kI pUrti ke lie mahAmAtya apanA kubera kA-sA koSa, udAratA se luTAte jA rahe haiN| idhara eka maiM abhAgI mA~ hU~, jisakA beTA usa icchApUrti kI kSamatA rakhate hue bhI, svarNa kI cakAcauMdha meM andhA huA jA rahA hai / ' 'tU kyA socatA hai beTA ! bAhubalI kI pratimA niSpanna hone para kAlaladevI ko jitanI prasannatA hogI, mujhe kyA usase kucha kama hogI ? unheM usa dina apane beTe para jitanA garva hogA, mujhe apane beTe para kyA usase kama hogA ? para tU merI bhAvanA kA Adara kare, aisA merA bhAgya hI kahA~ hai ?" 'mujhase aparAdha huA ammA !' kisI prakAra itane hI zabda rUpakAra ke mukha se nikala paaye| jananI kI goda meM sira rakhakara vaha pratAr3anA 132 / gomaTeza - gAthA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAye hue zizu kI taraha bilakha utthaa| ammA ne sira para hAtha phirAte hue apane bhaTakate beTe ko dulAra diyaa| unake bhItara kA Akroza abhI nizzeSa nahIM huA thaa| gaMga rAjya ke rAjyazilpI kI ve patnI thiiN| Aja unakA putra usa pada para AsIna thaa| kalA kI sAdhanA ke lie AtmasaMyama kI mahattA unheM bhalIbhA~ti jJAta thii| garama lauha para AghAta karake use ThIka samaya para, ThIka AkRti dene kI kalA unheM bhI AtI thii| neha aura kSobha mizrita vANI meM unhoMne apane mana kI samasta vedanA putra ke samakSa prakaTa kara dI___'tujhase kyA kahU~ re ! kaise samajhAU~ ki yaha kalA terA ajita varadAna nahIM hai| yaha tere pUrvajoM kI sAdhanA hai| bar3e saMyama-jatana se isakA nirvAha karanA par3atA hai| varSoM taka kabhI dUsarA bhojana, aura tIsarA vastra, jAnA nahIM hama logoM ne| itane nispRha rahe tere pitA, tabhI unheM yaza milaa| unhoMne kabhI pArizramika ThaharAyA nahIM, mA~gA nahIM, liyA bhI nhiiN| mUrti kI prathama vandanA kI jo nyauchAvara mila jAtI thI, basa vahI thA unakA paarishrmik| ve kahA karate the--'sAdhanA ko pArizramika kI tulA para car3hAne se sAdhaka kA anta ho jAtA hai| usakI khokhalI deha bhale hI DolatI rahe, bhItara kA kalAkAra phira jIvita nahIM raha jaataa|' ___ 'tUne bhI pahile kyA kabhI mA~gakara, anubandha karake, pArizramika liyA hai ? nahIM jAnatI isa bAra yaha tujhe kyA ho gayA hai ? bhUla gayA, kyA kahA thA tere pitA ne tere gurumantra meM?' ___ 'lobha aura ahaMkAra, yaha do luTere haiM isa sAdhanA ke mArga meN| inase sadA sAvadhAna rahanA / sadA inase bacAnA apanI sAdhanA ko|' 'unakA gurumantra smaraNa kara vatsa ! Aja ve yadi yaha mUrata banAte, to sahasra bhAra svarNa ke badale bhI apanI sAdhanA ko, tulA para nahIM cddh'aate|' ___ 'bhalA huA jo zIghra tujhe buddhi A gyii| prAtaH kA bhaTakA pathika sandhyA taka pA~tha nivAsa meM lauTa AyA, to use koI bhaTakA nahIM khtaa| jA, apane mana ko sthira kr| apanI kalA kI sAdhanA kr| vahI sAdhanA terI yathArtha jananI hai re ! merI kokha se upajA terA zarIra kisI dina kho jAyagA, parantu kalA kI kokha se janmA terA yaza, tujhe amara kregaa| jAkara baiTha unhIM anagar3ha kAmadeva ke caraNoM meN| vahI pUrNakAma, merI aura terI, sabakI kAmanA puureNge|' mAtRtva kI saMjIvanI kA saMsparza aura mana ko matha jAnevAlI yaha gomaTeza-gAthA | 133 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vANI, rUpakAra ko nayA bala, nayA sAhasa de gyii| vaha cupacApa uThA, jananI ke caraNoM meM mAthA rakhA aura eka navIna saMkalpa se bharA mujha candragiri kI ora cala par3A / candraprabhu basadi kI vandanA karate samaya Aja na jAne kauna-sA srota par3hatA rahA rUpakAra, ki pUre samaya usakI A~khoM se azrudhAra jharatI rhii| AcArya mahArAja usa samaya brahmadeva stambha ke pAsa, dhUpa meM baiThe adhyayana kara rahe the / vaha dUra se hI unheM namostu karake vindhyagiri kI ora calA gayA / mahArAja ke sAmane jAne kA sAhasa vaha nahIM juTA pAyA / rUpakAra yathAsamayaM vindhyagiri para gayA avazya, parantu chainI - TA~kI kA sparza Aja usane nahIM kiyA / apanI kSamatA para se usakA vizvAsa sta gayA thA / vaha AzaMkita thA ki aisI manasthiti meM vaha yatna bhI karegA to bhI, usa rUpa kA sRjana vaha kara nahIM pAyegA / na jAne usake kisa upakaraNa kA kauna-sA avAMchita sparza, usakI hathauTI kA kauna-sA asaMtulita AghAta, Aja kahA~ usa manohArI chavi meM vidrUpatA kA kalaMka ukera degA / anamane bhAva se vaha idhara-udhara DolatA rahA / jinadevana aura paNDitAcArya kI dRSTi se bhI prayAsapUrvaka usane apane Apako bacA liyA / tIsare prahara sarasvatI parvata para AyI / rUpakAra ne usake sAtha saurabha ko dekhate hI Tera liyaa| use bahalAne kA bahAnA lekara vaha eka ora oTa meM jAkara baiTha gayA / sarasvatI aura jinadevana ne rUpakAra kI glAni tAr3a lI aura haThAt usase bAta karane kA nirNaya kiyA / kSaNeka meM ghUmate hue ve usake zailAzraya ke dvAra para jA pahu~ce / jaise kisI ne corI karate dekha liyA ho, aise cauMkakara, lajjita-sA hokara, namita dRSTi rUpakAra ne donoM kA abhivAdana kiyA / 'kyA huA vIrana ? svAsthya to ThIka hai na ? ammA ne batAyA, bhojana nahIM kiyA tUne ?' sarasvatI ne bhUmikA bA~dhI / 'kucha to nahIM dIdI ! kitanA bhI khAU~ kyA ammA ko kabhI santoSa de pAU~gA ! eka dina nahIM bhI khAyA to kyA / ' kala 'nahIM bhaiyA ! maiM to AyI hI Aja isIlie hU~ / cala terA bhojana rakhA hai / ' 'eka kA~TA lagA hai dIdI ? use nikAlane kA upAya ho jAya tabhI aba bhojana kara sakU~gA / ' kahate-kahate galA ru~dhane lagA rUpakAra kA / sarasvatI ne apanatva ke 134 / gomaTeza - gAthA Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAtha kahA____ 'dekheM to re ! kaunasA kA~TA tere bhojana meM aura kAma meM bAdhaka huA hai, tIna dina se / kyA apanI dIdI ko bhI nahIM batAegA?' ___'so kyA tumase chipI hai merI yaatnaa| jAnatA hU~ ammA ne kahA hogA tumse| kumAra bhI dekha rahe haiM merI durdshaa| maiM kisa se kyA kaha~ ? tRSNA kI nAgina kA aisA daMza lagA hai mujhe ki mere hAtha kIlita ho gaye haiN| merI sAdhanA kuNThita ho gayI hai / kaise hogA isakA pratikAra dIdI ? maiMne saMkalpa kara liyA hai, bhojana Aja bhI nahIM karU~gA, aura kala prAtaH taka yadi nahIM lauTA merA vizvAsa, nahIM bahurA merA varadAna, to phira kabhI dekha nahIM sakogI merA mukh| isI parvata kI kisI zilA se sira TakarAkara apane zApagrasta jIvana ko samApta kara luuNgaa|' A~suoM se AcchAdita rUpakAra kA mukha, pazcAtApa ke Avega se dayanIya ho utthaa| kumAra ne kandhe para hAtha dhara kara use sAntvanA dii| usakI pIr3A se dravita sarasvatI ne komala-sA AzvAsana diyA___ 'aisA kucha nahIM hogA bhrAta ! terI sAdhanA kahIM gayI nahIM, vaha to tujhase abhinna hai| Avega zAnta hote hI vaha avazya prakaTa hogii| para anazana karane se kyA hogA? phira tujhe jJAta hai ? kaTaka meM koI nirAhAra raha gayA, to jAna pAne para vApAjI kaisI pratAr3anA kareMge? jAnatA nahIM kitanA kar3A hai unakA anuzAsana, kitanI tIkSNa hai unakI dRSTi, kyA mere lie vipadA bulAyegA?' __ sarasvatI ne apane maryAdita vyaMgya se vAtAvaraNa kI gambhIratA ko aura sahaja kiyA 'hA~ maraNa kA vicAra uttama thaa| usameM sArI samasyAoM kA samAdhAna hai| para usameM bhI mujhe eka bAdhA dikhAI detI hai| kaTaka ko to mantroM se bA~dha rakhA hai paNDitAcArya ne| vahA~ to unakI AjJA ke binA roga, marI, bhUta, preta aura mRtyu, kisI kA bhI praveza ho nahIM sakatA, aura isa parvata para kevala sallekhanA yA samAdhimaraNa hI sambhava hai, so usake lie AcAryazrI kI sahamati anivArya hai|' _ 'taba aisA kara vIrana ! merI kSema-kuzala ke lie to calakara bhojana kara le, aura prAtaHkAla apane sAre saMkalpa-vikalpa rakha de AcArya mahArAja ke smkss| phira jaisI unakI AjJA ho vaisA hI krnaa| koI nahIM rokegA tujhe|' ___'cala re saurabha, mAmA ko ghara le cl| bhojana meM vilamba ho rahA gomaTeza-gAthA | 135 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarasvatI kA Adeza thA to saurabha ke lie, para usakA pAlana karanA thA jinadevana ko| turanta hI rUpakAra ke kandhe para hAtha rakhe ve patnI aura putra ke sAtha vyasta-bhAva se nIce kI ora cala pdd'e| sarasvatI ke sambodhana se rUpakAra ko bahuta DhADhasa bNdhaa| apanI dazA se vaha sacamuca bahuta bhayabhIta ho uThA thaa| kisI bhI prakAra vaha isa nAgina se pIchA chur3AnA cAhatA thaa| usakA adhUrA kArya use pukAra rahA thaa| apanI sAdhanA se pala-bhara kA bhI bichoha aba use bhArI laga rahA thaa| vaha Azvasta huA ki prAtaHkAla AcArya mahArAja ke samakSa mana kI pUrI AkulatA ughAr3akara rakha dene se usakA samAdhAna ho jaayegaa| una aparigrahI mahAvratI ke pAsa isa parigraha-pizAca mocana kA mantra avazya milegaa| yahI saba socate hue usane sone kA upakrama kiyaa| mana ko taraha-taraha se samajhAte hue, rUpakAra ne niDhAla hokara apane Apako nidrA ke aMka meM DAla to diyA, parantu usakA avacetana mana abhI bhI UhApoha meM DUbA thaa| nirdoSa aura nirbAdha nidrA Aja bhI usake bhAgya meM nahIM thii| arddharAtri meM usane punaH svapna dekhA-svarNa kA vahI parvata, vaisA hI ddher| antara kevala itanA ki Aja vaha svayaM usa parvata ke nIce daba gayA hai, dabatA jA rahA hai| usa bhAra se ubarakara bAhara nikalane kA usakA koI prayatna saphala nahIM ho rahA / pratipala vaha bhAra bar3hatA hI jA rahA hai| usakI svAMsa taka ruddha honA prArambha ho gyii| sahAyatA ke lie dUra-dUra taka koI bhI vahA~ dikhAI nahIM de rhaa| sahasA usa bhAra tale se usakI A~kheM do gatimAna caraNoM ko apanI ora AtA dekhatI haiN| sAr3I kI kora batAtI hai, ki ve usakI hI jananI ke zaraNabhUta caraNa haiN| vaha apane tana mana kI pUrI zakti lagAkara pukAra uThAammA : T...T... ___ manda dIpaka ke jhIne ujAsa meM, lagabhaga TaTolate hue, vRddhA apane putra kI caTAI taka phuNcii| leTe hue bhayAkrAnta beTe ke mAthe para hAtha pherakara unhoMne kahA, 'lagatA hai sapane meM Dara gayA hai re ! na jAne kyA-kyA to vicAratA rahatA hai aajkl| cintA karane se kAma to hogA nhiiN| isa duvidhA ko chor3anA hI hogA bettaa| cala, so jA, maiM baiThI hU~ tere paas| prAtaH AcArya mahArAja ke pAsa calakara terA upAya puuchNgii|' thor3A-sA saraka jAne para hI rUpakAra kA sira jananI kI jaMghA para Tika gyaa| unakA mamatA bharA hAtha abhI bhI usake mAthe para thaa| rUpakAra ko lagA kitanA abhaya hai ammA kI goda meN| dhIre-dhIre vaha Azvasta huA, usakI A~kheM jhapane lgiiN| 136 / gomaTeza-gAthA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ammA ko smaraNa AyA beTe kA zaizava, jaba prAyaH sapanoM meM Darakara isI prakAra vaha cauMkatA thA / aise hI goda meM liTAkara ve use sulAtI thIM / Aja unakA putra unheM vaisA hI lagA | bholA aura nAsamajha / na jAne kyA huA unake mana ko ki A~sU kI do bU~deM sahasA unakI A~khoM se Tapaka pdd'iiN| phira unheM varSoM purAnI lorI kI eka paMkti smaraNa A gayI jise unake hoMTha anajAne hI gunagunA uThe / unI beTe ne mA~ para do uSNa jala- binduoM kA anubhava kiyA / taba taka usakA sArA bhaya, sArA viSAda, lorI ke una divya svaroM meM DUba gayA thA / gomaTeza - gAthA / 137 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32. svatantratA kA sandeza Aja cartudazI kA parva thaa| parva ke dinoM meM zilpiyoM-zramikoM ko pUre dina kA avakAza milatA thaa| muni saMgha meM usa dina prAtaHkAla AcAryazrI kA pravacana hotA thaa| sabhI sAdhu upavAsapUrvaka sAdhanA meM hI vaha divasa vyatIta karate the| rUpakAra jaba ammA ke sAtha vahA~ upasthita huA, taba sabhI loga deva, zAstra aura guru kI pUjana-bhakti karake sabhAsthala para ekatra ho cuke the| mahAmAtya saparivAra vahA~ upasthita the| pravacana prArambha hone meM vilamba nahIM thaa| guru ko namana karake mA~ beTe vahIM eka ora baiTha gye| Aja AcArya mahArAja ne apane pravacana meM svatantratA aura paratantratA kA vizleSaNa kiyaa| do ghar3I taka unakI vacana-gaMgA yahA~ pravAhita hotI rhii| Aja bhI tuma logoM ke lie usa upadeza kI upayogitA asaMdigdha hai| isa prakAra prArambha huA unakA pravacana saMsAra kA pratyeka prANI svatantratA kA AkAMkSI hai| vaha paratantratA se AtaMkita hai| bhagavAn mahAvIra kA darzana, svatantratA kA abhaya dilAne vAlA vizva kA anupama darzana hai| isa darzana meM apane 'sva' ke abhijJAna dvArA hI mokSamArga kI sAdhanA kA vidhAna kiyA gayA hai| apane Apako pahacAnane kA yaha puruSArtha, vizva kA sabase bar3A puruSArtha kahA gayA hai| apane 'sva' ko prApta kara pAnA hI jIvana kI sabase bar3I upalabdhi mAnI gaI hai| -ajJAnI prANI dIrghakAla se saMsAra ke isa maMca para, nAnA prakAra ke rUpa-veSa dhAraNa karatA haA bhaTaka rahA hai| saMsAra meM usane baddhi ke bar3e-bar3e prANAyAma kiye, parantu apanA vaijJAnika vizleSaNa kabhI nahIM kiyaa| dUra-dUra ke padArthoM ko jAnA, unheM juTAyA, unakA upabhoga Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| unheM bhaviSya ke lie surakSita karane kA prayAsa bhI kiyA, parantu apane Apako jAnane kA yatna usane kabhI nahIM kiyaa| apane 'sva' se jur3ane kI usakI pravRtti banI hI nhiiN| Atma-Ananda kI nirjhariNI meM vaha kabhI bhIgA hI nhiiN| apane bhaviSya kI surakSA kA koI upAya usane Aja taka kiyA hI nhiiN| -ajJAnI jIva 'sva' ko bhUlakara 'para' meM Ananda mAna baiThA hai| Aja bhI vaha nirantara usa 'para' kI hI upAsanA meM apane jIvana kI sArthakatA mAna rahA hai| aharniza usI ke saMkalana meM vaha saMlagna hai| saMsAra ke ve padArtha, jo tRpti ke nahIM, tRSNA ke hetu haiM, saMtoSa ke nahIM, AkAMkSAoM ke janaka haiM; zAzvata nahIM haiM, kSaNabhaMgura haiM, svataH vinAzavAn haiM, vaha unhIM meM tRpti, saMtoSa aura zAzvata kalyANa DhU~r3hatA hai| jo prakaTa hI 'para' hai, unheM hI apanepana kI dRSTi se dekhatA hai| jo svataH hI usase vilaga haiM, chUTa jAnevAle haiM, unhIM ke pIche vaha janma se mRtyu taka bhaTakatA hai| 'para' ko pAne kI yaha lAlasA hI 'paratantratA' hai| 'sva' kI upalabdhi kA vijJAna ho 'svatantratA' hai| __-apane Apako pahacAnane aura pAne kI yaha prakriyA, prANiyoM ke lie atyanta sarala hai| AtmA to nitya zAzvata, cetana tatva hai| vahI to tumhArA astitva hai| use kahIM se lAkara upalabdha nahIM karanA hai| apane hI bhItara usakA abhijJAna karanA hai| ___--yaha jo jijJAsA karatA hai, yaha jo uttara aura samAdhAna prastuta karatA hai, yaha jo usa vyavasthA ko grahaNa aura dhAraNa karatA hai, yahI vaha Atmatatva hai| yaha Atmatatva 'para' kI saMgati se vikArI banA bhaTaka rahA hai| krodha, mAna, mAyAcArI, pralobhana, icchA, abhilASA Adi vikAroM meM DolanA isakA aparAdha hai| ina vikAroM se pRthak apane cetanasvarUpa ke dvArA isakI pahacAna karanA hI, AtmA kA anveSaNa hai| ina vikAroM kA abhAva karake isa sva' tatva kA grahaNa hI Atmopalabdhi hai| --apanI apriya vikArI dazA ko chor3anA hI zreyakara hai| -phira jo zeSa rahe vahI apanA vaibhava hai| -anAvazyaka kA vimocana hI Avazyaka kI upalabdhi hai| -apriya kA tiraskAra hI isa priya kA satkAra hai| -azAzvata kA visarjana hI zAzvata kA upArjana hai| -vibhAva kA parAbhava hI svabhAva kA udaya hai| - 'para' kA vimocana hI 'sva' kA srajana hai| --pavana kI preraNA se uThanevAlI taraMgoM ke zAnta ho jAne para, jaise gomaTeza-gAthA | 136 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazAnta, gambhIra aura aparampAra paridhivAlA samudra, svataH prakaTa dikhAI dene lagatA hai, usI prakAra krodha, mAna, mAyA aura lobha kI taraMgoM ke vilIna ho jAne para, pUrNa zAnta, parama gambhIra, ananta guNamAlA kA bhaNDAra yaha Atmasindhu, sva-cintana ke dvArA, anubhava meM Ane lagatA hai| nija anubhava kI yaha kalA hI, saMsAra-sAgara kI bha~vara se jIva kA uddhAra karane meM samartha hai| -rAga-dveSa kA paryavasAna ho jAne para, jIva kA sahaja vItarAga bhAva hI zeSa raha jAtA hai| jJAna kI vahI nirApada, nirAkula aura nirvikalpa sthiti hai| yaha vItarAgatA tumheM kahIM se lAnA nahIM hai| vaha to vikAroM ke visarjana se udita honevAlA jIva kA sahaja svabhAva hai| -jaba taka jIva ko isa 'sva' ke svAmitva kA jJAna nahIM hai, tabhI taka vaha 'para' ke svAmitva kA abhilASI hai| dUsare para adhikAra kI kAmanA jaba taka sukhada lagatI rahegI, taba taka 'sva' ke adhikAra se use vaMcita hI rahanA pdd'egaa| jo cetana ke vibhava se anabhijJa haiM, vahI acetana ke camatkAra se prabhAvita haiN| vahI paratantra haiN| jise apanA svAmI banane kI kalA jJAta nahIM, vahI 'para' ke svAmitva meM Anandita hotA hai / jisane 'sva' ke svAmitva kA gaurava prApta kara liyA vahI svatantra hai| usI svatantratA kI ArAdhanA karane se tumhArA kalyANa hogaa| nemicandrAcArya mahArAja kA yaha pravacana unakI pravacana-mAlA kA eka aMga thA, parantu rUpakAra ko usameM eka pRthak hI udbodhana sunAI diyaa| use lagA jaise mahArAja kA pUrA pravacana Aja usI ke sambodhana ke lie pradAna kiyA gayA hai| eka-eka vAkya, eka-eka udAharaNa, usI kI ora iMgita karatA huA kahA gayA hai| usake mana meM dvandvoM ke ghana garjana to kara hI rahe the, isa vANI se jaise vahA~ eka bijalI hI kauMdha gyii| eka jyoti zlAkA jaise usake mana ke sAre andhakAra ko cIratI huI, usake mastiSka taka ko prakAzita kara gyii| rUpakAra ko sahasA yaha bodha huA ki AtmasAdhanA aura zilpasAdhanA ke siddhAntoM meM koI mUlabhUta antara nahIM hai| jaise idhara jar3a zarIra meM, cetana Atma-tatva, apanI sampUrNa sampadA ke sAtha, pRthak hI virAjamAna haiM, vaise hI udhara anagar3ha zilA meM bAhubalI kI pratimA bhI, apane samasta avayava-AkAroM ke sAtha virAja rahI hai| jisa prakAra yahA~ heya aura anAvazyaka vikAroM ko haTAkara, Atma-tatva ko prakAzita karane kI AvazyakatA hai, usI prakAra vahA~ bhI anAvazyaka pASANa ko pRthak karake, pratimA ko prakaTa hI to karanA hai| jar3a zarIra kA AkarSaNa, 140 / gomaTeza-gAthA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usI kI sevA-samhAra kI AkAMkSA, jisa prakAra yahA~ Atmadarzana meM bAdhaka hai, usI prakAra vahA~ jharate hue vyartha pASANa ke saMkalana kI lagana, use svarNa se taulane kI AkAMkSA, usa parama saumya vItarAga chavi ke takSaNa meM mujhe bAdhaka ho rahI hai| jar3a se anubandha tor3akara hI jaise cetana seM sAkSAt kiyA jA sakatA hai, usI prakAra yaha svarNAnubandha tor3akara hI vItarAga aparigrahI mudrA kA anveSaNa mere lie sambhava hogA / usa vItarAga saumya mudrA ko dRSTi meM lAkara ekAgra mana se hI yaha sAdhanA pUrI ho skegii| gomaTeza-gAthA | 141 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33. zApa kA vimocana rUpakAra ko aba mArga dikhAI de gayA / use svataH apanI vyathA kA nidAna mila gyaa| pIr3A-mukti kA upAya bhI usake samakSa spaSTa ho gayA / ThIka hI to kahA una karuNAdhArI gurudeva ne - 'para ko pAne kI lAlasA hI paratantratA hai / ' kaisA pAgala ho gayA thA maiM ? mere bhagavAn bAhubalI to usa vindhyazilA meM virAjamAna haiN| unheM kahIM se lAnAbanAnA nahIM hai / apanI svatantra sAdhanA - arcanA ke bala para kevala unheM rUpAyita karake loka ke lie dRSTigamya kara denA hI merI sevA hai| I svarNa- grahaNa kI paratantra AkAMkSA kA hI grahaNa laga gayA hai merI svatantra sAdhanA ko / maiMne svayaM hI bisAra diyA hai apanI siddhi-sampadA ko / pASANa se svarNa kI tola karanA, eka kA saMgrahakara dUsare ko pheMkanA, kyA yaha mATI se mATI kA hI vinimaya nahIM hai ? aba banda karanA hogA mujhe yaha khela / svayaM hI tor3anA hogA mujhe lAlasA kA vaha cakravyUha, jisameM maiM svayaMmeva pha~sa gayA huuN| dUsarA kauna isakA pratikAra karegA ? nahIM, aba eka pala bhI nahIM / tRSNA ke usa nAgadaMza ko nirviSa karanevAlI nAgamaNi jaba hAtha laga gayI hai, taba abhI, yahIM, isI samaya honA cAhie usa pIr3A kA upacAra / pArizramika ke vyAmoha se ubarakara hI merA sRjana sampanna ho sakegA / ammA ke pukArane para hI rUpakAra kI vicAra-zRMkhalA bhaMga huii| AcAryazrI ke samIpa jAkara donoM ne namana kiyA / ammA ne beTe kI vyathA kahane kA upakrama kiyA parantu mahArAja ne varjanA kara dI'bhadra ! niHzalya hokara svayaM apanA abhiprAya kaho / ' rUpakAra apane saMkalpa para aba taka dRr3ha ho cukA thA / usakA AtmavizvAsa jAgRta ho cukA thA / vinayapUrvaka karabaddha khar3e hokara usane Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana kiyA 'kahane ko kucha zeSa nahIM rahA mahArAja ! Apake darzanoM se hI merI mUrcchA bhaMga ho gyii| eka bhayAnaka svapna dekhA thA, usI se AkrAnta aura AtaMkita ho uThA thA merA mana / ApakI vANI ne mujhe jagA diyaa| aba na svapna zeSa hai, na usakA AtaMka | maiMne anubhava kara liyA hai mahArAja, yaha svarNa hI merI jar3atA kA kAraNa banA hai / pArizramika kI lAlasA meM baMdhe hAtha, ApakI vizada kalpanA ko AkAra nahIM de paayeNge| Asakti kI khandaka meM DUbakara itanI uttuMga mUrti kA nirmANa koI nahIM kara skegaa| isa anubandha se mukta hokara hI mere upakaraNa sRjana meM samartha hoNge| maiM arjita aura anarjita, samasta pArizramika kA tyAga karane ke lie, mahArAja kI AjJA aura mahAmAtya kI sahamati cAhatA hU~ / ' yathArtha to yaha hai pathika, ki silAvaTa aura mUrtikAra una dinoM samAja ke atyanta sAmAnya varga ke prANI mAne jAte the / koI mUrtikAra bhI aisA prabuddha, itanA niSpraha aura bhAvuka ho sakatA hai, aisI kalpanA usa sAmantI samAja-vyavasthA meM sahaja nahIM thI / maiMne usake pUrva aneka vAstukAroM, mUrtikAroM aura zilpiyoM ko dekhA hai / varSoM taka unhoMne apane upakaraNoM se mujhe bhI upakRta aura saMskRta kiyA, para aisA pratibhAvAna zilpI pahalI bAra isa prAMgaNa meM AyA thaa| Aja yaha rUpakAra jisa garimA ke sAtha AcArya zrI ke samakSa upasthita thA, zilpI kA vaha eka nirAlA hI rUpa thA / usakA saMkalpa sunakara loga vismita se raha gaye / cAmuNDarAya ko apane kAnoM para bharosA karanA kaThina ho rahA thA / mahArAja rUpakAra ko koI uttara deM, isake pUrva hI unakI adhIra vANI gU~ja uThI 'nahIM maharAja ! yaha kisI prakAra ucita nahIM / pArizramika zilpI ko lenA hI cAhie / ' sAgraha unhoMne nivedana kiyA, aura tatkAla ve rUpakAra kI ora unmukha hue 'pArizramika to svIkArate jAnA hogA zilpI ! uttarottara aba zrama tumheM adhika hogA aura jharanevAle pASANa kA bhAra ghaTatA jAegA, isalie Aja se pASANa ke bhAra kA dogunA svarNa tuma prApta karoge / ise nakAra nahIM sakoge / paryApta svarNa hai cAmuNDarAya ke koSa meM / ' mahAmAtya kI darpayukta vANI aura prabhAvazAlI mahAn vyaktitva ke samakSa, kSaNa bhara ko to rUpakAra hataprabha-sA huA, parantu avilamba hI use gomaTeza - gAthA / 143 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apano kuNThA aura jar3atA kA smaraNa karake bhItara se sAhasa milaa| apane saMkalpa ko mana hI mana doharAte hue usane namratApUrNa zabdoM meM, dRr3hatA se bharA huA uttara diyA 'kSamA kareM mahAmAtya ! isa svarNa kI mUrcchA ne mujhe apaMga kara diyA hai / isI ke moha meM merI sAdhanA mujhase rUTha gayI hai| Apake akSaya-aTUTa svarNa- koSa kA mujhe anumAna hai / ApakI udAratA bhI jaga vikhyAta hai / merA to bhojana-vastra bhI ApakA hI pradAna kiyA huA hai / parantu jo vastu merI sAdhanA meM hI bAdhaka bana rahI hai use aMgIkAra karake maiM jIvita kaise rahU~gA / ' 'na jAne Apake pAsa kauna-sI vidyA hai jo itane svarNa-bhaNDAra ke svAmI hokara bhI Apa sAmAnya aura prakRtistha bane rahate haiM / ApakI sampadA ke sindhu kA bindu bhI mujhe abhI prApta nahIM huA, parantu jitanA bhI milA hai usI ne mujhe to vikSipta kara diyaa| merI prArthanA svIkAra kIjie / mukta kara dIjie mujhe isa anubandha se / ApakA hI bhojana vastra AjIvana grahaNa karU~gA, parantu pArizramika aba maiM svIkAra nahIM kara saka~gA / ' 'ApakI prabhu pratimA to usa zilA meM banI huI hI hai / apane anubhava se maiMne kaI bAra usakA darzana kiyA hai / yahA~ se abhI bhI vaha mujhe dikhAI de rahI hai| Upara-Upara kA kucha anAvazyaka aura arthahIna pASANa utAra gA, tabhI Apako bhI usakA darzana upalabdha ho jAyegA / ' 'aba Apa hI kaheM mahAmAtya ! anAvazyaka ke vimocana meM kaisA parizrama aura usakA kyA pArizramika ? jo vyartha hokara jhara hI rahA hai, usake lekhe-jokhe kA kyA mahatva ?" cAmuNDarAya ko zilpI kI bAta priya nahIM lagI / unheM usake Avega kSaNika bhAvukatA kA bhI sandeha huA / AcArya mahArAja se hI unhoMne ekabAra aura prArthanA kI 'zilpI kA kathana anucita hai mahArAja ! yaha loka kyA kahegA mujhe, eka zilpakAra kA prAptavya bhI nahIM de pAyA cAmuNDarAya ?' 1 'yahA~ tumhAre de pAne yA nahIM de pAne kA prazna hI kahA~ hai gomaTa ! zilpI ke zabda nahIM, abhiprAya grahaNa karo / usakI bhASA nahIM, bhAva samajhane kA prAyasa karo / smaraNa karo, tumhIM se eka dina zilpI ne kahA thA - 'aise lokottara kArya kA pArizramika bhI lokottara hI honA cAhie / ' hama jAnate the, eka dina isa vAkya kA saMzodhana hogaa| Aja vaha 144 / gomaTeza - gAthA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya AyA hai / suno bhadra ! hama isa prakAra usa vAkya ko saMzodhita karate haiM-- 'aise lokottara kArya ke zilpI bhI lokottara hI honA cAhie / ' 'loka tumheM kucha nahIM kahegA / pArizramika pradAna karanevAlA apanA pracura koSa lekara baiThA hai, kintu grahaNa karanevAlA usase bacanA cAhatA hai / isameM donoM kI mahAnatA hai / zilpI ke mana meM anAsakti kI bhAvanA kA udaya isa mahAn kArya ke lie zubha saMketa hai / lobha se paMkila hAthoM ke dvArA sacamuca yaha kArya sAdhya nahIM thA / ' 'rUpakAra, tumhArA saMkalpa sarAhanIya hai / jisa bhAva-bhaMgimA ko pASANa para aMkita karanA cAhate ho, apane hRdaya meM usakA utAranA parama Avazyaka hai| lobha kA utsarga karake tumane apane-Apako pavitra kiyA hai | aba nizcaya hI tumhAre hAtha se vAstavika vItarAga chavi kA nirmANa hogA / ' 'deza meM arhanta bhagavantoM kI sahasroM pratimAe~ haiM / unake nirmAtA sahasroM hI kalAkAra itihAsa kI vedikA para bikhare hue haiM / mahAmAtya ne ina sabase vilaga aura vilakSaNa, eka abhUtapUrva jinabimba vanavAne kA saMkalpa kiyA hai / hamane usa anokhI pratimA kI eka kalpanA kI hai / aisI pratimA, jaisI kisI ne na kahIM dekhI, na kabhI sunii| aise mahAn nirmANa ke lie zilpI ko bhI mahAn bananA pdd'egaa| hama Azvasta haiM ki * Aja tumane usa mahAnatA ke lie prathama prayAsa kiyA hai / ' 'parigraha ne sadA sabako AkulatA hI dI hai / tumane parigraha ko sImita karane kA saMkalpa karake, bhagavAn mahAvIra ke batAye mArga kA anusaraNa kiyA hai / apane sukha svArtha ke lie kisI prANI ko pIr3A nahIM pahu~cAnA / asatya kA sahArA nahIM lenA / anIti aura anAcAra se saMgraha nahIM karanA / mana ko vAsanAoM se bacAnA aura AvazyakatA se adhika parigraha kI AkAMkSA nahIM karanA / yahI pA~ca prArambhika niyama, yahI 'paMca aNuvrata' mahAvIra ne gRhasthoM ke lie batAye the / inakA saMkalpa tumhAre jIvana ko utkarSa pradAna karegA / itanI pavitra bhAvanAoM ke sAtha tumhAre dvArA kiyA gayA nirmANa avazya hI lokottara hogA / ' mahArAja kA AzIrvAda pAkara rUpakAra utsAhita huA / Age bar3hakara usane zrIcaraNoM meM namana kiyA / cAmuNDarAya ke prati bhI usane vinaya pUrvaka abhivAdana kiyA / bhAva-vibhora mahAmAtya kucha bole nahIM, kevala pITha thapathapAkara unhoMne rUpakAra ko sneha diyA / gomaTeza - gAthA / 145 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34. gomaTeza kA udbhava kitane dinoM taka yaha nirmANa kArya calatA rahA hai maiM kaha nahIM sktaa| kitanI bAra grISma kI bhArI tapana meM zramikoM ko vahA~ svedasikta dekhA, kitanI bAra meghoM ne usa arddhanirmita pratimA kA jalAbhiSeka kiyA, kitanI bAra zIta kI sukhada dhUpa kA Ananda lete janasamUha ko doiveTa para vicarate dekhA, isa sabakA lekhA mere pAsa nahIM hai| isa bIca aneka bAra thor3e-thor3e dinoM ke lie AcAryazrI kA anyatra bhI vihAra hotA rahA / aneka bAra rAjakAja ke lie mahAmAtya talakADu Ate jAte rahe / ajitasena mahArAja ke darzana ke lie eka bAra sabhI logoM ne baMkApura kI yAtrA bhI kI, parantu paNDitAcArya aura jinadevana eka dina ke lie bhI yahA~ se anupasthita nahIM rahe / rUpakAra ke srajanazIla upakaraNoM kI mIThI jhanakAra isa vAtAvaraNa meM anavarata gUMjatI hI rhii| logoM ko carcA karate sunA karatA thA ki arddha yuga taka, lagabhaga chaha varSoM taka, takSaNa kA kArya calatA rhaa| pratimA-nirmANa ke kArya kI prasiddhi dUra-dUra taka phaila gaI thii| AkAra grahaNa karatA huA yaha parvatakhaNDa dasa-pA~ca koSa se dikhAI bhI detA thaa| deza-dezAntara ke loga isa nirmANAdhIna kRti ko dekhane nita prati Ate the| vindhyagiri para unakA melA-sA lagA rahatA thaa| sabhI AgaMtukoM ke bhojana vizrAma kI vyavasthA cAmuNDarAya kI ora se, sarasvatI ke nirdezana meM hotI thii| jaise jaise pratimA pUrNatA ke nikaTa AtI jA rahI thI, vaise hI vaise rUpakAra kA utsAha bar3hatA jA rahA thaa| usakA AtmavizvAsa aba sAkAra ho rahA thaa| usakA zrama sArthaka ho uThA thaa| pratimA ke kaNTha bhAga taka sthUla takSaNa meM rUpakAra ne kucha zilpiyoM kA sahayoga liyA Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thaa| parantu sabhI aMgoM ko antima sparza usI kI chenI ne pradAna kiye the| mukha bhAga kA sampUrNa takSaNa vaha svayaM hI kara rahA thaa| sthUlAkAra nirmita karane ke uparAnta aba usane kramazaH eka-eka upAMga ko antima rUpa denA prArambha kiyaa| bAhubalI ke Anana para bhAvasRSTi kI avatAraNA, aba rUpakAra kA lakSya thaa| aba vaha takSaNa meM kama aura cintana meM adhika saMlagna dikhAI detA thaa| kabhI usakI kalpanA meM dhyAnastha AcAryazrI kI AtmalIna mudrA hotI, kabhI jinacandra kI sAnupAtika dehayaSThi kA vaha dhyAna karatA, aura kabhI saurabha ke nirdoSa, bhole, sasmita mukha kI kalpanA karatA thaa| kabhI yava yA aMgula ko unmAna banAkara una upAMgoM kI mApa krtaa| kabhI pratimA ke mukha para kesara kA lepa karAtA, kabhI jala se prakSAla karAtA, jisase vahA~ use aneka bhaMgimAe~ udita aura vilIna hotI dikhAI detI thiiN| rajata phalakoM aura vizAla darpaNoM kI sahAyatA se, sUrya kA parAvartita prakAza pratimA ke bhinna-bhinna aMgoM para DAlakara, aneka bAra rUpakAra usakI chavi kA Akalana karatA thaa| kaI bAra kRtrima prakAza se bhI yaha prayoga doharAyA gyaa| AcArya mahArAja aura mahAmAtya ke parikara ke samakSa bhI isa parIkSaNa ke dvArA pratimA ke sauSThava aura saundarya kA vizleSaNa kiyA gyaa| kabhI-kabhI to rUpakAra, bhinna koNoM se usa chavi ko, AtmavismRta-sA, do-do ghar3I taka nihAratA hI baiThA rahatA thaa| aisA lagatA thA jaise koI sAdhaka guhya sAdhanA kA Azraya lekara, kisI mantra kI siddhi kara rahA ho| sacamuca una dinoM bar3I ekarasa tanmayatA ke sAtha rUpakAra apane sAdhya kI sAdhanA meM dattacitta thaa| pArizramika ke tyAga se dUra-dUra taka usakI kIrti phaila gayI thii| loga usakI niSThA para mugdha the| usake dhairya kI prazaMsA aura usake saphala kAma hone kI kAmanA karate the| janamAnasa meM usakI mAna maryAdA bar3ha gayI thii| kalA kI avatAraNA ke lie rUpakAra kI ekAgratA aura usakI samarpita sAdhanA sacamuca darzanIya thii| bhojana-pAna, zayana aura vizrAma saba kucha bhUlakara, vaha apane srajana meM tana mana se saMlagna ho gayA thaa| ammA pratidina samaya para usakA bhojana lekara jAtIM parantu prAyaH nIce baiThI-baiThI thaka jAtI thiiN| kabhI dopahara ke pazcAt, aura kabhI sUryAsta ke pUrva sAyaMkAla hI rUpakAra maMca se nIce utaratA aura jo sAmane AtA vahIM bhojana, nirapekSa bhAva se grahaNa kara letaa| gomaTeza-gAthA | 147 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka dina mAtezvarI kAlaladevI ne ammA se kahA 'beTe ko kaha bolakara bhojana to samaya para karAnA caahie| kUbelA meM bhojana karane se usakA svAsthya nahIM giregA? kala maiM bhojana lekara jaauuNgii| dekhatI hU~ kaise samaya para anna grahaNa nahIM krtaa|' ___ mAtezvarI kA saMkalpa sunakara ammA kucha bhI bolI nhiiN| muskarA kara raha gyiiN| dUsare dina mAtezvarI ke nirdeza para vizeSa bhojana taiyAra kiyA gyaa| bhojana asAmAnya nahIM thA para alonA thaa| saba kucha binA namaka kA / eka sevikA ko sAtha lekara mAtezvarI aura ammA usa dina parvata para gyiiN| sevikA tathAammA ko eka caTTAna kI Ar3a meM chor3akara mAtezvarI ne bhojana kA thAla hAtha meM liyA, dUsare hAtha meM jalapAtra uThAyA aura ammA pratidina jahA~ pratIkSA karatI baiThatI thIM, usI sthAna para ve jA baitthii| ___ mAtezvarI ko adhika pratIkSA nahIM karanI pdd'ii| thor3I hI dera meM rUpakAra maMca se utarakara AyA aura hAtha dhokara niyata sthAna para baiTha gyaa| bhojana prArambha karane para rUpakAra namaka mA~gegA tabhI apanI bAta kaha deMgI, aisA vicAra kara mAtezvarI ne bhojana kA thAla aura jala-pAtra sAmane sarakA diyaa| vicAramagna rUpakAra ne sira jhukAkara jo bhojana prArambha kiyA so antima grAsa taka udarastha karake, jala grahaNa kara lene para hI usakA sira Upara utthaa| binA dekhe, binA bole, dUra se hI mAtezvarI ke caraNoM meM praNAma karake vaha tatkAla maMca para lauTa gyaa| ___kAlaladevI ne anubhava kara liyA ki apanI dhuna meM saMlagna rUpakAra ko tana badana kI bhI kucha sudhi nahIM hai| bhojana meM svAda ke parivartana kA to use patA calA hI nahIM, parantu bhojana lAnevAlI ammA ke sthAna para unakI svayaM kI upasthiti ko bhI usane lakSya nahIM kiyA hai / ammA ko badhAI detI huIM, unake kalAkAra beTe kI ekAgratA kI sarAhanA karatI haIM, mAtezvarI atyanta Azvasta mana se vApasa lauTa aayiiN| bahata dinoM kI sAdhanA ke uparAnta takSaNa kA kArya samApti kI ora phNcaa| pratimA kI grIvA ke AsapAsa, kASThaphalakoM kA jo maMca banA thA, aniza usI para raha kara apanI kRti ke sabase kaThina, sabase saMvedanazIla aura sabase mahatvapUrNa bhAga kI avatAraNA meM aba rUpakAra saMlagna huaa| mUrti ke zIrSa para keza-gucchakoM ne AkAra grahaNa kara liyA thaa| unake vRttoM meM snigdhatA aura madutA kI jhalaka dikhAI dene lagI thii| karNa aura grIvA ke pRSTha bhAga kA samApana bhI ho cukA thaa| aba cibuka kapola, oSTha, nAsA aura netroM ko hI saMvAranA zeSa thaa| deva pratimA 148 / gomaTeza-gAthA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke yahI ve pratyaMga haiM, jo apanI ikAI meM anupAta ke prati sarvAdhika saMvedanazIla hote haiM, aura apanI samanviti meM bhAva kI sRSTi karanevAle hote haiN| inhIM kA tAlamaya nirvahana kalAkAra kI sAdhanA aura siddhi kA pramANa hotA hai / inakI layAtmaka saMyojanA ke abhAva meM sArI racanA nirjIva aura niSprANa-sI lagane lagatI hai / aba usI layAtmaka saMyojanA kI avatAraNA karane meM rUpakAra ekAgra hokara lagA thaa| aba rUpakAra ke Agraha se vindhyagiri para sAmAnyajanoM kA AvAgamana niSiddha kara diyA gayA thaa| thor3e se sahAyaka aura jinadevana hI, tIna cAra dina se, vahA~ taka pahu~ca pAte the| Upara pIta vitAnoM kA maNDapa-sA tAnakara, pratimA kA Urdhva bhAga pUrI taraha AcchAdita kara diyA gayA thaa| kalAkRti, kalAsAdhanA aura kalAkAra tInoM hI jaga kI dRSTi se ojhala hokara jaise vahA~ ekAkAra ho rahe the| pathika, tuma yahI soca rahe ho na, ki aba mujhe bhI vaha saba dikhAI denA banda ho gayA hogA ? tumhArA socanA ThIka bhI hai, yahA~ se aba kisI ko kucha bhI dikhAI nahIM detA thaa| para mujhe isase kyA antara par3atA thA ? maiM to chainI kA pratyeka sparza, aura kalAkAra kA ucchvAsa taka yahA~ anubhava kara rahA thaa| kyA tumheM jJAta nahIM ki ye cikkaveTa aura dor3aveda, kevala UparI sataha para pRthak haiN| ye candragiri aura vindhyagiri, dharAgarbha meM mUlataH eka haiM, akhaNDa hI haiN| vahA~ jo kucha ho rahA thA, vaha merA apanA hI pariNamana thaa| mujhe usakA pratipala saMvedana ho rahA thaa| ___kalAkAra kI kalA-sAdhanA aba kaThora ho gayI thii| prAtaHkAla kevala eka bAra vaha nIce utrtaa| nityakriyAoM se nivRtta hote taka ammA jala aura dugdha lekara pahu~ca jaatiiN| eka bAra jitanA jo kucha grahaNa kara liyA, vahI aura utanA hI usakA AhAra thaa| bhojana grahaNa kiye Aja use tIsarA dina thaa| jinadevana ne Aja usase bhojana kA Agraha kiyA bhI, parantu niSedha AyA ammA kI ora se--'maiM apane beTe kI haTha jAnatI huuN| aba vaha kArya samApana karake hI anna grahaNa kregaa|' ___ sAtaveM dina vaha zubha ghar3I bhI A gayI jaba rUpakAra ne apanI kRti niSpanna hone kI ghoSaNA kara dii| usa dina prAtaH do-tIna ghar3I taka usake sUkSma upakaraNoM ne, mUrti ke netroM kI ardhonmIlita mudrA ko aMkita karake, apanA kArya samApta kyaa| pratimA para upakaraNoM kA yaha antima sparza thaa| dIrghakAla kI sAdhanA ke uparAnta, apanI gomaTeza-gAthA / 146 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokottara kRti ko niSpannatA kA sparza dekara, rUpakAra jaba apanI parNakuTI kI ora calA, taba usakI gati meM garimA aura zarIra meM sphUti thii| sAta dina taka aharniza, nirAhAra rahane kI koI klAnti, itane parizrama kI koI nirbalatA, usake tana mana para lakSita nahIM ho rahI thii| 150 / gomaTeza-gAthA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35. prathama vandanA 'mUrti kA nirmANa sampanna huaa|' 'bAhubalI kI pratimA niSpanna ho gyii|' 'kala prAtaH prathama vandanA hogii|' thor3e hI samaya meM yaha samAcAra, dUra-dUra grAmoM janapadoM taka pahu~ca gyaa| AcArya mahArAja ne prAtaH zubha-muhUrta meM bAhubalI ke prathama darzana kA yoga ghoSita kiyA thaa| rAta se hI yahA~ logoM kA ekatra honA prArambha ho gyaa| jo jahA~ thA, apane hI DhaMga se apane prabhu ke darzana ke lie, apane Apako prastuta karane meM saMlagna thaa| usa dina yaha rAtri bhara kA vilamba sabako asahya thaa| vaha rAtri, bar3I dIrgha rAtri lagatI thii| tuma anumAna nahIM kara pAoge pathika, ki vaha rAtri logoM ne kitanI utsukatApUrvaka vyatIta kii| jo bhI yahA~ usa dina upasthita thA, prAtaH kI sUrya-kiraNeM dekhane ke lie bekala thaa| apane una bahuzruta ArAdhya bAhubalI kA rUpa nihArane ke lie, AbAla vRddha, usa dina atyanta utAvale the| usa dina prAtaHkAla hone ke bahuta pUrva se hI utsuka nara-nAriyoM kA samUha vindhyagiri para pahu~cane lgaa| yathAsamaya AcArya mahArAja ne bAhubalI kI prathama vandanA ke lie yahA~ se prasthAna kiyaa| cAmuNDarAya usa muni-saMgha ke anugAmI the| kAlaladevI, ajitAdevI aura sarasvatI, sabhI unake sAtha-sAtha cala rahe the| jinadevana aura paNDitAcArya pahale hI Upara pahu~ca cuke the| Age pIche sahasroM nara-nAriyoM kA samUha usI patha para bar3hatA calA jA rahA thaa| kAlaladevI meM Aja na jAne kisa zakti kA udaya huA thaa| ve binA kisI sahAre ke tIvragati se calane meM Aja pUrNataH samartha thiiN| sabase Age pahu~cakara bhagavAn bAhubalI kI usa ciravAMchita chavi kA ve sarvaprathama Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana kara lenA cAhatI thIM / AcAryazrI kI maryAdA ke kAraNa, kucha dUra taka to ve pIche-pIche calatI rahIM, para unakA dhairya zIghra samApta ho gayA / kucha capala bAlakoM ne sAmAnya patha se pare, eka sIdhA mArga, Upara taka jAne ke lie DhU~r3ha liyA thA / sahasA kAlaladevI usI patha para bar3ha calIM / usa sarvathA anumAnita, anizcita aura aprayukta patha kI asuvidhAoM kA AtaMka, unakI gati meM tanika bhI bAdhaka nahIM huA / saurabha kA mana to pahale hI usa anagar3ha patha para calane ke lie lalacA rahA thA / daur3akara dAdI ammA se Age nikala jAne meM usane jarA bhI bilamba nahIM kiyA / ajitAdevI ne mAtezvarI ko sahArA dene ke lie Age bar3hane kA prayAsa kiyA, parantu cAra Daga calane para hI unheM anubhava ho gayA ki mRga yA markaTa kI-sI kuzalatA ke binA, isa asAmAnya patha kI yAtrA sambhava nahIM hai| aisI kuzalatA unake pAsa thI nahIM aura kAlaladevI taba taka dRSTi se ojhala bhI ho cukI thIM / thor3e hI kAla meM yaha yAtrI saMgha usa pavitra sthala para pahu~ca gayA / paNDitAcArya ke nirdeza meM bhagavAn kI prathama vandanA kI pUrvayojanA vahA~ sampanna kI jA cukI thI / zilpiyoM ke lie bA~dhe gaye kASThAdhAra aura kASThaphalakoM kA maMca haTAyA jA cukA thA / vastravitAna ke sthAna para eka jhInA-sA pIta-paTa aba bhagavAn ke zarIra ko AvRta karatA jhUla 1 rahA thA / pratimA ke Asa-pAsa puSpoM aura patra - mAlAoM kI sajjA kI gayI thI / bhUmi para dUra-dUra taka kanaka aura rolI ke cauka pUre gaye the| cAroM konoM para Amra-patra aura zrIphala saMyukta maMgalaghaTa sthApita the / kesariyA cInAMzuka meM AvRta una svarNaghaToM para maNimAlAe~, zobhita thiiN| sAmane hI eka sthAna para bhA~ti-bhA~ti ke vanapuSpoM kA bar3A Dhera thA aura kaMcana AratI prajjvalita rakhI thI / sahasroM nara-nArI prAtaH se hI Akara vahA~ ekatrita the / cahu~ora utsuka darzanArthiyoM ke samUha meM jo eka halacala sI dikhAI de rahI thI, AcArya mahArAja ke padhArate hI, vaha svataH samApta ho gayI / vAtAvaraNa ekadama zAnta ho gyaa| raha-rahakara bAhubalI bhagavAn kA, aura AcArya nemicandra kA jayaghoSa avazya, usa janasamUha meM gUMja jAtA thA / hAthoM meM picchI sAdhakara AcArya mahArAja ne mahAmantra kA jApa kiyA | maMgala mantra Namokara AcArya zrI ko parama iSTa thA / ve bar3I niSThA aura vizvAsapUrvaka isakA japa kiyA karate the / japa pUrA hone para unhoMne 152 / gomaTeza - gAthA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ donoM hAtha jor3akara mUrti ko namaskAra kiyA / tabhI rUpakAra ne paTa khIMca diyA / aba bhagavAn bAhubalI kI vaha vizAla manohara mUrti apanI pUrI samagratA ke sAtha bhaktoM ke sAmane prakaTa thI / mUrti kyA thI mAno bAhubalI hI sAkSAt vahA~ prakaTa ho gaye the| eka bAra 'jaya gomaTeza' kA udghoSa karake AcArya ne sammukha khar3e hue rUpakAra kI ora lakSya kiyA -- 'dhanya hai zilpI, ina mahAprabhu kA AvAhana karanevAlI tumhArI kalA dhanya hai / hamArI kalpanA se bhI adhika bhavyatA bhara dI hai tumane isa vigraha meN| isa mahAn kRti ke sAtha usake kalAkAra kA nAma yaza bhI amaratA prApta karegA / ' 'isameM merA kucha nahIM hai mahArAja, isake kRtikAra to Apa haiM / maiMne to mAtra ApakI AjJA aura nirdezoM kA pAlana kiyA hai|' rUpakAra ne AcArya ke caraNoM kA sparza kiyaa| dharma - vRddhi ke lie AcArya kI picchI zilpI ke mastaka kA sparza kara rahI thI / pratimA ko ekaTaka nihArate hue sabhI upasthita jana aba mantra- mundha mauna khar3e the| ArAdhya kA aisA adbhuta sAkSAtkAra thA vaha, ki jisane bhI unase dRSTi milAyI vaha svataH kho gayA / bAlaka aura vRddha, strI aura puruSa, sAdhu aura gRhastha, rAgI aura virAgI saba, Thage-Thage se, usa azeSa saundarya rAzi ko apalaka nihArate khar3e the / vahA~ unakI ekAgratA dekhakara lagatA thA, mAno samayacakra hI thor3I dera ke lie sthira ho gayA ho / gomaTeza - gAthA / 153 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36. taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM nemicandrAcArya mahArAja atyanta bhAva-vibhora hokara bhagavAn kI vItarAga chavi kA pAna kara rahe the| unake bhakta mana kI anubhUti, vyakta hone ke lie chaTapaTA rahI thii| AcArya mahArAja ko use vyakta karane yogya zabda DhU~r3he nahIM mila rahe the| Aja prathama bAra aisA huA, jaba bhAvoM ke sAtha daur3ane meM unakI bhASA asahAya siddha ho gyii| antara kI anubhati ko abhivyakti dene meM Aja unakI zabda sAmarthya paMgu ho gayI thii| bhAvanA kA atireka unake samhAle samhala nahIM rahA thaa| AcArya to mauna meM hI santuSTa raha lete, parantu unake bhItara kA kavi mukhara ho uThanA cAhatA thaa| apane bhItara ve eka aise Avega kA anubhava kara rahe the, jise adhika dera taka roka sakanA sambhava hI nahIM thaa| ve mana hI mana usa mahAn tapasvI kI sAdhanA ko praNAma karate hue, sarAhanA kara rahe the gomaTa kI, cAmuNDarAya kI, jisake athaka puruSArtha aura aTUTa lagana se aisI lokottara maMgala mUrti yahA~ astiva meM AyI / 'gomaTezvara' nAmoccAra ke sAtha unhoMne sahasA hI cAmuNDarAya kI bhakti bhAvanA ko abhI-abhI amaratA kA varadAna to de hI diyA thaa| AcArya kI ninimeSa dRSTi, kabhI bhagavAn ke sundara netroM kI chavi kA pAna karatI, kabhI unake mUkhamaNDala ko hI nihAratI, aura kabhI nAsA para TikatI thii| tabhI anAyAsa hI unake bhAva zizu, zabdoM kA AvaraNa dhAraNa kara, vAtAvaraNa meM taira uThe visa-kaMdo dalAraNayAraM, suloyaraNaM caMda-samANa-tuNDaM / ghoNAjiyaM campaya-pupphasohaM, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 1 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pathika ! ina paMktiyoM kA chandoM meM kiyA huA bhAvAnuvAda jo prAtaH kA tuma gunagunA rahe the, vaha bhI mujhe karNapriya lagA hai nIlakamala kI pA~khuriyoM-sI nayanoM kI paribhASA / pUrNa candra-sI mukha kI chavi, campaka kalikA-sI nAsA // una nayanoM ko ina nayanoM meM, apalaka bA~dha biThAU~ / gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira nAU~ // usa vizAla vigraha kI amala AbhA, komala kapoloM kI nirdoSa svacchatA aura sudIrgha karNa-yugala, aba AcAryazrI kI dRSTi meM the / bAhubalI kI sazakta aura suDaula bhujAe~ aba unakI dRSTi ko AkarSita kara rahI thIM / sahasA stuti kA eka chanda aura sunAI diyA acchAya sacchaM jalakaMta-gaMDa, AbAhu- dolaMta sukaNNa-pAsaM / iMda-suNDujjala bAhudaNDa, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 2 // karNa svaccha gagana-sI deha, vimala jala se kapola aniyAre / yugala kAMdhoM taka dolita mana ko lagate pyAre // sura kuMjara kI suNDa samujjvala, bAhoM kI chavi dhyAU~ / gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira nAU~ // nemicandrAcArya mahArAja kI saundarya pipAsA Aja sacamuca ananta ho uThI thI / bhagavAn kI grIvA kI zobhA kA atRpta avalona karake unakI A~kheM, bAhubalI ke vizAla vakSa kI parikramA karatI huI, unake AnupAtika, sundara kaTipradeza para aTaka gayIM, tabhI tIsare chanda kI amRta dhvani logoM ke kAnoM meM par3I sukaNTha-sohA jiya-divya saMkhaM, himAlayuddAma visAla kaMdhaM / supekkhaNijjAyala - suTTha majbhaM, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 3 // jisakI grIvA divya zaMkha kI zobhA se bhI sundara / himagiri-sA jisakA vizAla ura, anukampA kA Agara // usa animeSa vilokanIya chavi ko jI bhara kara pAU~ / gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira nAU~ // isa bAra chanda ke tIna hI caraNa una munIza ko bolanA par3e / cauthA caraNa ThIka samaya para binA kahe vahA~ sahasroM kaNThoM ne doharA diyA / bhakti vihvala ve AcArya bAra-bAra vicArate the--dhanya hai Aja kI gomaTeza - gAthA / 155 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghar3I jaba gomaTeza kI isa cirakalpita chavi kA darzana haa| ve gomaTeza jo isa vindhyagiri para, vairAgya ke mahala para kalaza kI taraha virAja rahe haiN| vahI gomaTeza, jo kAmadeva haiM, sahaja Ananda dhAma haiN| tabhI unake mukha se phUTa par3A stuti kA cauthA chanda vijjhAyalagge pavibhAsamAraNaM, siMhAmaNi savva-sucediyAraNaM / tiloya-saMtolaya puNNacaMda, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 4 // vindhya zikhara para durddhara tapa kI AbhA se jo dmke| bhavyoM ke vairAgya mahala para kanaka-kalaza-sA camake / / tIna loka ke tApa-nivAraNa candra caraNa ura laauuN| gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira naauuN|| aba una bhakta-ziromaNi kA dhyAna, ArAdhya ke manohara zarIra se lipaTI haI mAdhavI latAoM para thaa| ve mana hI mana unake triloka pUjita mahAn aizvarya kI kalpanA kara rahe the| dhArApravAha unake zrImukha se, niSprayAsa jo zabda nisRta ho rahe the, aisA lagatA thA ve apane Apa hI chandoM meM Dhalate cale jA rahe haiM layAsamavaMta mahAsarIraM, bhavvAvalIladdha sukapparukkhaM / devivadacciya pAyapomma, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 5 // madu mAdhavI latA bAhoM taka jisake tana para chAyI / bhavyoM ko jisakA sUmaraNa sura taru samAna phldaayii| deva vRnda cacita una caraNoM kI raja mAtha lagAU~ / gomaTeza ke zrIcaraNa meM bAra-bAra sira naauuN|| __ mahArAja kI dRSTi aba bhagavAn ke caraNoM meM udbhUta kukkuTa sarpo kI bAmiyoM taka pahu~ca gayI thii| bhayAnaka viSadharoM se ghire hone para bhI itane nirbhaya, itane nirapekSa, aise aDiga aura aise avicala, yaha stuti kA chaThA chanda thA diyaMbaro jo Na ca bhIi-jutto, Na cAMbare sattamaNo visuddho| sappAdi jaMtupphusado Na kaMpo, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 6 // 156 / gomaTeza-gAthA Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parama digambara, Iti bhIti se rahita, vizuddhi-bihArI / nAga samUhoM se AvRta, phira bhI thira mudrA dhaarii|| nirbhaya, nirvikalpa, pratimA-yogI kI chavi mana lAU~ / gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira nAU~ / bhalI-bhA~ti una karmAvaraNa nivAraNa zrIcaraNoM kA avalokana karake, aba nemicandra mahArAja ne dRSTi Upara utthaayii| aba unhoMne usa vilakSaNa vigraha kA samagra darzana kiyaa| abhI taka bhagavAn kI mukha chavi ko hRdayaMgama karake, unhoMne kramazaH unake caraNoM taka, dRSTi nikSepa hI kiyA thaa| aba pahalI bAra, eka sAtha apane ArAdhya kA ApAda-mastaka bhuvanamohana rUpa unheM upalabdha huaa| ve apalaka, anavarata usa vItarAgI rUpa sudhA kA pAna karate hue, mana hI mana una mahAyogI kA guNagAna karate jA rahe the| usa samaya kI unakI bhakti-gaMgA se jo thor3I-sI bUMdeM, zabdoM meM chalaka sakIM, kevala utanI hI Aja tumhAre lie mere pAsa zeSa haiM AsAM Na jaM pokkhadi sacchadidi, sokkhe Na vaMchA hydosmuulN| virAya-bhAvaM bharahe visallaM, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 7 // samakita vaMta, svaccha mati, AzA, kAMkSA, zoka vihiinaa| bharata bhrAta meM zalya miTAkara tumane muni pada liinaa|| vItarAga niSkAMkSita prabhu ke zaraNa caraNa kI jaauuN| gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira naauuN| aura phira bhakti ke isI Aveza meM bAhubalI bhagavAn kA mamatAmoha rahita, AdhiyoM, vyAdhiyoM aura upAdhiyoM se mukta, varSopavAsI rUpa cintana meM Ane para, stuti ke antima chanda kI avatAraNA huI-- upAhimuttaM dhaNa-dhAmavajjiyaM, susammajuttaM maya-mohahArayaM / vasseya-pajjaMtamuvavAsa juttaM, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 8 // Adhi, vyAdhi, sopAdhi, parigraha varjita dhanya jinezA ! bhAvI kA bhaya, dharA-dhAma kA, moha nahIM lvleshaa|| bAraha-mAsI upavAsI kI kIrti nirantara gAU~ / gomaTeza ke zrIcaraNoM meM bAra-bAra sira naauuN| stuti samApta kara mahArAja mauna ho gye| ve abhI bhI apane gomaTeza ko apalaka hI nihAra rahe the| stuti kA antima caraNa saba loga samUha gomaTeza-gAthA / 157 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM doharA kara kIrtana karane lage the| 'taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM' kI layabaddha ghvani 'drata' se aba 'dratatara' hotI jA rahI thii| laya meM Aroha aura avaroha kA samAveza karane ke lie, kisI layakAra ne, stuti kI usa paMkti ko dvividha tor3a liyA thaa| 'paNamAmi NiccaM taM gomaTesaM' ke rUpa meM uThAkara ve use Aroha ko UMcAiyoM para le jAte aura 'taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM' rUpa meM avaroha para lAkara, bAra-bAra doharAne lagate the| kIrtana karatA huA vaha janasamUha, nAcatA gAtA bhagavAn kI parikramA kara rahA thaa| koI jAna nahIM pAyA ki kaba, AcArya kI ziSya-maNDalI ke bAlayati bhI, usa samUha parikramA meM sammilita ho gye| vana puSpoM kA puSkala saMkalana vahA~ pUrva se thA hI / bhANDArika ne svarNa aura rajata ke kRtrima puSpoM ke bhI Dhera lagA diye the| loga bar3I dera taka aMjali bhara-bharakara bhagavAn ke caraNoM para, puSpa barasAte aura gAte-nAcate unakI parikramA karate rhe| zAyada hI koI vahA~ aisA rahA ho jisakA tana aura mana, isa prabhu-kIrtana meM thiraka na uThA ho| basa, hama do hI usa durlabha nRtya se vaMcita raha gaye the| eka tumhAre AcArya nemicandra, aura dUsarA maiM, candragiri / AcArya to isalie tuma logoM kA sAtha dene meM asamartha the ki prathama daSTi meM hI unakA tana-mana, unakA sarvasva, bhagavAna ke caraNoM meM bandhaka hI ho gayA thaa| vahA~ hokara bhI, ve vahA~ the kahA~ ? aura pathika ! maiM, yaha vicAra kara sthira banA rahA, ki merA nRtya, jar3a aura cetana kisI ko kabhI acchA nahIM lgtaa| 158 / gomaTeza-gAthA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37. mana kI manuhAreM bAhubalI kI manohArI chavi kA darzana pAkara mahAmAtya harSAtireka meM bhAvAbhibhUta the / pratimA para prathama dRSTi par3ate hI unhoMne apane kaNTha kI maNimAlA utArakara rUpakAra ke gale meM balAt pahanAyI thI aura use bhujAoM meM kasakara gale se lagA liyA, itanI to unheM sudhi thI, pazcAt vahA~ jo bhI ho rahA thA, mahAmAtya usake besudha sAkSI mAtra the / unake netroM se avirala azrudhArA baha rahI thI / ve bahuta prayatna karake bhI gomaTeza stuti kA uccAra taka karane meM, eka bAra bhI saphala nahIM hue / unakA samUcA hI tana-mana, stuti pada kI laya se, usakI tAla se, aura usakI bhAvanA se ekAkAra ho rahA thA, para unakA kaNTha harSAtireka se avaruddha ho gayA thA / 1 jinadevana ne lakSya kiyA ki kAlaladevI prArambha se aba taka acala aura avAk hokara bhagavAn kI sundara chavi kA darzana kara rahI haiM / eka ora vArdhakya kI kSINa dRSTi aura dUsarI ora pratimA kI itanI uttuMga mukhachavi, ataH unheM bAra-bAra grIvA uThAkara, asAmAnya hokara Upara johanA par3atA hai / Age bar3hakara usa baliSTha yuvaka ne dAdI ko uThAkara apane vizAla kandhe para biThA liyaa| phira to jinadevana ne Age pIche, cAroM ora, nikaTa se aura dUra se, unheM bhagavAn kA bahuvidhi darzana karAyA / kAlaladevI kA cira-darzanAbhilASI mana yadyapi tRpta to nahIM huA, para pautra ke zarIra para bhAra bAdhA kA vicAra Ate hI, tRpti kA jhUThA AzvAsana dekara hI, ve haThAt usake ka~dhe se utara AyIM / saurabha ko yaha kautuka karaNIya lagA / Thumakakara pitA kA skandhArohaNa karane meM vaha capala bAlaka saphala bhI ho gayA, para jananI kA eka choTA-sA baMkima bhRkuTi nirdeSa usI kSaNa use dharatI para utAra lAyA / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha nirvikAra aura nirdoSa zizu phira apane meM magana ho gayA / manacAhA khilaunA pAkara bAlaka jisa prakAra hara ora se ekAdhikAra pUrvaka use grahaNa kara lenA cAhatA hai, usI prakAra saurabha, Aja gomaTezvara ko prApta kara lenA cAhatA thA / kabhI janasamUha ke sAtha uchalatA kUdatA vaha bhagavAn kI parikramA kara AtA, kabhI daur3akara apanI choTI-choTI komala bAhoM meM, gomaTeza ke caraNoM kA aMgUThA bA~dha lAne kA upakrama karatA / kabhI bhagavAn ke donoM caraNoM ke bIca khar3A hokara vaha unakI jaya-jayakAra karane lagatA / kisI bhI sthiti meM Aja saurabha kA mana saMtuSTa nahIM ho pA rahA thA / sUryatApa meM atizaya uchalakUda ke kAraNa pautra kA sukumAra mukha svedasikta ho uThA dekhakara ajitAdevI ne use aMka meM lekara, svedarahita kiyA aura snehapUrvaka pUchA 'bola kyA cAhie tujhe ?' 'bhagavAn ko apane ghara le calo na mA~ jI / ' bAlaka ne sahaja bhAva se apanI bholI AkAMkSA pitAmahI para prakaTa kara dI / A~cala kA chora mu~ha se dabAkara bar3I kaThinAI se ajitAdevI apanI ha~sI para niyantraNa kara pAyIM / tatkAla unhoMne lAr3ale pautra ko aMka se utArakara, pyAra se pati kI ora dhakelate hue, AzvAsana diyA 'jA apane bAbA se bola / vahI terA lAr3a pUrA kareMge / ' saurabha do paga to mahAmAtya kI ora bar3hA, para bAbA kA lakSya apanI ora na pAkara samajha gayA ki haTha pUrI karAne kA avasara nahIM hai / ThiThaka kara usane mana hI mana saMkalpa kiyA ki sandhyAkAla jaba bAbA use kahAnI sunAne baiTheMge, tabhI unase kahakara apanA kArya karA lenA hogA / bAbA yadi nahIM suneMge taba vaha rUpakAra mAmA se kahegA / mAmA avazya usake lie aise hI eka aura bhagavAn banA deNge| vaha phira palaTakara apano krIr3A meM vyasta ho gayA / mana ke laDDU saurabha ko jo tRpti de rahe the, usakI pratichavi usake netroM kI camaka meM spaSTa hokara jhalaka rahI thI / muditamana ajitAdevI mAtezvarI se, aura apanI putravadhU se unake lAr3ale kI anokhI abhilASA kA bakhAna kara rahI thIM / eka praur3ha mahilA samUha meM se nikala kara bAhubalI ke caraNoM ke samIpa hI baiTha gayI / apanI choTI-sI karaNDikA meM se akSata, puSpa aura phala nikAlakara vaha pUjana AratI kA Ayojana karane lagI / sarasvatI ne lakSya kiyA ki usa mahilA ne AratI ke prajvalita dIpa se phUla kI 1 , 160 / gomaTeza - gAthA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hI eka pA~khurI para, thor3A-sA kAjala ekatra kiyA aura AMcala kI oTa karake, use bhagavAn ke caraNoM meM choTI aMgulI kI kora para lagA diyaa| sarasvatI ke mana meM kutUhala huaa| pUjana AratI kA samApana karake vaha praur3hA samUha meM vilIna ho, isake pUrva hI, sarasvatI ne AdarapUrvaka use Tera liyaa| kAjala ke prati jijJAsA karane para bar3e sahaja bhAva se usa mamatAmayI ne uttara diyA 'dekhatI nahIM ho bahUrAnI, kitanA sundara hai bhagavAn kA ruup| kaisI prazaMsA kara rahe haiM loga unakI chavi kii| kyA patA kisakI kaisI dRSTi ho, kabhI kudaSTi bhI to laga sakatI hai apane bAhubalI ko| isalie maiMne kAjala kA diThaunA lagA diyA hai unake caraNoM pr| maiM to azISatI hU~ beTI, lAkhoM barasa kI Ayu mile hamAre gomaTeza ko|' __ aura taba sarasvatI ne bhI usa mahilA ke sAtha AMcala kA khuMTa hAtha meM lekara gomaTeza ke caraNoM se apanA mAthA lagA diyaa| stavana samApta hue bahuta samaya ho gayA thaa| pUrA upasthita samudAya aba kIrtana aura parikramA meM saMlagna thaa| kisI ko koI anya cintA vahA~ nahIM thii| kSudhA, pipAsA, saba jaise ve loga bhUla hI gaye the| vahA~ se jAne kI bAta kisI ke mana meM uTha hI nahIM rahI thii| ___ AcArya mahArAja kI darzana-samAdhi abhI taka TUTI nahIM thii| ve usI avirAma tanmayatA ke sAtha TakaTakI bA~dha bhagavAn kI ora dekha rahe the| kIrtana kA kolAhala bhI unakI tallInatA bhaMga nahIM kara pA rahA thaa| ve usa pratimA ke AkarSaNa meM ulajha gaye lagate the| upavAsa kA saMkalpa karake, Aja ke lie caryA kI cintA se to unhoMne pahale hI mukti pA lI thii| aba sAmAyika kI belA kA bhI ullaMghana ho rahA thaa| itane dina ke saMyamI jIvana meM pahalI bAra yaha vyatikrama ho rahA thA, para isakI ora bhI unakA dhyAna nahIM thaa| AcAryazrI kA mAthA bAra-bAra bAhubalI svAmI ke caraNoM meM jhuka jAne ko sannaddha hotA thA, para netroM kI TakaTakI TUTanA nahIM cAhatI thii| mastaka namana kA AkAMkSI thA, para A~kheM darzanAbhilASA kI pUrti karane meM tallIna thiiN| dRSTi ko nimiSamAtra ke lie bhI vahA~ se haTAnA bar3A kaThina, tathA kaSTakara laga rahA thaa| bar3e dvandva ke uparAnta, mastiSka ne unake bhAvuka mana para vijaya paayii| AcArya ne mukha-maNDala para se dRSTi haTAkara, bhagavAn ke caraNoM meM apanA mAthA jhukA diyaa| do kSaNa bAda hI uThakara atyanta zAnta bhAva se, IryApatha zodhana karate hue, ve karuNAyatana, merI ora AgamanazIla dikhAI diye| gomaTeza-gAthA | 161 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya ke prasthAna ke uparAnta janasamUha bhI thor3A titara-bitara huaa| kucha loga nIce kI ora bhI cale Aye, para dUra-dUra se AnevAle darzanArthiyoM kA vahA~ aba tA~tA laga gayA thaa| cAra loga samUha meM se nikalate taba taka ATha navAgaMtuka usameM jA milte| vaha melA bar3hatA hI jA rahA thaa| loga nAnA prakAra ke vAdya lekara paha~cate aura vahA~ sahaja hI navIna kIrtana maNDalI kI sthApanA ho jaatii| janamAnasa kA yaha utsAha dekhakara jinadevana ne, rAtrikAla meM AvAgamana kI suvidhA hetu, prakAza kI vyavasthA prArambha karA dii| sandhyAkAla se vahA~ kIrtana aura AratI kI saMyojanA bhI ghoSita kara dI gyii| 162 / gomaTeza-gAthA Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. dugdha ravIra ajitAdevI ne Aja godugdha kI khIra banavAyI thii| bhojana meM unhoMne bar3e utsAhapUrvaka mAtezvarI ke thAla meM eka pAtra bharakara rakha dii| bahuta dina ke bAda ve mAtezvarI ko dugdha kA bhojana parosa pA rahI thiiN| Aja bAhubalI kA darzana prApta ho gayA, unakI pratijJA pUrNa huI, aba to unheM sadA kI taraha dugdhAhAra grahaNa karanA hI hogaa| ___'Aja nahIM beTI, kucha dina vAda dugdha pAka kA bhojana kruuNgii|' dhIre se nakArate hae kAlaladevI ne khIrapAtra pRthak kara diyaa| ___mAtezvarI ke uttara ne cAmuNDarAya kA dhyAna AkarSita kiyaa| unhoMne bhojana prArambha nahIM kiyA thaa| apanI pIThikA chor3akara jananI ke samakSa vahIM bhUmi para baiTha gaye 'Aja to tumhArA praNa pUrNa huA ammA ! isa vRddha zarIra ko hitakara bhojana se vaMcita karane kA aba kauna-sA prayojana zeSa rahA hai ? Aja to dugdha grahaNa karanA hI pdd'egaa|' unake anurodha meM Agraha aura haTha kA samanvaya thaa| 'nahIM re gomaTa ! merA praNa abhI pUrNa kahA~ huA ? abhI to mere gomaTeza kA mAtra darzana hI maiMne pAyA hai| apanI A~khoM se unakA dugdha abhiSeka jisa dina dekheMgI usI dina pUrNa hogA merA praNa / mere bAhubalI ke abhiSeka kA dugdha jisa dina isa vindhyagiri para bahegA, usa dina maiM ajitA se svataH mA~gakara dugdha grahaNa kruuNgii|' uttara kA svara dhImA thA, para usameM dRr3hatA thii| phira bhI cAmuNDarAya ne eka bAra aura Agraha kiyA___'mahAbhiSeka to agale mAsa hI ho sakegA ammA ! mahArAja ne yahI muhUrta batAyA hai| rUpakAra ne bhI pratimA meM snigdhatA lAne ke lie Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do pakSa kA samaya cAhA thaa| AcArya mahArAja ko padhArane meM bhI tIna saptAha lgeNge| baMkApura se kala hI unake bihAra ke samAcAra mile haiN| dUra-dUra taka nimantraNa bheje jA rahe haiN| saba ora se logoM ko Ane meM bhI samaya lagatA hai| abhI dugdhAbhiSeka ke lie eka mAsa se adhika samaya zeSa hai| tumhArA zarIra aba kSINa ho rahA hai / dugdha le lenA ucita hotaa| ___'mata cintA kara re, maiM abhI bahuta jiiuuNgii| tUne mere bAhubalI kA darzana jo karA diyA hai / yaha vRddhApana aba mujhe paMgu nahIM kara paayegaa| aba nizcinta mana tU bhojana ke lie baitth|' kAlaladevI ne snehapUrNa uttara dekara bAta ko virAma de diyaa| Cown NP EN 164 | gomaTeza-gAthA Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39. maMgala AratI Upara parvata taka pUrA mArga bar3I-bar3I jyoti-zalAkAoM se prakAzita thaa| unameM telapUrti ke lie sthAna-sthAna para sevaka niyukta the / pratimA sAmane kI ora bhUmi para anaginate jvalita dIpoM kA eka svastika banAyA gayA thA / kASTa nirmita U~ce-U~ce dIpAdhAroM para bar3e-bar3e caturmukha dIpa sajAkara mUrti ko prakAzita kiyA gayA thA / usa rAtri meM cAroM ora dIpAvalI kA - sA manorama dRzya thA / sarvaprathama sarasvatI ne apane sumadhura kaNTha se AcArya nemicandra mahArAja dvArA prAtaH uccarita, gomaTeza stuti kA gAna kiyA / AcAryazrI kI sahaja subodha prAkRta zabdAvalI, aura indravajrA - sA sahaja geya chanda, vaise bhI kAnoM ko priya laganevAle the / sarasvatI ke sadhe hue kaNTha kA sahArA pAkara una padyoM ke laya-tAla aura nikhara uThe / mahAkavi ke hRdaya kI komalatama anubhUtiyoM meM se niHsRta pada - chandoM ko, usane apane svara - siddha kaNTha ke yoga se atyanta rasamaya banA diyA / vINA kI jhaMkAra se una chandoM meM madhuratA bharatI huI sarasvatI, sAkSAt sarasvatI hI lagatI thI / zrotAjana mugdha bhAva se stuti kA hara chanda grahaNa karate, bAhubalI kI chavi ke sAtha usakI artha saMgati biThAte aura chanda ke caturtha caraNa taka pahu~cate-pahu~cate bhakti gaMgA meM sarAbora hokara use duharA dete the / I AratI kA Arambha svayaM mAtezvarI ne kiyA / apanI pautra vadhU se mA~gakara haThAt unhoMne apane pairoM meM ghuMgharU bA~dhe aura donoM hAthoM meM AratI lekara mRdaMgama kI thApa para ve nRtya karane lgiiN| eka saMgItajJa AratI ke chandoM kA layabaddha uccAraNa karate, phira janasamudAya ke abhyAsI kaNTha use doharAte the / kAlaladevI usI layatAla ke anusAra mugdha hokara maMdira aura drutagati se nRtya kara rahIM thI / unakI dRSTi Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn ke divya rUpa kA pAna karatI rahI aura ve bhakti meM tallIna besudha - sI taba taka nAcatI rahIM, jaba taka unakA jarAgrasta zarIra, zithila hokara svataH bhagavAn ke caraNoM meM gira nahIM gayA / sarasvatI ne jala siMcana karake aura bayAra saMcAra karake unheM prakRtistha kiyA / mAtezvarI kA yaha utsAha dekhakara ajitAdevI cakita ho rahI thIM / kAlaladevI ke nRtya kA abhyAsa unheM jJAta thA / unheM bhalI-bhA~ti smaraNa thA tIsa varSa pUrva, jaba navavadhU ke rUpa meM unhoMne isa ghara meM praveza kiyA thA, kaisI pAgala sI hokara nAcI thIM mAtezvarI / parantu taba unakA zarIra bahuta svastha aura sazakta thA / abhI dasa varSa pUrva jinadevana ke vyAha para, isI sarasvatI ke gRhapraveza ke samaya, bahuta haTha karane para bhI mAtezvarI ne unakA sAtha taka nahIM diyA thaa| kahA thA 'isa vRddhApana meM binA sahAre cala-phira letI hU~, yahI kyA bahuta nahIM hai ? nAcane kUdane kI zakti aba kahA~ ?' ajitAdevI vicAra kara rahI thIM- dasa varSa pUrva jo vArdhakya se azakta thIM, unhIM mAtezvarI ke caraNa Aja kAverI kI laharoM jaisI caMcalatA se thiraka rahe haiM / kitanI zakti hotI hai bhakti ke Avega meM ! thor3I dera taka saurabha ke sAtha choTe bAlaka-bAlikAe~ AratI karate rahe / ajitAdevI svayaM unheM hAtha pakar3akara AratI karAtI rahIM / vizAlakAya bhagavAn kI AratI meM choTe-choTe bhaktoM kI aTapaTI thirakana dekha-dekhakara ve bAra-bAra apanA bhAgya sarAhatI thiiN| tabhI jinadevana ke iMgita para saurabha apane rUpakAra mAmA ko, samudAya meM se DhU~r3hakara khIMca lAyA / usa Atmakendrita kalAkAra ko eka bAra sannaddha karane meM prayAsa karanA par3A, para zIghra hI upasthitoM ne dekhA ki sira para dIpa - kalaza, kandhoM para jvalita dIpa aura hAthoM meM dIpa- AratI, aise pA~ca jvalita dIpoM ko eka sAtha saMyojita karate hue, aneka bhAva bhaMgimAoM ke sAtha, rUpakAra ne jo AratI nRtya vahA~ prastuta kiyA, vaha adbhuta hI thA / AratI liye hue saurabha ko kandhe para biThAkara, aura hAthoM meM caMvara lekara bhI rUpakAra ghar3I bhara taka magana mana nAcatA rahA / sarasvatI nRtya aura saMgIta donoM meM pAraMgata thI / dIpakoM kI jhilamila jyoti se Alokita, bhagavAn ke caraNoM kI divya chavi kA AkarSaNa, aura mRdaMgama kI thApa kA AmaMtraNa, use bAra-bAra jhakajhora rahe the / baiThe hI baiThe usakA tana-mana thiraka rahA thA, parantu aparicita samudAya ke samakSa, sahaja lajjA aura saMkoca, aba taka use roke rahe / aba pati ke pracchanna anurodha ne, rUpakAra ke anunaya ne, saurabha kI 166 / gomaTeza - gAthA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlahaTha ne, aura mAtezvarI kI lAr3abharI pratAr3anA ne use bhI gatimAna kara diyaa| do tIna samavayaskA mahilAoM ne usakA anusaraNa kiyaa| AratI prArambha karane ke uparAnta kSaNamAtra meM hI, sarasvatI kA saMkoca nirasta ho gyaa| bAhubalI svAmI ke punIta caraNoM ko dRSTi meM basAkara ekAnta samarpaNa pUrvaka, tanmayatA ke sAtha, usane bhakti kI gaMgA pravAhita kara dii| tanmayatA kI usa sthiti meM usake lie ArAdhya ke atirikta vahA~ kisI kA astitva hI zeSa nahIM raha gayA thaa| mahAmAtya kI putravadha ke usa bhaktiprerita nRtya ne darzakoM ko bhAvanA ke kisI dUsare hI loka meM paha~cA diyaa| dugdhasnAta pATala-pUSpa ke samAna usakA sindUra-dhavala mukha, nIle cInAMsuka paridhAnoM meM aisA dikhAI detA thA, jaise kRSNa ghanamAlA meM zuklapakSa kA candramA hI jhA~ka gayA ho| kulInatA ke teja ne, suhAga ke gaurava ne aura mAtRtva kI snigdhatA ne, sarasvatI ke mukha ko, eka mohaka garimA se maNDita kara diyA thaa| bhakti ke rUpa meM arcanA kI vividha mudrAoM ke sAtha, usa sudarzanA pujArina kA taDita vega-sA jhaMkRta paga-nikSepa, vahA~ dUsarI nIlAMjanA kA bhrama utpanna karatA thaa| divya thA usakA rUpa, aura alaukika thA usakA nRty| sUryodaya kI lalimA ne jaba dharatI para gulAla bikheranA prArambha kiyA, taba taka mRdaMgama para par3anevAlI thApa meM tanika-sI bhI zithilatA usa rAta maiMne nahIM sunii| gomaTeza-gAthA/167 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40. pratiSThApanA-mahotsava gomaTapura prArambha meM jaba yahA~ mUrti ke nirmANa kA kAryArambha huA thA, tabhI se mahAmAtya kA vaha asthAyI kaTaka eka suvidhA sampanna grAma ke rUpa meM pariNata honA prArambha ho gayA thaa| aneka vastrAvAsa aura paTa-maNDapa, dhIre-dhIre pASANa nirmita sthAyI bhavanoM kA rUpa prApta kara cuke the| aba taka vahA~ jinAlaya aura dAnazAlA, auSadhAlaya aura pAThazAlA, sabhAgAra aura prekSAgRha, kUpa aura jalAzaya, saba astitva meM A cuke the| anna, vastra aura bhANDa Adi ke vinimaya ke lie, udhara jalAzaya ke kinAre, jo choTI-sI hATa prArambha meM basa gaI thI, aba usakA bhI vistAra ho rahA thaa| kretA aura vikretA, donoM kI saMkhyA vahA~ pratidina bar3hatI jA rahI thii| mahAmAtya ke nAma para yaha zravaNabelagola aba 'gomaTapura' ke nAma se vikhyAta hotA jA rahA thaa| mahotsava meM padhAranevAle atithiyoM ke lie cAroM ora dUra-dUra taka asthAyI vastrAvAsa aura patra-maNDapa banAye jA rahe the| snigdhatA kA saMskAra vindhyagiri para bAhubalI pratimA ko snigdhatA pradAna karane kA kArya cala rahA thaa| yahI vaha prakriyA thI jisane sahasroM varSoM ke lie isa anUpama kalAkRti ko prAkRtika kSaraNa se aura kAla ke vinAzaka prabhAva se surakSita rakhane kA kArya kiyA hai| dekhate ho na, Aja bhI usa pratimA meM sadya nirmita mati jaisI hI camaka-damaka vidyamAna hai| ___ sarvaprathama una logoM ne pASANa-cUrNa kA mizraNa lagAkara, kASTha ke gIle guTakoM se pUrI pratimA kA gharSaNa aura mArjana kiyaa| pazcAt aneka Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khanijoM aura vanaspatiyoM ke yoga se banAyA gayA lepa, bAra-bAra pratimA para lagAyA tathA nArikela kI jaTAoM aura rajjuoM se, usa lepa ke sAtha aneka divasa taka ve pratimA ko cikanAte rahe / anta meM nArikela ke hI khopare se usake eka-eka avayava ko sahasroM bAra ghisane para pASANa meM yaha snigdhatA prakaTa huI, yaha nikhAra AyA / usI ke kAraNa Aja sahasra varSa uparAnta bhI, tumheM yaha mUrti aisI dikhAI detI hai, mAno abhI kala hI rUpakAra ne ise gar3hakara sampanna kiyA ho / kaThora pASANa para yaha komalasnigdhatA lAne ke lie, zatazaH kalAkAroM ne eka mAsa se adhika kAla taka aharniza jaisA parizrama kiyA, vaisA hI sarAhanIya rUpa aura vaisI hI sthAyI camaka, isa mUrti meM prakaTa karake unakA prayAsa saphala huaa| unakA zrama sArthaka ho gayA / tyAgada brahmadeva brahmadeva dakSiNa bhArata ke janamAnasa ke devatA haiM / prAyaH pratyeka devasthAna ke samakSa zAsana devatA ke rUpa meM inakI sthApanA hotI hai / brahmadeva kI mUrtiyA~ eka U~ce stambha para azvArohI ke rUpa meM banAyI jAtI haiM / inake hAthoM meM phala aura cAbuka tathA pairoM meM pAdukAe~ rahatI haiN| karnATaka meM prAyaH sabhI dharmoM aura sampradAyoM meM inheM eka jaisA sammAnapUrNa sthAna prApta hai / eka nirantara jAgarUka aura satata sannaddha yakSa ke rUpa meM brahmadeva kI kalpanA kI gayI hai / janma se maraNa taka jo thaka kara baiThanA jAnatA hI nahIM; bhojana-pAna, nidrA aura vizrAma, saba kucha khar3e hI khar3e jo kara letA hai, jalathala meM sarvatra jisakI gati hai, jo atyanta baliSTha aura capala hai, aise vAhana para, azva para baiThe hue yakSarAja, AThoM prahara, tIsoM dina, bArahoM mAsa, apane ArAdhya kI sevA ke lie aura unake bhaktoM kI sahAyatA ke lie tatpara rahate haiM, aisI mAnyatA hai / unakI pAdukAe~ pavitratA kA pratIka haiM / unake eka hAtha meM sAdharmiyoM ke lie unakI sadbhAvanA aura udAratA kA saMketa detA huA phala hai / dUsare hAtha meM cAbuka dhArmikajanoM ke lie abhaya pradAna karatA hai, tathA dharmadrohiyoM ko daNDita karane kI unakI zakti aura saMkalpa kA paricAyaka hotA hai / paNDitAcArya ke parAmarza ke anusAra, lokabhAvanA kA Adara karate hue, aura dhArmika samanvaya kI bhAvanA ko sammAna dete hue, cAmuNDarAya vindhyagiri para, bAhubalI pratimA ke sAmane kucha nIce kI ora eka uttuMga aura sundara stambha para brahmadeva kI mUrti sthApita karAyI / isa gomaTeza - gAthA / 166 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stambha pIThikA para svayaM cAmuNDarAya ko bhI baiThe hue dikhAyA gayA hai| isa 'tyAgada brahmadeva stambha' kI pIThikA caukora hai| Upara kI ora sundara latAoM se alaMkRta yaha gola stambha, zilpa-sajjA kA eka sundara pratIka hai| brahmadeva stambha ke cAroM ora cAra sAde stambhoM kA yaha maNDapa aura usake Upara yaha jo deva-kulikA Aja tuma dekhate ho, yaha prArambha meM yahA~ nahIM thii| kucha samaya uparAnta stambha kI zobhA-surakSA ke lie isakA nirmANa kiyA gyaa| __ isI stambha para bAhubalI pratimA ke nirmANa kA pUrA itihAsa aura vIramArtaNDa cAmuNDarAya kI prazasti utkIrNa kI gayI thii| kAlAntara meM eka mandira nirmAtA ne apanI prazasti aMkita karAne ke lie, usa prAcIna prazasti ko ghisavAkara naSTa kara diyaa| aba usakA kevala prArambhika caturthAMza hI tuma logoM ko upalabdha hai| maiM dekhatA hU~ pathika, ki jagat kI yahI paramparA hai| tumane sunA hogA ki Adi samrATa cakravartI bharata ne bhI, vRSabhAcala kI zilA para isI yukti se apanI digvijaya kI yazogAthA kisI dina utkIrNa karAyI thii| mahotsava kI saMyojanA jaise-jaise pratiSThApanA mahotsava kA dina nikaTa A rahA thA, vaise hI vaise usakI bahavidha saMyojanA ke kArya yahA~ ho rahe the| isa avasara para Ane ke lie, bahuta dUra-dUra taka sAdharmIjanoM ko nimantraNa bheje gaye the| prativezI grAmoM-nagaroM se aura dUra dezAntaroM se bahusaMkhyaka yAtriyoM ke ekatra hone kI sambhAvanA thii| una sabake nivAsa-vizrAma aura bhojanAdika kI suvidhAe~ ekatra kI jA rahI thiiN| bhANDArika ne aneka prakAra ke annoM ke stUpa hI khar3e kara diye the| gau-kSetra meM sahasrAdhika gaue~ bulavAkara pAkazAlA ke lie tathA abhiSeka ke lie dugdha kA prAvadhAna kiyA gayA thaa| yahA~, mere mastaka se lekara vindhyagiri ke zIrSa bhAga taka, grAmya kalAkAra rucipUrvaka vandanavAroM, dIpa-zalAkAoM aura raMga-rekhAoM kI sajjA kara rahe the| mere pariveza meM vaisA utsava, phira usake uparAnta kabhI nahIM huaa| bhA~ti-bhA~ti ke vastrAbharaNavAle, deza-dezAntara ke itane strIpuruSa phira kabhI yahA~ ekatra hue hoM, aisA maiMne nahIM dekhaa| itane utsAha ke sAtha, aisI vizAla saMyojanApUrvaka, gomaTeza kA mahAbhiSeka bhI usake 170 / gomaTeza-gAthA Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda kabhI nahIM huaa| ____ idhara kucha samaya se prati bArahaveM varSa bAhubalI ke 'yuga mahAbhiSeka' kI jo paramparA tuma logoM ne prArambha kI hai, dekhatA hU~ usameM nita prati navInatA aura virATatA kA samAveza ho rahA hai / yadi isI prakAra utkarSa hotA rahA, to kisI dina yaha mahAmastakAbhiSeka tumhAre deza kA vizAlatama mahotsava ho sakatA hai| yaha sahaja sambhava hai kyoMki sahasra varSa pUrva kI aura Aja kI sthitiyoM meM bar3A antara hai| mujhe smaraNa hai, taba manuSyoM kI saMkhyA itanI adhika nahIM thii| grAma, janapada aura nivAsa bahuta virala the| AvAgamana ke sAdhana bhI itane zIghragAmI ora suvidhApUrNa nahIM the| dUragAmI sAdhanoM kA to abhAva hI thaa| nirmANa ke sAdhanoM kA yantrIkaraNa bhI taba nahIM haA thaa| manuSya kI deha-zakti ke dvArA hI sAre kArya sampanna hote the| kahIM-kahIM unameM vRSabha, azva aura gaja Adi pazuoM kA yogadAna avazya mila jAtA thaa| usa sabakI tulanA meM Aja tumhAre pAsa adhika sAdhana haiM, adhika suvidhAe~ haiN| tumhArI yaha pIr3hI bhAgyavAna hai pathika, ki sahasrAbdi pratiSThApanA mahAmastakAbhiSeka mahotsava manAne kA suavasara tumheM milA hai| cAmuNDarAya kI pacAsavIM pIr3hI ke dvArA Ayojita yaha utsava, janasaMkhyA aura sAdhanoM kI vRddhi ke anupAta se, usa prathama pratiSThApanA mahotsava se pacAsa gunA vizAla honA caahie| aba dekhakara hI anumAna kara pAU~gA ki tuma loga kahA~ taka isa anupAta kI rakSA kara pAte ho| tumhAre prayatna aura tumhArA utsAha to AzAjanaka lagate haiN| eka mAsa kI vaha samayAvadhi dekhate hI dekhate vyatIta ho gyii| utsava kI rUparekhA meM dina prati-dina nikhAra Ane lgaa| nemicandrAcArya aura cAmuNDarAya ke zraddhAspada guru, muninAtha AcArya ajitasena mahArAja baMkApura se gomaTapura ke lie vihAra kara cuke the| zIghra unake yahA~ padhArane kI sambhAvanA thii| gaMgarAja bhI usa avasara para yahA~ padhAra kara bAhabalI kA abhiSeka kareMge, aisI carcA sunAI detI thii| aneka sAdhuoM aura tyAgIjanoM kA AnA prArambha ho gayA thaa| zIghra hI mere sahodara ko, isa vindhyagiri ko, jo garimA, jo pratiSThA aura jo prasiddhi milanevAlI thI, usakI kalpanA mujhe pulakita kara rahI thii| gomaTeza-gAthA | 171 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41. mahotsava ke mAnya atithi AcArya ajitasena mahotsava ke isa avasara para aneka digambara AcAryoM-muniyoM ke saMgha, dUra-dUra se vihAra karake yahA~ padhAre the| una dinoM baMkApura zramaNa saMskRti aura jaina vidyA kA pramukha kendra thaa| vahA~ kA RSi-Azrama karnATaka kA tilaka kahalAtA thaa| zatazaH muni, AryikAe~, kSallaka aura tyAgI prAyaH vahA~ bane rahate the| vidyApITha ke sahasroM vidyArthI sarasvatI kI upAsanA karate the| AcArya ajitasena usa vidyApITha ke kulaguru the| karnATaka ke prabhAvaka aura pUjya AcArya the| usa samaya caulukyoM para rASTrakUToM kA svAmitva thaa| rASTrakUTa aura gaMganarezoM ke mukuTa ekasAtha una mahimAmaya tapasvI ke caraNoM meM jhakate the| vidyApITha kI sahAyatA ke lie jana sahayoga aura rAjakoSa donoM kI udAratA upalabdha rahatI thii| _ baMkApura ke Azrama kA sarasvatI bhaNDAra bahuta samRddha thaa| maiMne sunA thA ki jaina vAGamaya kA aisA koI jJAta zAstra nahIM hai jisakI prati vahA~ upalabdha na ho| zAstroM kI pratiyA~ karAkara vahA~ se dUra-dUra taka bhejI jAtI thiiN| nirantara anekoM lipikAra vahA~ zAstroM kI pratiyA~ utArate rahate the| Azrama ke lie hAthiyoM para lAdakara tAr3apatra lAye jAte the| ajitasena AcArya sadaiva apane bhaktoM ko jaina dharma, saMskRti aura sAhitya ke pracAra-prasAra kI preraNA dete rahate the| cAmuNDarAya kA vidyAbhyAsa isI vidyApITha meM, inhIM zrIguru ke caraNoM meM baiThakara huA thaa| vAlyAvasthA meM nemicandra mahArAja kA prArambhika zikSaNa bhI yahIM huA thaa| AcArya mahArAja ke anurodha, aura mahAmAtya kI prArthanA para, AcArya ajitasena apane ziSyoM-praziSyoM Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pUre saMgha ke sAtha tIna divasa pUrva hI yahA~ padhAre the| usa dina do kosa Age jAkara AcAryazrI ne aura mahAmAtya ne apane gurudeva kI agavAnI kI thii| vidyApITha ke prAyaH sabhI vidvAn aura zikSArthI brahmacArI, unake anugAmI hokara Aye the| usa dina lagatA thA ki samUcA baMkApura sthAnAntarita hokara zravaNabelagola meM A basA hai| yahIM parvata para pratidina prAtaHkAla AcAryazrI kA pravacana hotA thaa| ___ atyanta vRddha tathA asakta ho jAne ke kAraNa, nemicandrAcArya ke dIkSAguru abhayanandI AcArya kA Agamana nahIM ho sakA thaa| unhoMne kucha ziSyoM ke sAtha mahAmAtya ke lie eka zAstra aura apanA maMgala AzIrvAda pradAna kiyA thaa| yaha samAcAra bhI una ziSyoM se mujhe sunane ko milA ki abhayanandi mahArAja ne samAdhi-sAdhanA ke lie kSetra-saMnyAsa grahaNa kara liyA hai / AcAryazrI ke donoM vidyAguru muni vIranandI aura muni indranandI, dasa divasa pUrva se hI yahA~ virAja rahe the| AcAryazrI ke ziSyoM kA to una dinoM yahA~ sammelana hI ho gayA thaa| sahasrAdhika digambara saMta mahAbhiSeka ke usa mele meM sahaja hI yahA~ ekatra ho gaye the| loga carcA karate the ki unakI saMkhyA meM yahA~ aura bhI vRddhi honevAlI hai| kucha virAgI sAdhaka isa mahotsava meM hI dIkSA lene kI bhAvanA kara rahe the| mahAsatI attimabbe ___ atithi to usa mele meM apAra Aye the pathika ! eka se eka mahimAmaNDita nararatna yahA~ bikhare the| unameM eka thI kanArTaka kI devI attimabbe, jise Aja bhI sabase adhika, sabase pRthak maiM smaraNa karatA huuN| tailapa samrATa Ahavamalla ke pradhAnasenApati subhaTa mallapa ke sAtha cAmuNDarAya kI pragAr3ha mitratA aura snehapUrNa sambandha the| attimabbe inhIM mallapa kI lAr3alI beTI thii| prArambha se hI usa para mAtezvarI kA bhI apUrva sneha thA / unhoMne bar3e Agraha se use AmantraNa bhejA thaa| ____ asamaya vRddha aura zrama jarjarita attimabbe, na mAtezvarI kA Adeza TAla sakI, na gomaTeza ke darzana kA pralobhana jIta skii| gA~va-gA~va meM dIna-dukhiyoM kA duHkha nivAraNa karatI, apanI pravRtti ke anusAra janasevA kA vrata nirvAha karatI huI vaha bAhubalI ke darzanArthI bhaktoM kA bar3A bhArI samUdAya, apane hI vyaya para sAtha lekara, pada-yAtrA karatI isa ora AyI thii| cannarAya paTTana taka usakA Agamana sunate hI mAtezvarI ne jinadevana aura sarasvatI ko usakI agavAnI ke lie bheja diyA thaa| gomaTeza-gAthA | 173 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparAhna ke samaya attimabbe kA Agamana huA thaa| udhara nIce, usa sthala para, jahA~ tuma logoM ne mahAvIra nirvANa mahotsava kI smRti meM aba dharmacakra-stambha banAkara vATikA lagA dI hai, vahIM nagara kA svAgata dvAra thaa| vahIM, dvAra para saparivAra Akara mahAmAtya ne usa mahilAratna kA svAgata kiyaa| sammAnapUrvaka attimabbe ne unheM tathA ajitAdevI ko praNAma kiyaa| ___ usa samaya kA dRzya dekhane yogya thA pravAsI ! mAtezvarI attimabbe ke svAgata ke lie Age bar3ha rahI thiiN| vaya meM bar3A antara thA, parantu donoM zvetavasanA, donoM dhvlkeshinii| tana-mana se donoM hI pAvana aura pavitra / zubhratA unake vyaktitva meM bhara nahIM, kRtitva meM bhI vyApta hokara camaka rahI thii| bIsa varSa pUrva kAlaladevI ne eka dina dulahana banI attimabbe ko dekhA thaa| anaginate AzISa diye the| marakata-maNi kI pArzvanAtha pratimA kA anamola upahAra diyA thaa| taba sundara sukanyA attimabbe, gur3iyA-sI lagatI thii| thor3e hI samaya meM asamaya vaidhavya ke tApa se tapta usakI kaMcana deha, aba zyAmala aura jarjara ho gayI thii| sUkSma AhAra aura adhika parizrama ne use niSprANa-sA kara diyA thaa| dekhate hI kAlaladevI avAka raha gyiiN| unheM lagA jaise kisI purANa ke prAraMbhika kathAnaka ko par3hate par3hate, saikar3oM patra anapar3he hI palaTa gaye hoM aura asamaya meM upasaMhAra sAmane A gayA ho| 'kaisI hai attimabbe, yaha kyA ho gayA hai tujhe?' sneha se usake sira para hAtha pherate hue mAtezvarI ne puuchaa| mujhe lagA jaise zakti ne sAdhanA ke sira para hAtha rakha diyA ho| 'acchI hU~ mAmI, tumane to dIrghakAla se khabara hI nahIM lii|' mIThA upAlambha detI huI attimabbe ne mAtezvarI ke caraNa-sparza kara liye, jaise karmaThatA ne preraNA ke pA~va cha liye hoN| bAhoM meM bharakara mAtezvarI ne use uThAyA aura chAtI se lagA liyA, jaise zraddhA aura bhakti kA hI milApa ho rahA ho| do kSaNa ke lie donoM ke mana atIta kI smatiyoM meM kho gye| A~khoM kI AdratA osa-sI Tapaka pdd'ii| kaNTha avaruddha ho gye| zIghra hI apane Apako saMbhAla kara attimabbe ne hI kahA___ 'mAmI isa kaliyuga meM bhI samavasaraNa dharatI para utAra liyaa| pASANa meM kahA~ se itanI komalatA bhara dI? kaI kosa se darzana karatI AyI hU~ gomaTezvara ke / yaha to lokottara kAma kiyA hai aapne|' 174 / gomaTeza-gAthA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premapUrvaka kaMdhe para hAtha rakhe hI kAlaladevI ne uttara diyA'tUne kyA kama kAma kiyA hai rI ! ranna se kitanI bAra terI kIrti suna cukI hU~ | tUne zatazaH jaina zAstroM kI pratiyA~ karAkara karnATaka ke ghara-ghara meM unheM pahu~cA diyA / sunatI hU~ ATha varSa meM taiyAra honevAlI dhavala, jaya-dhavala kI sau-so pratiyA~ tUne jinAlayoM meM sthApita karavAyIM / pandraha sau svarNa pratimAoM kA dAna tere hAthoM se huA yaha kyA sAmAnya bAta hai beTI ?' na jAne kaba taka yaha sneha vArtA calatI, para sarasvatI ne vyavadhAna banakara hI ise samApta kiyA / 'aise khar3e-khar3e bolane se to donoM thaka jAogI dIdI / ghara calo, saba loga thake haiM / vizrAma - bhojana kI belA hai / ' 1 kannar3a kA rasasiddha kavi ranna isa mahilAmaNi kA guNagAna karate kabhI thakatA nahIM thA / usI se maiMne bhI attimabbe kI kIrti sunI thI / cAlukyarAja ke senApati nAgadeva kI guNavatI bhAryA attimabbe, yauvanakAla meM hI vidhavA ho gayI thI / eka varSa kA eka bAlaka hI usakA jIvanAdhAra thA / usI ke pAlana-poSaNa meM usane samatApUrvaka apanA kAlayApana kiyaa| ajitasena mahArAja ke upadeza se dharma ke pracAra-prasAra meM usakI ruci huii| mAtA kI ora se dI huI aura pati kI chor3I huI kubera kI-sI sampadA kI vaha svAminI thI / usane karnATaka se avidyA aura adharma kA nirAkaraNa karane meM tathA jJAna aura dharma ke prasAra meM vaha sArI sampatti lagA dI / usake atizaya tyAga kI kahAniyA~ deza bhara meM pracalita ho gayI thIM / 1 pratyeka vivAha ke avasara para nava-dampattI ko, zAntinAtha kA eka svarNa-vigraha, aura eka zAstra, attimabbe kA upahAra hotA thA / sadAcAra kI pratiSThA ke sAtha sAtha kama se kama pA~ca zAstra likhavAne kI vaha unheM preraNA detI thI / gA~va-gA~va meM pAThazAlA, kuMA, dharmazAlA Adi kI sthApanA karAtI dIna-dukhiyoM kI sevA karatI thI / isalie vaha 'dAnacintAmaNi' attimabbe kahalAyI / sabakI AvazyakatAe~ udAratA se pUrI karane ke kAraNa vaha 'jaMgama kalpalatA' kahI gayI / usake mukha se nisRta hareka vacana satya aura sArthaka ho jAtA thA isalie kahA jAtA thA ki use 'vA siddha vara' prApta hai / attimabbe kA satItva aura jinendrabhakti dUra-dUra taka prasiddha ho gayI thI / kahA jAtA hai ki vipattikAla meM putra kI sahAyatA ke lie apanI bhakti zakti se, eka bAra kSaNa bhara ke lie umar3atI huI tuMgabhadrA gomaTeza - gAthA / 175 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadI kA pravAha usane roka diyA thaa| usake sparza mAtra se rogI bAlaka nIroga ho jAte the| aise atizayoM ke kAraNa use 'bhakta ziromaNi' 'catussabhaya saMrakSikA' aura 'saMskRti-mukuTamaNi' kahakara usakA Adara kiyA jAtA thaa| __ ranna dvArA attimabbe kI aisI saMstuti meM tanika bhI atizayokti nahIM thii| vaha mahilAratna vAstava meM karnATaka kI devI thii| mahAkavi ranna ne apane ajitanAtha purANa meM, upasaMhAra ke sAtha, usake yazogAna ke lie eka pUrA adhyAya racA thA / attimabbe jaisI viduSI, guNavatI aura kalyANI nArI hamAre karnATaka ke itihAsa meM dUsarI nahIM huii| zatazaH varSoM taka loga satI guNavatI nAriyoM ko 'abhinava attimabbe' kahakara isa mahAsatI kA gauravapUrNa smaraNa kiyA karate the| gaMganareza rAcamalla ___ mahAmAtya ke Agraha bhare AmaMtraNa kA sammAna karate hue gaMgarAja, jagadekavIra dharmAvatAra nareza rAcamalla, apane parivAra aura parikara sahita isa samAroha meM Aye the| jinavandanA aura sAdhuvandanA ke lie usa dina prAtaH kAla jaba ve yahA~ padhAre taba bar3e antarAla ke uparAnta maiMne unheM dekhA thaa| vArdhakya ke sUcaka cihna kucha adhika hI ugratA ke sAtha unake mukha para mujhe dikhAI diye| rogoM ne bhI unheM kucha azakta-sA kara diyA thaa| isa para bho usa sadA vijetA vIra nareza ke pratApI aura prabhAvazAlI vyaktitva kI Thasaka meM koI vizeSa antara mujhe nahIM lgaa| rAjapuruSoM ko gaMganareza kI ora se rAjakIya AmaMtraNa bheje gaye the| ataH aneka choTe-bar3e nareza, sAmanta, rAjapuruSa tathA dharmaguru bhI isa mahotsava ke nimitta yahA~ ekatra hue the| samIpavartI aneka dharmasthAnoM ke vIra zaiva evaM vaiSNava santa-mahanta aura jainetara nAgarika bhI bar3I saMkhyA meM usa dina upasthita the| pUre karnATaka deza meM dUra-dUra taka nemicandrAcArya kI khyAti thii| jaina-jainetara sabhI unakA bhArI sammAna karate the| aneka vIra zaiva aura vedAntI dArzanika unake bhakta the| apanI dhArmika sahiSNutA, mahAn vidvattA aura nispRha kaThora sAdhanA ke kAraNa unakI bar3I mAnyatA thii| gaMganareza aura mahAmAtya kI AcArya ke caraNoM meM zraddhA bhakti thI, usa kAraNa eka prakAra se 'rAjaguru' kI taraha prajAjana unakA Adara karate the| unake vAtsalyapUrNa sadvyavahAra ke kAraNa yaha atithi samudAya anAyAsa hI yahA~ ekatra ho gayA thaa| 176 / gomaTeza-gAthA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokadevatA gomaTezvara 1 bAhubalI bhale hI jaina AkhyAna ke rAjakumAra mahApuruSa rahe hoM para, yahA~ gomaTeza ke rUpa meM, isa alpakAla meM hI ve dharmoM aura sampradAyoM se pare janamAnasa meM pratiSThita lokadevatA kA rUpa grahaNa kara cuke the / unake isa vilakSaNa vigraha kI vikhyAti itane dinoM meM hI dakSiNa sAgara se himAlaya taka phaila cukI thI / ina gomaTeza ke darzana kA AkarSaNa bhI saikar3oM yojana se logoM ko yahA~ khIMca lAyA thA / mahAmAtya ko nirdeza dekara AcAryazrI ne deza-dezAntara ke aneka khyAtilabdha jijJAsuoM, vidhAnoM, kaviyoM, kalAkAroM aura sAdhakoM ko isa utsava meM Amantrita karAyA thA / sAmAnyajanoM ke lie grAmoMjanapadoM meM AmUla-cUla nimantraNa bheje gaye the, ataH puSkala jana samudAya yahA~ ekatra huA thaa| mahAmAtya apane gomaTeza kI usa lokapUjya mAnyatA ko hI adhikAdhika prazraya denA cAhate the / isalie unake darzanoM ke lie varNa yA jAti kA, U~ca yA nIca kA, choTe yA bar3e kA, koI bandhana unhoMne yahA~ nahIM lagAyA thA / yahA~ gomaTezvara sabake bhagavAn the / saba unake bhakta the / gomaTeza - gAthA / 177 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42. mahAbhiSeka bar3e samAroha se mahotsava prArambha huaa| nara-nAriyoM kA vizAla samUha mahAbhiSeka dekhane ke lie vahA~ ekatrita thaa| usa dina vindhyagiri kI sajjA darzanIya thii| pUre parvata ko patrajhAlaroM, vallariyoM, puSpoM aura raMga-rekhAoM se alaMkRta kiyA gayA thaa| yahA~ se merA vaha sahodara eka vizAla nIlAbha siMhAsana-sA lagatA thA, jisa para gomaTeza kI pratimA adbhuta prabhutA ke sAtha virAjamAna dikhAI detI thii| patroM, puSpoM kI vaha sajjA usa siMhAsana ko, vicitra varNavAle ratna-jhAlaroM kI-sI zobhA pradAna karatI thii| usa sataraMge parikara ke madhya meM gomaTeza usa dina kucha vilakSaNa hI sundara laga rahe the| pUrvottara koNa se AnevAlI uttarAyaNa sUrya ko prAtaH kAlIna kiraNeM, unake mukhamaNDala ko pratikSaNa navInatA dekara darzakoM kI daSTi ko anirvacanIya Ananda de rahI thiiN| usa parvata para se, aura yahA~ se bhI, anaginate loga harSa vibhora hokara mastakAbhiSeka kA vaha durlabha dRzya dekha rahe the| gomaTeza ke donoM pArzva bhAgoM meM, aura pRSTha bhAga meM bhI, tInoM ora se kASThaphalaka bA~dha-bA~dhakara Upara maMca taka suDaula sIr3hiyA~ banAI gayI thiiN| sIr3hiyoM para aneka raMgoM se citrakArI aura puSpoM se unakI sajjA kI gayI thii| bhare hue maMgala kalaza darzakoM kI dRSTi meM raheM, aura rikta kalazoM para kisI kI dRSTi na par3e, isalie pArzva kI sIr3hiyoM para donoM ora se kalaza lekara, Upara jAne kA prAvadhAna thA aura rikta kalaza lekara pIche kI ora nIce utarane ke lie mArga diyA gayA thaa| mahAmAtya aura ajitAdevI tathA jinadevana aura sarasvatI pItaparidhAnoM meM saje the| unake sira para ratnamukuTa pahinAkara, isa anuSThAna Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke lie unameM indra aura indrANI kI kalpanA kI gayI thI / Upara maMca para gomaTeza ke zirobhAga ke pAsa dAhinI ora cAmuNDarAya dampatI aura bAyIM ora unake putra tathA putra vadhU abhiSeka ke lie khar3e hue| pratiSThA ke vidhi-vidhAna AcAryazrI ke sAnnidhya meM sampanna hue, tatpazcAt paNDitAcArya ke dvArA pavitra mantroccAra ke sAtha hI una kalazoM kI dugdha-dhArA, gomaTeza ke mastaka para girakara unake zarIra para pravAhita hone lagI / mantroM kI layabaddha maMgala dhvani ke sAtha samaveta hotI huI, bhagavAn ke mastaka para Dharate kalazoM kI dhvani kAnoM ko atyanta priya lagatI thI / abhiSeka kA vaha dRzya anupama hI thA / taba ke bAhubalI taba taka vindhyagiri ke zikhara para bAhubalI kI pratimA aura tyAgada brahmadeva stambha kA hI nirmANa huA thA / bAhubalI kI parikramA meM caubIsI kI vedikAe~, vaha praveza dvAra, maNDapa, paura, parakoTA aura prAcIreM, jo Aja tuma vahA~ dekha rahe ho, kucha bhI usa samaya vahA~ nahIM thA / kisI dUsare jinAlaya ke nirmANa kA prArambha usa parvata para taba taka nahIM huA thA / Upara parvata para jAne ke lie sIr3hiyoMvAlA yaha mArga bhI usa samaya nahIM thA / bAhubalI bhagavAn taba vindhyagiri ke zikhara para, apracchanna hI virAjamAna the / tumane to yahA~ se vaha sampUrNa chavi dekhI hI nahIM pathika ! tumhAre atyadhika sAvadhAna aura dUradarzI pUrvajoM ne, thor3e hI kAla meM gomaTeza ke cAroM ora paura-pagAreM, toraNa aura prAcIreM khar3I karake, mujhe bhI usa chavi ke darzana - sukha se sadA ke lie vaMcita kara diyA / tuma to Aja bhI samakSa jAkara unake samagra darzana kA saubhAgya prApta kara lete ho, para mujhe to aba unakI mukha chavi ke darzana se hI santoSa karanA par3atA hai / Akasmika vyavadhAna bar3e utsAha ke sAtha mahAmAtya aura unake kuTumbIjanoM ne abhiSeka prArambha kiyA thA, para, sahasA janasamUha ko vismita kara jAnevAlI eka vicitra ghaTanA vahA~ ghaTa gayI / bhagavAn ke mastaka para dhArA chor3ane meM kalaza ke kalaza rItate gaye, parantu pUrI pratimA kA abhiSeka sampanna nahIM ho pAyA / Azcarya kI bAta thI ki bhagavAn ke caraNoM taka pahu~cane ke pUrva hI, dugdha kI vaha dhArA na jAne kahA~ vilIna ho jAtI thI / gomaTeza ghuTanoM taka to dugdhasnAta dikhAI dete the, parantu unakA usase nIce kA bhAga, sUkhA kA gomaTeza - gAthA / 176 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkhA hI raha jAtA thaa| pahale kucha samaya taka to yaha vilakSatA mahAmAtya ko dRSTi meM AyI hI nhiiN| kucha samaya taka paNDitAcArya bhI pratIkSA karate rahe ki, isa kalaza se nahIM to agale kalaza se, abhiSeka pUrNa hogA, parantu adhika dera taka ve isa vyavadhAna ko saha nahIM pAye / mantroccAra rokate hue, pradakSiNA meM ghUma-ghUma kara unhoMne avalokana kiyaa| ve jAnanA cAhate the ki dugdha kI vaha dhAra kahA~ vilIna ho jAtI hai| mahAmAtya aura jinadevana bhI maMca se utarakara atyanta cintita aura vismita, isa rahasya ke anusandhAna meM cAroM ora se mUrti ko dekha rahe the| ina logoM ke mana ko samAdhAna de sake, aisA koI sUtra vahA~ milA nhiiN| paNDitAcArya ne sUkSmatA se nirIkSaNa kiyaa| zAsana devatA ko haviSya pradAna kiyA jA cukA thaa| indra, varuNa, maruta aura agni, apanI samidhA prApta kara cuke the| aSTa dikpAloM kI aura kuSmANDinI mahAdevI kI sthApanA yathAvidhi ho cukI thii| anuSThAna meM koI pramAda, vighna kA koI kAraNa, unheM aba vahA~ dikhAI nahIM de rahA thaa| ___ mantroccAra meM kahIM koI pramAda huA hai, athavA abhiSeka ke vidhividhAna meM koI azuddhi raha gayI hai, aisA socakara, abhiSeka karanevAle sabhI janoM ne snAna karake punaH zuddha vastra dhAraNa kiye / dugdha se bharakara ve kalaza punaH Upara pahu~cAye gaye aura sAvadhAnIpUrvaka anuSThAna ke vidhividhAna pUre karate hue, punaH abhiSeka prArambha huaa| vidhi-vidhAna ava pUrNataH nirdoSa thA, parantu zatazaH kalazoM ke punaH rIta jAne para bhI, abhiSeka ke dugdha se bhagavAn ke caraNoM kA prakSAla isa bAra bhI nahIM ho paayaa| lagatA thA yaha abhiSeka aba kabhI pUrA nahIM ho paayegaa| cAmuNDarAya kI kIrti-patAkA jo Aja jhukI jA rahI hai, so aba jhukI hI rhegii| kAlaladevI ne isa ghaTanA ko dharma kI prabhAvanA meM upasarga mAnakara, abhiSeka sampanna hone taka ke lie, anna jala kA tyAga kara diyaa| ve mAlA lekara vahIM zAntinAtha bhagavAn ke smaraNa meM ekAgra ho gyiiN| unake netroM se azru Dharaka rahe the| mahAmAtya atyanta kAtara aura adhIra hokara nemicandrAcArya kI ora dekha rahe the| ajitAdevI aura sarasvatI kI A~khoM meM azru chalaka aaye| paNDitAcArya aura jinadevana bhI vyagra ho utthe| unhoMne AcArya mahArAja se upAya puuchaa| nemicandrAcArya mahArAja dekha rahe the ki abhiSeka kA vidhi-vidhAna truTi rahita hai| mantroccAra nirdoSa hai| unhoMne sabako dhairyapUrvaka bhagavAn kA guNAnuvAda karane kA parAmarza diyaa| 180 / gomaTeza-gAthA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAmAtya socate the ki aisI anupama pratimA kA nirmANa karAne se loka meM unakA jo yaza huA hai, yadi yaha abhiSeka apUrNa rahatA hai to, Aja hI vaha sArA yaza dhUmila par3a jaayegaa| cAhe jitanA dugdha lAnA par3e, cAhe jitanA vyayasAdhya anuSThAna karanA par3e, parantu yaha abhiSeka pUrNa honA hI caahie| paNDitAcArya vicArate the ki Aja taka kabhI unake kisI anuSThAna meM koI bAdhA utpanna nahIM huii| ve samajha nahIM pAte the ki isa vyavadhAna kA kAraNa kyA hai ? kisa truTi ke kAraNa unheM yaha kalaMka laga rahA hai| unakI kisa truTi ke kAraNa yaha anuSThAna asaphala ho rahA hai| ve bhI abhiSeka ke isa adRzya vyavadhAna se cintita aura adhIra ho utthe| unheM eka upAya yaha sUjhA ki eka bAra anya janoM ko abhiSeka karane kA avasara diyA jaay| sambhava hai kevala mahAmAtya yA unake kuTumbI janoM ke lie hI koI vighna upasthita huA ho| anya jana abhiSeka kareMge taba yaha bAdhA dUra bhI ho sakatI hai| kSaNamAtra meM hI janasamUha meM halacala-sI phaila gyii| aneka zraddhAlujana abhiSeka karane ke lie vahA~ upasthita the| unheM abhiSeka karane kA nirdeza diyA gyaa| bar3I bhaktipUrvaka, bahuta pulakita mana hokara, ve saba loga abhiSeka ke lie Aye the| unake mana kA utsAha adamya thaa| parantu yaha vighna dekhakara ve zaMkita ho uThe the| unheM apanI asaphalatA kI AzaMkA satAne lagI thii| vahA~ sabhI eka dUsare ko mArga dekara Age bhejane ko taiyAra the, para pahale kalaza DhArane kA sAhasa koI juTA nahIM pA rahA thaa| paNDitAcArya ne unameM se anekoM ko nAma le-lekara prerita kiyA, taba kisI prakAra abhiSeka prArambha ho skaa| aba anuSThAna kI dizA badala gayI thii| kalaza lAnevAle hAtha badala gaye the| parantu adRzya kA vaha vidhAna badalA nahIM thaa| asaMkhya choTe-bar3e kalazoM kI dhArA ke uparAnta bhI, dugdha kA eka bindu taka bhagavAn ke ghuTanoM ke nIce nahIM pahu~ca rahA thaa| ve ayAcita parAmarza janasamaha isa bAdhA ko dekhakara vicalita-sA ho gyaa| vahA~ aneka loga aneka prakAra kI bAteM karane lge| kisI ne isa ghaTanA meM anuSThAna kA doSa dekhaa| kisI ne Ayojana kI prakriyA ko doSI tthhraayaa| jitane maha utanI bAteM hone lgiiN| eka sajjana kA mata thA 'mAtezvarI ke mana meM bAhubalI ke darzana kI abhilASA thii| unhIM ke gomaTeza-gAthA | 181 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lie bhagavAn kI mUrti kA nirmANa huA / prathama kalaza unake hAthoM se hI arpita hotA taba yaha vyavadhAna nahIM hotA / ' kisI catura ne apanA nirAlA hI mata ghoSita kiyA 'are, jAnate nahIM ye bAhubalI haiM, bAhubalI / dIkSA lene ke uparAnta kevalajJAna ke lie, pUre bAraha mAsa taka khar3e rahe the| aba abhiSeka ke lie kama se kama bAraha dina taka to avazya pratIkSA kraayeNge| dekhanA phira apane Apa yaha abhiSeka pUrA hogA / ' eka sajjana ne apane sAthI ke kAna meM kahA 'ye jo vAmiyA~ banAyI haiM bhagavAn ke caraNoM meM, inake nAga-nAgineM kSudhArtha hoNge| dugdha to unakA priya AhAra hai / ve hI sArA dugdha-pAna kara jAte haiN| kalaza banda nahIM karanA cAhie / nAga samUha tRpta hogA taba svayaM dugdha kI dhArA nIce taka baha jAyegI / ' AcAryazrI ne isa bIca paNDitAcArya aura jinadevana ke sAtha mantraNA kI / unheM AzaMkA thI ki avazya yahA~ kisI ke antara meM koI zUla kasaka gayA hai| use nirmUla karane ke lie hI kisI kautukI zakti ne yaha vyavadhAna upasthita kiyA hai / isa samasyA kA samAdhAna bhI yahIM, hamAre hI Asa-pAsa honA caahie| dekhanA cAhie isa samudAya meM kahIM koI dukhI, daridrI, to zeSa nahIM hai / namratApUrvaka mahAmAtya ne AcAryazrI se nivedana kiyA 'mahArAja ! tIna dina pUrva se dAnazAlA ke dvAra AThoM prahara khule haiM / dvAra para Aye pratyeka yAcaka kI atithi ke samAna abhyarthanA hotI hai, aura usakI hara AkAMkSA pUrI kI jAtI hai / yahI Adeza hai bhANDArika ko| pIr3ita aura rogI DhU~r3ha- DhU~r3hakara auSadhAlaya meM lAye jA rahe haiM / unakI cikitsA aura sevA ho rahI hai / koI bahurUpiyA bhale hI dukhI daridrI ke veSa meM apanI kalA dikhAtA huA yahA~ mila jAya, anyathA kosoM dUra taka daridratA aura pIr3A, DhU~r3hane para bhI, milanA nahIM cAhie isa mele meM / ' 'mahAmAtya kA kathana yathArtha hai, para kauna jAnatA hai vyavadhAna kA vaha kAraNa, kisa rUpa meM hameM mila jAya / samudAya kA saMzodhana to karanA hI cAhie / ' yaha paNDitAcArya kA mata thA / jinadevana aura sarasvatI ko sAtha lekara paNDitAcArya aba svataH apane samAdhAna kI zodha meM pravRtta ho gaye / usa vizAla jana samudAya meM alaga-alaga dizAoM meM ghUmate hue unakI A~kheM, kisI asantuSTa aparicita ko DhU~r3ha rahI thiiN| kauna hai vaha mahAbhAga, jisake yogadAna ke binA adhUrA hai yaha anuSThAna ? kauna hai vaha bhakta, jisakI zakti kA AkAMkSI 182 / gomaTeza - gAthA Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai Aja cAmuNDarAya ? cAroM ora ina logoM kI tIkSNa dRSTi, dera taka dUra-dUra taka bhaTakatI rahI / bhagavAn ke abhiSeka kI kAmanA lekara jitane loga parvata para Aye the, saba apane-apane kalaza bAhubalI para DhAra cuke the / abhiSeka kI apUrNatA se cintita vahA~ sabhI the, para dukhI, daridrI aura pIr3ita, sacamuca vahA~ koI dikhAI nahIM de rahA thA / gomaTeza - gAthA / 183 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. gullikA-ajjI apane anacInhe abhyAgata ko DhUMr3hatI huI sarasvatI parvata ke dUsare chora taka pahu~ca gyii| sahasA vahA~ usakI dRSTi eka dIna-sI dikhAI dene vAlI vRddhA para pdd'ii| mukhya patha ke vandanavAroM se thor3A haTakara, eka caTTAna ke sahAre, hAtha meM vanaphala kI eka sUkhI gullikA liye hue, vaha apane Apako chipAtI-sI vahA~ khar3I thii| sarasvatI ne dekhA vRddhA ke tana para purAnA malina-sA paridhAna thaa| tana para alaMkAra prAyaH nahIM the, para vRddhA kA mastaka suhAga ke tilaka se alaMkRta aura mukha aizvarya kI AbhA se Alokita thaa| usake veSa kA yaha virodhAbhAsa sarasvatI kI dRSTi se chipA nahIM rahA, para abhI isa sambandha meM kisI jijJAsA kA prakAzana use ucita nahIM lgaa| samIpa jAkara premapUrvaka usane vRddhA se pUchA 'yahA~ kyoM khar3I haiM ammA ! abhiSeka kara liyA kyA ?' / 'kahA~ beTI ! vahA~ taka pahu~ca hI kahA~ pAtI huuN| aneka bAra vahA~ jAne kA jatana kiyA, para bAra-bAra lauTA dete haiM mujhe| ThIka bhI to hai, na merI deha para acche vastra haiM, na hAthoM meM sundara pAtra hai| dugdha bhI to thor3A-sA hI hai mere pAsa / socatI hU~ yahIM eka ora khar3I raha~gI, yaha samudAya kama hogA taba ho sakatA hai mArga mila jaay| usI vANI meM vRddhA ne apanA sabala saMkalpa bhI sarasvatI para prakaTa kara diyA--'jAkara eka bAra prArthanA karU~gI mahAmAtya se| unakI AjJA mila gayI to merA bhAgya jaga jaayegaa| bhagavAna ke mastaka taka to merA hAtha pahu~ca bhI nahIM pAyegA, caraNoM para hI car3hA dUMgI yaha dugdha / ' ____'acchA beTI ! bhagavAn ke caraNoM ke abhiSeka kA bhI puNya to hotA hogA?' vRddhA ne atyanta bholepana se prazna kiyaa| 'hotA hai ajjI ! bahuta hotA hai| abhiSeka kA saccA puNya to Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNAbhiSeka meM hI hotA hai| mastakAbhiSeka to usakI bhUmikA hai| Ao, maiM le calatI hU~ tumheM abhiSeka kraane|' sarasvatI ko antas meM kahIM lagA ki usakI zodha sArthaka ho gayI hai| jise DhU~r3hane ke lie vaha nikalI thI, use anAyAsa hI usane pA liyA hai| use vizvAsa ho gayA ki samasyA kA ujjvala samAdhAna, isI malina paridhAna meM lipaTA haA usake samakSa prakaTa haA hai| sarasvatI kI kuzAgra buddhi ne eka kSaNa meM hI samajha liyA, ki aMjalI bhara dugdhavAlI yaha gullikA hI, kSIrasAgara kA vaha akSaya kalaza hai, jisakI mahAdhArA ne bArambAra meru parvata ko AplAvita kiyA hai| sarasvatI mana meM Azvasta ho gayI ki ki gullikA kA yaha alpa dugdha, akele gomaTeza kA nahIM, isa samUce vindhyagiri kA abhiSeka karane ke lie bhI, kama nahIM hogaa|' __varSoM se bichar3e AtmIyajana ke acAnaka mila jAne para, tuma loga jaisA moha dikhAte ho, aise hI mohapUrvaka usa vRddhA kA hAtha pakar3akara sarasvatI calane ko huI, tabhI use sAmane se jinadevana Ate dikhAI diye| kiMcit salaja bhAva se, mana kA utsAha ujAgara karate hue sarasvatI ne vRddhA se kahA 'lo, mahAmAtya ke suputra to yahIM A gaye ajjI ! Ao calo, paNDitAcAryajI se abhiSeka mantra par3hane kI prArthanA ye kareMge, aura maiM svayaM Upara le jAkara tumase abhiSeka kraauuNgii|' 'tumhArA saMsAra sukhI ho bettii|' dAhine hAtha ko varada mudrA meM lAte hue vRddhA ne eka sAtha donoM ko AzIrvAda diyaa| __ghora aparicaya kI pRSThabhUmi meM, vRddhA ke mukha se jugala jor3I ke lie yaha AzIrvacana sunakara, sarasvatI kA cauMkanA svAbhAvika thaa| vRddhA kI alaukikatA para aba use koI sandeha nahIM rahA / kisI ajJAta preraNA se usakA mAthA svataH nata ho gyaa| A~cala hAthoM meM lekara usane vRddhA kA caraNasparza kara liyaa| ___isa vRddhA se abhiSeka karAnA hai, jinadevana ko isase adhika kucha bhI jAnane samajhane kI na icchA thI, na samaya thaa| una donoM kA anusaraNa karate ve vApasa maMca kI ora cala pdde| thor3I hI dera meM nirAza hokara paNDitAcArya maMca ke pAsa lauTa Aye the| cintA aura anizcaya kA vAtAvaraNa vahA~ pUrvavat vyApta thaa| isa vyavadhAna ko dharma kArya meM upasarga mAnakara sAdhu samudAya dhyAnastha ho gayA thaa| attimabbe mIThe zabdoM meM ajitAdevI ko sAMtvanA de rahI gomaTeza-gAthA | 185 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thiiN| cAmuNDarAya ko AzvAsana dete hae gaMganareza kaha rahe the--'yaha abhiSeka avazya pUrNa hogA mahAmAtya ! tumhArA koI saMkalpa kabhI adhUrA nahIM rahA / sAdhana apane pAsa pracura haiN| unakA upayoga karake upakrama karo aura apanI bhakti kA bharosA rkho|' ina logoM ke sIr3hiyoM ke samIpa pahu~cate hI sarasvatI kA mauna iMgita pAkara, eka kSaNa meM hI, abhiSeka ke lie prAsuka dugdha se bharA svarNapAtra, svayaM jinadevana vahA~ le Aye, parantu namratApUrvaka vRddhA ne use grahaNa karane kA unakA anurodha nakAra diyA___ 'tumhAre kalaza se abhiSeka karane kA mujhe kyA puNya hogA kumAra! ghara se lAye hue isI svalpa dugdha se bhagavAn ke caraNoM kA abhiSeka karU~, yahI merI abhilASA hai|' isa bAra Age bar3hakara svayaM ajitAdevI ne vRddhA se anurodha kiyA'so to ThIka hai dIdI ! apanI gullikA se hI abhiSeka karo, parantu abhiSeka to Upara maMca se hI karanA cAhie na ? caraNoM ke abhiSeka kA bhI prArambha to mastaka se hI hogaa| Ao calo, Upara calate haiN|' ___ ajitAdevI aura sarasvatI, sAdara aura sAgraha, bAhoM kA sahArA detI gullikA ajjI ko Upara maMca taka le gyiiN| sahasA kisI surabhita samIra kA eka jhoMkA pUre vAtAvaraNa ko mITho gandha se bhara gyaa| yahA~ mujhe bhI kSaNeka ke lie, usa alaukika sugandha kA anubhava huaa| sAre vAtAvaraNa meM eka divyatA vyApta ho gyii| akSINa kalaza : ajasradhArA __ mahAmAtya aura jinadevana ne utsukatAvaza Upara jAne ke lie paga bar3hAye, parantu paNDitAcArya ne mauna iMgita se unheM baraja diyA / mantramugdha hokara unhoMne mantroccAra kiyA, aura vRddhA ne donoM hAthoM se vaha choTIsI gullikA bhagavAn ke mastaka para ur3ela dii| samasta samudAya ne dekhA-usa choTI-sI gullikA meM se nikalatI dugdha kI dhArA gomaTeza ke mastaka para gira rahI hai, aura giratI hI jA rahI hai| nimiSa bhara meM bhagavAn kA mastaka abhiSikta ho gyaa| aba dugdha ne bhagavAn ke vakSa ko avagAha liyaa| vaha pahu~ca gayI dhArA unake kaTi pradeza taka / jaMghAoM ko pAra karake yaha AyI dugdha kI dhavalatA unake ghuTanoM tk| aura phira? phira nimiSa bhara ke lie sabake palaka muMda gaye / samaya ke usa bhAga 186 / gomaTeza-gAthA Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM sabakI svAMsa ruka gayI / sAre spandana ruddha ho gaye, para gullikA se nikalI vaha dugdha-dhAra isa bAra kahIM ruddha nahIM huI / ghuTanoM ko prakSAla kara, donoM caraNoM ko pakhAratI huI vaha ajasra dhAra, kSaNa bhara meM hI bhagavAn ke caraNa-tala kI padmazilA ko AplAvita karane lagI / abhiSeka kI pUrNatA lakhakara logoM meM ullAsapUrNa halacala maca gayI / harSa aura bhakti ke Avega meM unakI A~khoM se azru Tapaka par3e / 'bAhubalI kI jaya' bolate hue ve usa pAvana dugdha ko apane mastaka para car3hAne lge| A~khoM meM AMjane lage / sAzcarya dekha rahe the ve ki gullikA se vaha dhArA abhI bhI akSINa hokara hI pravAhita hotI A rahI thI / dugdha ke ajasra pravAha meM abhI taka tanika-sI bhI kSINatA parilakSita nahIM ho rahI thI / 1 gomaTeza bhagavAn ke jaya-jayakAra se samUce vana prAnta kA gagana gUMja utthaa| isI jayaghoSa ne mAtezvarI kA dhyAna bhaMga kiyA / netra kholate hI kAlaladevI ne dekhA, pavitra abhiSeka kA vaha dugdha, eka patalI dhArA ke rUpa meM unake sAmane se hI bahatA huA, vindhyagiri ko prakSAlita karatA jA rahA hai / usa dugdha ko aMjarI meM bhara-bhara kara saurabha una para chIMTa rahA hai| unakA mana harSa se nAca uThA / ve bhI gomaTeza kI jaya-jayakAra kara uThIM / usa atizaya se AkRSTa hokara, ajitAdevI aura sarasvatI, na jAne aa, gullikA - ajjI ko abhiSeka karatA huA hI chor3akara, maMca se utara AyIM thIM / dugdhodaka kI vandanA karake aba ve bhI gomaTeza kI bhakti meM lIna thIM / parvata ko prakSAlatI huI vaha dhArA udhara, usa sarovara taka Ate maiMne bhI dekhii| usa dina isa dugdha abhiSeka ne ho mere isa sahodara ko jinAyatana banA diyaa| usa dina se vaha pUrA parvata hI pUjya ho gayA / isa ghaTanA ko daivI atizaya athavA indra kI lIlA mAnakara, logoM ne vindhyagiri ko 'indragiri' kA nAma de diyaa| abhiSeka ke pavitra dugdha se usa dina vaha sarovara bhI paripUrNa ho utthaa| aneka prakAra ke daihika kaSTa nivAraNa karane kI kalyANI zakti, sadA ke lie usake jala meM samAhita ho gayI / usI dina se 'kalyANI sarovara' usakA nAma huA / zakti kA visarjana cAmuNDarAya ne anubhava kiyA ki unakI avacetana manobhUmi meM anajAne hI, abhimAna kI eka beDaula zilA kahIM utpanna ho gaI thI / gomaTeza - gAthA / 187 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usake kAraNa kucha samaya se unake cintana meM gati-avarodha hone lagA thaa| ve jAna bhI na pAye ki kaba, abhiSeka kI isa dugdha dhArA ke sAtha, pAnI-pAnI hokara vaha zilA, kahIM vilIna ho gyii| usake astitva kA koI cihna aba unake antas meM zeSa nahIM thaa| aba ve apane bhItara mArdava kI mRdulatA kA sAkSAt anubhava kara rahe the| vaha choTI-sI gullikA kitane kAla taka gomaTeza ke mastaka para dugdha barasAtI rahI, yaha anumAna vahA~ kisI ko nahIM thaa| vyavadhAna kA nivAraNa dekhakara paNDitAcArya ko santoSa huaa| ve bhI usa kAlagaNanA ke prati sAvadhAna nahIM raha pAye the, phira bhI sAdhAraNa vyavadhAna yaha nahIM thA, itanA ve samajha gaye the| dIrghakAla ke tRSArta nAga samUhoM ko tRpta karanevAlA puSkala dugdha, choTI-sI sAmAnya gullikA meM se hI baha gayA hai, yaha mAnane ke lie unakA karmakANDI mana, tanika bhI taiyAra nahIM thaa| mahAmAtya ko mAna ke parvata para se nIce utArane ke lie hI, abhiSeka meM isa vyavadhAna kI racanA aura usake sundara samAdhAna kA prastutIkaraNa huA hai, yaha satya unake samakSa spaSTa ho cukA thaa| unhoMne tatkAla kUSmANDinI mahAdevI kA smaraNa kiyaa| paNDitAcArya ke AvAhana meM devI kA svarUpa isa prakAra thA dhatte vAmakarau priyaMkara sutaM, vAme kare maMjarIm, AmrasyAnyakare zubhaMkarajato, hastaM prazastaM hrau| Aste bhartRcare mahAmraviTaipicchoyAM zritAbhISTayA, yAsau tAM nuta neminAthapadayoH namrAmihAmro yje|| zAsanadevatA ke smaraNa ke sAtha hI unhoMne rakta puSpoM kI aMjalI bharakara vedI kI pIThikA para bikhera dii| isake eka kSaNa uparAnta hI visarjana padyoM kA uccAraNa paNDitAcArya kI gambhIra vANI meM vahA~ gUMja uThA jJAnato'jJAnato vApi zAstrokta na kRtaM mayA / tatsarva pUrNamevAstu tvatprasAdAjjinezvara // AhUtA ye purA devA labdhabhAgA yathAkramam / te mayAbhyacitA bhaktyA sarve yAntu ythaasthitim|| aba jAkara jinadevana ko usa gullikAdhAriNI mahAmAyA kA smaraNa huaa| sira uThAkara usakI ora dekhate hI ve avAka raha gye| gullikA-ajjI maMca para nahIM thiiN| 'are ! ajjI kidhara gayIM ?' 188 / gomaTeza-gAthA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinadevana ke mukha se yaha vismaya bharI vANI nikalate hI, eka sAtha zatazaH netra maMca kI ora uThe, aura uThe hI raha gye| __ sabane idhara udhara, cAroM ora dUra-dUra taka dRSTi daur3AyI, parantu gullikA-ajjI vahA~ kahIM hotI to miltiiN| ve to surabhita pavana kI taraha, apanI sugandha chor3akara, vahA~ se antardhAna ho gayI thiiN| kauna thI vaha vRddhA? kisane unakA AhvAna kiyA thA yahA~ ? kahA~ se DhaMDhakara lAye ye unheM ? kaise samAyA hogA itanA dUdha, choTI-sI gallikA meM ? kyA sAkSAt kUSmANDinI mahAdevI hI padhArI thIM, abhiSeka karane ? dekhate-dekhate kahA~ antardhAna ho gayIM ? prazna vahA~ sabake pAsa the| uttara kisI ke pAsa nahIM thaa| AcAryazrI aba taka dhyAnastha-se kisI cintana meM lIna the| samudAya kI usa halacala se jaba unake netra khule taba, cAmuNDarAya gullikA-ajjI ko DhU~r3hane maMca kI ora jA rahe the| hAtha ke iMgita se barjate hue unhoMne kahA 'abhiSeka sampanna ho gayA gomaTa ! use sampanna karanevAlI zakti ko aba dekha nahIM paaoge| apane hI mana meM bhakti kI zakti kA Akalana aba tumheM karanA hai|' ___ 'sAmagrI aura nimitta ke sakriya sahayoga se hI sAre kArya sampanna hote haiN| yahI saMsAra kI vyavasthA hai| 'parasparopagraho jIvAnAm' ke zAzvata sUtraja kI upekSA karake, kevala apane Apa meM kartavya kA gumAna karanA, mithyA ahaMkAra hai / lagatA hai tumhAre mana se mAna kA vahI kA~TA nikAlane ke lie kisI mahAzakti ko Aja yaha kautuka racanA par3A hai|' ___'choTe bar3e kA bheda bhulAkara sabhI sArmiyoM para vAtsalya bhAva rkho| dharma kI prabhAvanA meM apanI sAmarthya kA upayoga kro| vyartha ke vikalpoM se koI lAbha nhiiN| gullikA-ajjI maMca para DhUMDhakara santoSa karanA cAhate ho, to ekabAra jAkara mana kA yaha bhrama bhI miTA lo|' ____ maMca para se mahAmAtya kI daSTi cAroM ora ghUmakara nirAza hI lauTa aayii| vahA~ na to gullikA-ajjI kA koI cihna zeSa thA, na gullikA kaa| vahA~ to gomaTeza-gAthA | 186 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thor3e-se raktAbha puSpa bikhare par3e the, aurauna hI puSpoM kI eka sIdhI sughar3a paMkti pIche kI sIr3hiyoM para aisI sajI thI, jaiseusa patha se abhI-abhI koI divyAMganA, (lAla-lAla AlatA vinindita pada-padmoM kIchApa chor3atI-sI) utaratI calI gayI ho| 160 / gomaTeza-gAthA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44. pUrNAbhiSeka dUsare hI dina pUrNAbhiSeka huaa| pratiSThA-anuSThAna kA yaha sabase mahatvapUrNa Ayojana thaa| jala, candana, dugdha, dadhi aura ghRta, puSpa, phala aura svarNa-mudrAe~, ina ATha maMgala-dravyoM se usa dina bhagavAn kA maMgala mahAbhiSeka kiyA gyaa| usa dina cAroM ora dUra-dUra taka, manuSya hI manuSya dikhAI dete the| utanA vizAla janasamudAya eka sAtha phira kabhI yahA~ ekatra haA ho, aisI mujhe smati nahIM hai| vindhyagiri para sammAnita atithiyoM ke baiThane kI vyavasthA kI gayI thii| pUrA sAdhu-samudAya gomaTeza ke sAmane kASTha ke maMca para virAjamAna huaa| anaginate loga, jinheM jahA~ sthAna milA vahIM se, vaha mahotsava dekha rahe the| sarvaprathama AcArya nemicandra mahArAja ne maMca para jAkara pratiSThA ke zeSa saMskAra sampanna kiye| mUrti ko mantrapUta karake unhoMne triyogapUrvaka usakI vandanA kii| pazcAt sabhI upasthita janoM ne jaya-jayakAra pUrvaka bhagavAn ke caraNoM para puSpa aura akSata barasAye / zilpiyoM dvArA maMca para se puSpa varSA kI aisI yojanA ko gayI thI, ki bhagavAn ke Upara thor3e-thor3e antarAla se puSpa-varSA hotI thI, parantu barasAnevAle hAtha kisI ko dikhAI nahIM dete the| lagatA thA jaise gagana se devoM dvArA hI bhagavAn para pUSpoM aura akSatoM kI varSA ho rahI hai| __ thor3I hI dera ke uparAnta gaMganareza ne aura mahAmAtya ne apane parivAra ke sAtha abhiSeka prArambha kiyaa| sarvaprathama svaccha jala ke kalazoM se bhagavAn kA nhavana huaa| uparAnta kesara, candana aura karpUra Adi sugandha mizrita jala ke kalaza DhAre gye| bAhubalI-vigraha kI vizAla deha para dugdha aura dadhi ke abhiSeka kI dhavala-dhArAe~ aisI lagatI thIM jaise camelI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura cA~danI kI zveta puSpa-mAlAoM se unakA abhinandana kiyA gayA ho / go-ghRta ke abhiSeka ne kSaNeka ke lie pratimA ko svarNima -sI pIta AbhA se Alokita kiyA / puSpoM, phaloM aura svarNa - mudrAoM se jinabimba kA abhiSeka, usa dina pahalI bAra hI maiMne dekhA / yahA~ upasthita aneka logoM ke lie vaha dRzya sarvathA navIna aura durlabha thA / aneka prakAra ke raMga-viraMge puSpoM ke sAtha kesara-candana se raMge hue tandula tathA svarNa aura rajata ke kRtrima puSpoM kA vahA~ bAhulya thA / bAhubalI para barasate hue ina raMga-viraMge puSpoM kA samUha usa vigraha para sataraMge indra-dhanuSa kA saMbhrama utpanna karatA thA / puSpAbhiSeka ke una bikhare hue puSpoM ko lauTatI samaya loga, cuna-cunakara, bar3I zraddhA bhakti ke sAtha, gomaTeza ke maMgala AzISa ke rUpa meM apane sAtha le gaye / supArI, bAdAma, chuhArA, drAkSA aura nArikeli kI garI Adi ekatra karake, phaloM se unheM abhiSikta karane ke pazcAt, bhArI mAtrA meM ekatra kI gayI svarNa-mudrAoM dvArA gomaTeza bhagavAn kA abhiSeka kiyA gayA / puSkala svarNa-mudrAoM kA vaha akSaya-sA koSa, prabhu se mastaka aura vizAla skandha bhAga ko chUtA huA, nIce parvata ke dharAtala para jhanakAra ke sAtha giratA aisA lagatA thA, mAno kubera ne apanA divya koSa hI ina parama digambara vItarAga prabhu ke caraNoM para nichAvara kara diyA ho / dharatI para uchalatI-DharakatI ve svarNa mudrAe~ dekhakara lagatA thA jaise nirvANa lakSmI ke svAgata meM harSita hokara, loka-lakSmI svayaM vahA~ nRtya kara rahI ho| mujhe tIna dina se abhI taka vahA~ bhaktoM ke tana aura mana hI nAcate anubhava hue the| Aja puSpoM, phaloM aura svarNa - mudrAoM ko bhagavAn ke caraNoM meM phudakatA kUdatA - sA dekhakara, lagA jaise aba cetana ke sAtha jar3a bhI, una bAhubalI kI pAvana deha kA sparza pAkara, AnandAtireka se nAca uThA hai| pUrNa - kalaza aSTa dravyoM dvArA mahAmastakAbhiSeka sampanna hone para anta meM punaH svaccha prAsuka jala se pUrNAbhiSeka kiyA gayA / sarvaprathama kAlaladevI ne pUrNa - kalaza kI dhArA bhagavAn ke mastaka para pravAhita kI, phira cAmuNDarAya dampatI aura unake kuTumba ne kalaza car3hAye / isake pazcAt vahA~ upasthita jana samudAya meM se sahasroM nara-nAriyoM ne maMca para jAkara bhagavAn kA abhiSeka kiyaa| cAra ghar3I taka abhiSeka kA yaha krama calatA rahA / 192 / gomaTeza - gAthA Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrNAbhiSeka kI isI belA meM, svaccha nirabhra gagana para, sahasA eka choTI-sI badalI na jAne kahA~ se uThI aura dekhate hI dekhate gomaTeza para chA gyii| cAra hI kSaNa meM bar3I-bar3I zItala bUMdoM se bhagavAn ko abhiSikta karake vaha divya-ghaTA tatkAla vilIna bhI ho gyii| alpakAla meM hI AkAza phira nirabhra thaa| sUrya kI kiraNeM punaH vahA~ nAca rahI thiiN| grAma meM, mele para, tathA yahA~ merI pITha para, usa varSA kI eka bUMda bhI nahIM girI thii| vindhyagiri bhI pUrA nahIM bhIgA thA, basa bhagavAna kA abhiSeka karake, Asa-pAsa kI thor3I sI bhUmi kA prakSAla karake hI, devarAja indra kI vaha lIlA naTI antardhAna ho gayI thii| gomaTezvara kA yaha mahotsava dekhakara logoM ke nayana aura mana jaisI zItalatA prApta kara rahe the, cAra kSaNa meM isa varSAmata se unake zarIra bhI vaise hI nistApa ho gye| sukhada surabhita bayAra ke kaI jhoMke vahA~ zItalatA kA vistAra kara gye| ___ mahAkavi ratna ne vinodapUrvaka jinadevana se kahA 'dekhA annA ! kala gullikA-ajjo dugdhAbhiSeka sampanna karA gayI thiiN| pUrNAbhiSeka ke lie Aja meghamAlA kA Akasmika avataraNa ho gyaa| hamAre bAhubalo trilokapUjita haiM, aba to hamane yaha pratyakSa dekha liyA na? yaha to AcAryazrI kI stuti meM se 'deviMdarvidacciya pAya-pomma' kA sAkSAt rUpAnuvAda ho gyaa| vaha nanhA pujArI ___ isa mahotsava meM saurabha ke Ananda aura utsAha kI sImA nahIM thii| ajitAdevI ne usake lie eka choTA-sA svarNa-kalaza banavAyA thaa| bArambAra use bharAkara usa bAlaka ne bar3e pramudita mana se abhiSeka kiyaa| kauzeya vastroM meM ratnamukuTa se alaMkRta vaha nanhA pujArI alaga hI dikhAI detA thaa| utsAha se bharI usakI capalatA, aura AnandAnubhUti se camakate usake netroM kI prabhA, Aja bhI mujhe bAra-bAra smaraNa AtI hai| maiM socatA hU~ pathika, yadi dhArmika saMskAra prApta hoM, vaisA vAtAvaraNa mile to saMskRti kI dharohara ko vahana karane kI kSamatA, tumhArI nayI pIr3hI meM janmajAta hotI hai| praur3ha varga jAgarUka aura avicalita raha sake, to bAlakoM meM usa pratibhA kA kabhI akAla nahIM hogaa| mahAvIra kI paramparA kA yaha ratha, kAla kI saMdhi taka isI prakAra saMcAlita hotA rhegaa| gomaTeza-gAthA | 163 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janezvarI dokSA 1 mahotsava ke prathama dina hI aneka sAdhakoM ne AcAryazrI se muni dIkSA kI yAcanA kI thii| unake caraNoM meM saMkalpa ke zrIphala car3hAye the / AcArya mahArAja ne una sabakI prArthanA para vicAra karane ke lie Aja kA samaya nizcita kiyA thA / isa bIca apane yogya ziSyoM dvArA unhoMne sabhI dIkSArthI mumukSujanoM kI yogyatA, dRr3hatA, sAdhanA, gotra, kula, zIla Adi kA paricaya aura parIkSaNa karA liyA thaa| unameM se jinheM picchI - kamaNDalu dhAraNa karane kI garimA kA pAtra pAyA gayA unheM Aja dIkSA dI jAnI thii| jinameM koI anarhatA pAyI gayI, unheM anya vrata grahaNa karane kA parAmarza diyA gayA thA / eka-eka kara dIkSArthI maMca ke samakSa Ate the / gomaTeza kI vandanA karake virAjamAna sAdhuoM ko namostu karate the aura sabake samakSa apanA pavitra abhiprAya vyakta karake AcAryazrI se dIkSA kI prArthanA karate the / virAga kA umar3atA pArAvAra paNDitAcArya kala se hI bahuta gambhIra aura antarmukhI dikhAI de rahe the / lagatA thA ki kala dugdhAbhiSeka ke bIca meM vyavadhAna kI pratIka ghaTanA, unheM bahuta gahare taka jhakajhora gayI thI / prAtaH kAla se yadyapi pUrNAbhiSeka ke anuSThAna kA pUrA vidhi-vidhAna unake hI dvArA sampanna ho rahA thA, para Aja unakI sahaja vinoda vRtti, unake vyavahAra kI pragalbhatA aura vAcAlatA, jaise kahIM kho gayI thI / gomaTezvara bhagavAn kI dRSTi se dRSTi milAkara dera taka ve unheM nihArate rahe the / aneka bAra kisI na kisI ke Tokane para hI unakI vaha ekAgratA khaNDita huI thii| unake mana meM ho rahA dvandva, Aja paNDitAcArya ke kriyA-kalApoM meM spaSTa dikhAI de rahA thaa| eka do bAra unake netroM se hotA huA azrupAta bhI logoM kI dRSTi meM A gayA / pUrNAbhiSeka kA aMtima kalaza apane hAthoM se DhAra kara unhoMne zAMtipATha kiyA aura gomaTezvara ke caraNoM meM sASTAMga loTa gye| AdhI ghar3I taka una caraNoM ko apanI bhujAoM meM AveSTita kiye hue paNDitAcArya, dhyAna-magna the, yA besudha ho gaye the, so koI jAna nahIM pAyA / phira atyanta zAnta bhAva se ve utthe| sabhI AcAryoM-muniyoM kI vandanA kI aura AcAryazrI ke samakSa karabaddha khar3e hokara unhoMne nivedana kiyA 'yaha saMsAra AkulatAoM kA pArAvAra hI dikhA, svAmI ! nirA164 / gomaTeza - gAthA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kulatA aura zAnti kA lezamAtra bhI isameM kabhI prApta huA nhiiN| vAsanA kabhI miTI nahIM, AzA-abhilASA ananta hotI gyii| kumbhakAra ke cAka para car3hI huI mATI ke samAna maiM ghUmatA rhaa| nAnA rUpa dhAraNa karatA rhaa| cAha kI dAha meM bAra-bAra jhulasatA rhaa| viSayoM ke vAridhi meM bAra-bAra DUbatA rhaa| karma ke niSThura AghAtoM se bAra-bAra khaNDita hotA rahA, para isa bhava-bhramaNa kA ora-chora kabhI milA nhiiN|' 'aba bahuta huA prabho! aba sahA sahIM jaataa| ApakI kRpA se Aja mArga dikhAI de gayA hai| nirAkulatA kA jo patha Apane grahaNa kiyA hai, isa adhama ko bhI usa patha para calane ke lie sahArA dIjie mahArAja! paMca mahAvrata pradAna karake Aja merA bhI uddhAra kara diijie|' paNDitAcArya kI yaha saMvega bharI vANI sunate hI sabhA meM sannATA-sA chA gyaa| vismaya bharI dRSTi se loga unakI ora dekhane lge| mahAmAtya apane sthAna se uThakara unake samIpa pahu~ca gye| donoM kA dIrghakAla kA sAtha thaa| pUrA parivAra kuTumba ke variSTha sadasya kI taraha, paNDitAcArya kI Adara-vinaya karatA thaa| Aja akasmAt unake gaha-tyAga kA saMkalpa sunakara saba avAka raha gaye the| agale kSaNa hI gale lagakara donoM snehapAza meM ba~dhe khar3e the| donoM ke netroM se azrupAta ho rahA thaa| eka choTIsI smita rekhA, eka nimiSa ke lie AcAryazrI ke Anana para khela gyii| hAtha ke iMgita se hI unhoMne bhAvukatA meM ba~dhe donoM bhavyoM ko aise zAnta kiyA, jaise mamatAmayI mAtA apane ajJa bAlakoM ko sAntvanA detI hai| paNDitAcArya ne AcArya mahArAja ke caraNoM para sira rakhakara vandana kiyA aura unake hI samakSa mumukSu-janoM ke lie rakhI kASTha caukiyoM meM se eka para baiTha gye| AcAryazrI ke nirdezAnusAra dIkSArthI ke nAma, jAti, kula, gotra, sthAna, pada Adi kI ghoSaNA karake, vahA~ upasthita muniyoM, AryikAoM, zrAvakoM aura zrAvikAoM ke caturvidha saMgha se, dIkSArthI ko muni-dIkSA pradAna karane ke lie, digambara sAdhu-saMgha meM praveza dene ke lie, sahamati prApta kI jAtI thii| dIkSArthI ke mAtA-pitA, patnI aura upasthita bandhubAndhavoM se bhI sahamati prApta kI jAtI thii| ___ isa prakAra saMgha kI sahamati milane para hI dIkSArthI ko digambarI dIkSA kA adhikArI mAnA jAtA thaa| sarvaprathama kesara se usake bhAla para svastika aura om kA aMkana karake, AcAryazrI usakA paMcamuSTi kezaloMca karate the| dIkSArthI ke samasta vastrAbhUSaNoM kA tyAga karAkara use yathAjAta nagna-digambara rUpa meM sAmane eka prathA Asana para biThAyA gomaTeza-gAthA | 165 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaataa| dIkSA-mantroM ke uccAraNa pUrvaka use jIvana bhara ke lie paMca mahAvratoM aura aTThAIsa mUlaguNoM kI pratijJA dilaate| usake uparAnta jIvadayA ke lie mayUra paMkhoMvAlI picchI use grahaNa karAyI jaatii| zArIrika zucitA ke lie kASTha kA kamaNDalu pradAna kiyA jaataa| anya sAdhu usakA kezaloMca pUrA kara dete taba dIkSArthI ke navIna nAmakaraNa ke sAtha use digambara muni ghoSita kara diyA jAtA thaa| paNDitAcArya ko dIkSA dekara 'ariSTanemi' unakA zabha nAma ghoSita kiyA gyaa| AcArya dvArA yaha nAmoccAra hote hI 'ariSTanemi mahArAja kI jaya' kA ghoSa bar3I dera taka vahA~ gUMjatA rhaa| sabhI nava dIkSita sAdhaoM ne bhaktipUrvaka gomaTeza bhagavAn kI vandanA karake upasthita sabhI AcAryoM aura munijanoM ko namaskAra kiyaa| sAdhu kI svAdhIna vRtti ___ manidIkSA ke avasara para vairAgya se bhare ve kSaNa mahAna the pathika ! sAdharmI kA sammAna aura samAja-vAtsalya paNDitAcArya kA vizeSa guNa thaa| vahA~ sahasroM aise nara-nArI the jinakA unase varSoM kA sneha sambandha thA / Aja virAga to kevala paNDitAcArya ke mana meM AyA thA, ataH ve saba loga, unheM gRhatyAga karatA dekhakara, rAga ke vazIbhUta dukhI ho rahe the| rAga aura virAga donoM vahA~ sAkAra the| dIkSA kI prakriyA meM paNDitAcArya ne apane sira, mUMcha aura dAr3hI ke bAla, ghAsa kI taraha ukhAr3akara pheMka diye the| unake sira para saghana aura sUcikkaNa dIrgha kezAvali thii| aMguliyoM meM lapeTakara, atyanta nirmamatva bhAva se, dharatI meM se pake hue dhAnya kI taraha unheM ukhar3atA haA dekhakara, apane zarIra ke prati sAdhaka. kA nirmoha bhAva vahA~ sAkSAt dikhAI de rahA thaa| .. saMsAra jAnatA hai pathika, ki jihvA aura sparza indriya kI vAsanA, mAnava mana kI sabase bar3I durbalatA hai| svAda kI lolupatA meM bar3e bar3e sAdhaka Diga jAte haiN| sparza indriya ke bhoga kI lAlasA kA jAla to jagat vikhyAta hai| usase utpanna zarIra ke vikAra prakaTa dikhAI dete haiN| kintu digambara sAdhu kA yaha nagna veSa, aisA pratyakSa prakaTa veSa hai, jahA~ zarIra kI aisI kisI vikRti ko chipA lene kA koI avasara hI nahIM hai| saccA indriya saMyama, digambara sAdhu-jIvana kA anivArya aMga hai| vAsanA kA abhAva karake use zizu kI taraha niSpApa aura nirdoSa honA Avazyaka hai| . . . . . . . . . . 166 / gomaTeza-gAthA Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aba paNDitAcArya ko dina meM kevala eka bAra, Adara bhaktipUrvaka bhikSA grahaNa karanA thI / vaha bhI vahIM, apane hAthoM meM grahaNa karake, maunapUrvaka, sUkSma dRSTi se usakA zodhana karake, dAtA ke ghara para khar3ekhar3e hI vaha bhojana karanA thA / vana kI guphAoM - kandarAoM meM yA nirjana ekAnta devAlaya Adi meM nivAsa karanA thA / mahala aura zmazAna donoM aba unake lie samAna the| zatru-mitra kI bhAvanA se ve Upara uTha cuke the / kA~ca aura kaMcana meM, nindA aura stuti meM unakA samabhAva thA / jIvana bhara apane nagna zarIra para hI zIta, grISma aura pAvasa ke utpAta, samatA bhAva se unheM sahanA the / Akasmika yA niyojita, mAnavakRta yA prAkRtika, koI bhI upadrava, upasarga yA parISaha aba unheM unakI Atma-sAdhanA se DigA nahIM sakate the / unake saMkalpa akampa aura aDola the / ATha prahara meM ekabAra bhojanapAna, yathAjAta nirvastra rahane kA saMkalpa aura varSa meM cAra-chaha bAra nirmamatva bhAva se kezoM kA loMca, jaina tapasvI kI anavarata agniparIkSA vAlI kriyAe~ haiM / deha aura AtmA kI pRthakatA kA jo pATha vaha par3hatA hai, usa para usakI AsthA ko parakhane ke ye satata prayoga haiM / inhIM kriyAoM se sAdhu kI svAdhIna vRtti kI aura usake gaurava kI rakSA hotI hai / paNDitAcArya ne aba jIvana bhara ke lie hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha, ina pA~ca pApoM kA sarvathA tyAga kara diyA thA / ahiMsA, satya, acaurya, zIla aura AkiMcanya ko jIvanavrata kI taraha aba unhoMne apanA ArAdhya svIkAra kara liyA thA / bhAvoM kI hiMsA aura mana ke vikAra bhI aba unake lie aparAdha ho gaye the / nirantara unase bacane kA unheM puruSArtha karanA thA / 'syAt ' vizeSaNa se vibhUSita, hita, mita, aura priya vANI hI aba unakA ekamAtra vacana vyApAra thI / saMsAra kI svataH svAdhIna vyavasthA aura aneka dRSTiyoM se aneka rUpa dikhAI dene vAlA, padArtha kA anekAnta sammata svarUpa hI aba unake cintana kA AdhAra thA / isa prakAra AcaraNa meM ahiMsA, vANI meM syAdvAda, cintana meM anekAnta | yahI thA - digambara * sAdhu kA jIvana siddhAnta / gomaTeza-gAthA / 197 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhA aura sammAna aneka upasthita janoM ne, isa avasara para aneka prakAra ke dAna vahA~ ghoSita kiye| abhiSeka aura pUjana ke lie puSkala mAtrA meM, bhA~tibhA~ti kA dravya loga apane gharoM se lAye the| bhaviSya meM bhagavAn ke abhiSeka ke lie sadA dUgdha kI vyavasthA hotI rahe, isa vicAra se zatazaH grahasthoM ne bhUmi kSetra aura grAma tathA svarNa Adika kA dAna bhaNDAra ko diyaa| mahAmAtya ne svataH chiyAnabe hajAra mudrAoM kI vArSika Aya vAle grAmoM kA samUha, bhaNDAra ko pradAna kiyaa| aneka janoM ne svarNa aura ratnoM kI aneka pratimAe~ zraddhApUrvaka bheMTa kii| attimabbe ne SaTkhaNDAgama sahita eka-sau eka granthoM kI pratiyA~ zravaNabelagola ke jinAlaya meM virAjamAna kraayiiN| __zatataH janoM ne kArya kI sampannatA para mahAmAtya ko badhAiyA~ diiN| harSapUrvaka loga unake gale milakara apanA Ananda pradarzita karate rhe| sAmAnya janoM ne karabaddha abhivAdana karake unakA sammAna kiyaa| aneka janoM ne padAnusAra vastrAlaMkaraNa bheMTa karake bhI unakA abhinandana kiyaa| gaMganareza kI ora se rUpakAra ko svarNadaNDa, chatra aura camara kA sammAna pradAna kiyA gyaa| mahAmAtya ko unhoMne bahumUlya sAmagrI ke sAtha sammAnapUrvaka 'rAya' kI upAdhi se alaMkRta kiyaa| lAlamaNi se nirmita candranAtha svAmI kI sundara pratimA una upahAroM kI sarvAdhika mahatvapUrNa bheMTa thii| mUDabidrI kI gurubasadi meM siddhAnta-darzana ke samaya, aneka ratna pratimAoM ke madhya, Aja bhI tumheM usa maNi-bimba kA darzana prApta hotA hai| Dar 168 / gomaTeza-gAthA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45. samApana samAroha isI bhami para, jahA~ tuma abhI baiThe ho, usa dina madhyAhna meM isa pratiSThApanA mahotsava kA samApana samAroha Ayojita huaa| gaMganareza dharmAvatAra rAcamalla aura guNaratnabhUSaNa cAmuNDarAya bar3I dhUma-dhAma se guru-vandanA ke lie isa candragiri para aaye| sahasroM nara-nAriyoM kA samUha eka bar3e cala samAroha ke rUpa meM, pUre mele kA bhramaNa karAtA huA unheM nIce usa svAgata dvAra taka laayaa| mArga meM paga-paga para puSpa-gucchakoM se, mAlAoM se, aura rolI-tilaka Adi se unakA svAgata kiyA gyaa| suhAgina striyA~ maMgala-kalaza aura dIpa AratI lekara sthAna-sthAna para unakI agavAnI ke lie khar3I thiiN| cala samAroha kI bhavyatA bahuta nikaTa se maiM dekhatA rhaa| rAjasI aizvarya se yukta gaMga rAjya ke madamAte gajarAjoM kA samUha, paMktibaddha cala rahA thaa| svarNamaNDita unake agradanta, bAla ravi kI svarNima kiraNoM kI taraha dUra se dikhAI dete the| unakI pITha para laTakatI makhamalI jhUloM para maNi-muktAoM kA bAhulya thaa| maMgala vAdakoM kA samUha sabase Age thaa| Age ke gajoM para dhvaja, kalaza, bherI Adi maMgala dravya zobhita the| bIca meM eka vizAlakAya, sundara gaja kI pITha para svarNa-vimAna meM, marakata maNi kI, bhagavAn neminAtha kI pratimA virAjamAna thii| ujjayinI se Aye eka kalAkAra ne gomaTeza bhagavAn kA eka vizAla paTa-citra apanI abhyasta tUlikA se citrita kara diyA thaa| kASThAdhAra para mar3hakara usa vizAla paTa-citra ko eka zakaTa para sthApita kiyA gyaa| zakaTa ko dhavala-dhurandhara, zveta vRSabhoM kI jor3I khIMca rahI thii| dIkSA ke uparAnta to eka paga bhI bAhubalI kA bihAra nahIM huA thaa| cala samAroha meM usa jIvanta citra ko dekhakara lagatA thA ki bhaktoM kI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvukatA ne Aja unakA bihAra bhI karA diyA hai| citra-vAhinI zakaTa kA anugamana tIna gaja kara rahe the| eka gaja pITha para SaTkhaNDAgama, dhavala-jayadhavala, dUsare para gommaTasAra aura tIsare para 'cAmuNDarAya purANa' kI pratiyA~ sammAnapUrvaka sajAkara rakhI gayI thiiN| gaMga nareza, mahAmAtya, jinadevana aura rUpakAra Age pIche alagaalaga gajoM para ArUr3ha the| ina gajoM ke Age-pIche bhI bhA~ti-bhA~ti ke vAditra, zobhA-pratIka aura maMgala kalaza cala rahe the| pIche-pIche harSamagna nara-nAriyoM kA bhArI samUha thaa| svAgata dvAra ke pAsa, tumhAre isa cikkabeTTa kI talahaTI meM dAnazAlA ke saje-dhaje hAthiyoM ne, zuNDa meM puSpamAlAe~ lekara gaMganareza aura mahAmAtya kA svAgata kiyA / eka capala hathinI ne apane mahAvata ke iMgita para rUpakAra ko zuNDa meM uThAkara apanI pITha para baiThA liyaa| usake sAtha ke choTe se gaja-zAvaka para saurabha ko biThAyA gayA aura taba hathinI aura usa gaja-zizu ne, mRdaMgama kI thApa para AdhI ghar3I taka sundara nRtya kiyaa| gajarAjoM ke dvArA isa svAgata ke uparAnta jinabimba aura jinavANI ko pAlakI meM rakhakara Upara lAyA gyaa| RSigiri merA nAma usa dina eka bAra phira sArthaka ho utthaa| bar3I saMkhyA meM digambara RSi usa dina mujhe pAvanatA pradAna kara rahe the| samAroha meM samAgata sabhI AcArya aura muni ekasAtha isa prAMgaNa meM virAjamAna the| sadya-muNDita navadIkSita muniyoM kI paMkti eka ora alaga hI dikhAI de rahI thii| sAdhu samudAya ne uThakara bhagavAn neminAtha kI vandanA kI, phira jinavANI ko namaskAra karake ve saba apane apane Asana para AsIna hue| mAtezvarI aura mahilAmaNi attimabbe, pahale se hI AryikA mAtAoM kI sevA-suzrUSA meM yahA~ saMlagna thiiN| sabhI samAgatoM ne usa dina yahA~ deva, zAstra aura guru kI ekasAtha vandanA karane kA saubhAgya prApta kiyaa| munirAjoM ne sabako dharmavRddhi kA AzISa pradAna kiyaa| thor3I hI dera meM yahA~ una sabake yathAsthAna baiTha jAne para samudAya ne eka vyavasthita sabhA kA rUpa grahaNa kara liyaa| ajitasena AcArya kA AzIrvacana __sabhA vahA~ jur3a to gayI, parantu usakA saMcAlana karane ke lie sabhA ke catura vaktA paNDitAcArya aba upalabdha nahIM the| digambara munirAja ke rUpa meM Aja ve muni-maNDalI meM virAja rahe the| Aja mahAkavi ranna ne 200 / gomaTeza-gAthA Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMgalAcaraNa karake sabhA kA prArambha kiyA___'dIrghakAla se Apa jisakI pratIkSA kara rahe the, vaha pavitra divasa Aja upasthita hai| mAtezvarI kI AkAMkSA ke anurUpa bAhubalI bhagavAna kI pratimA kA nirmANa ho gyaa| unakI pratiSThApanA aura mahAmastakAbhiSeka bhI sAnanda sampanna ho gyaa| pUjya AcArya mahArAja ajitasena aura nemicandra AcArya ke maMgala AzIrvAda se hI yaha kArya sampanna ho sakA hai| pUre karnATaka kA saubhAgya aura puNya hI gomaTeza ke rUpa meM yahA~ sthira ho gayA hai| mahAmAtya kA yaha anupama kIti-dhvaja, dIrghakAla taka sthAyI rahegA isameM koI saMdeha nahIM hai|' yaha hamArA atizaya saubhAgya hai ki Aja donoM AcArya bhagavantoM kA caraNa sAnnidhya yahA~ hameM prApta hai| unake mukha se maMgala AzIrvAda ke vacana sunane kI hamArI AkAMkSA bhI ve zrIguru pUrI kreNge| maiM Apa sabake lie AcArya mahArAja se AziSa kI anunaya karatA huuN|' __ AcArya ajitasena ne bAhubalI svAmI kI jaya ke sAtha ina zabdoM meM apanA AzIrvAda pradAna kiyA-- 'gomaTezvara bAhubalI ke darzana pAkara hameM atIva Ananda huA hai| sahasroM varSoM meM kabhI ekAdhabAra anukUla sAdhana aura nimitta milane para aisI mahAn racanAe~ sampanna hotI haiN| kAlaladevI kI utkRSTa bhakti bhAvanA, nemicandra kI anokhI kalpanA, cAmuNDarAya kI mahatI udAratA, zilpakAra kI adbhuta sAdhanA aura Apa sabake atizaya pUNya kA prabhAva, yahI ve paMca samavAya haiM jinakA yoga ho jAne se, parvata ko yaha zilA bAhubalI ke rUpa meM pariNata ho sakI hai| ina gomaTeza kI bhavyatA aura saumya mudrA hamAre mana ko bahuta gaharAI taka prabhAvita karatI hai| jo bhavya jIva ekabAra bhI pavitra mana se inakA darzana kareMge, thor3e hI kAla meM ve avazya kalyANa kI prApti kreNge|' ____ 'Apake AcArya nemicandra ne isa pratimA ke nirmANa kI preraNA dekara bar3A kAma kiyA hai| jJAna, dhyAna aura tapa meM nirantara saMlagna rahakara ye mahArAja utkRSTa sAdhanA kara rahe haiM, deva-zAstra-guru kI prabhAvanA ke lie zrAvakoM ko preraNA dete rahanA hitopadezI guru kI ArSa-paramparA hai| inakA tala-sparzI Agama jJAna dekhakara to hameM atIva saMtoSa huA hai| cakravartI nareza jisa prakAra pRthvI ke chaha khaNDoM para apanA sAmrAjya sthApita karate haiM, usI prakAra SaTakhaNDa Agama para nemicandra ne apanA adhikAra sthApita kara liyA hai| ve to siddhAntacakravartI haiN|' 'mahAmAtya cAmuNDarAya ke isa kArya kI jitanI bhI sarAhanA gomaTeza-gAthA | 201 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko jAya vaha kama hI hogii| hamArA to yahI kahanA hai ki jaina dharma kI prabhAvanA, jaina sAhitya kA prasAra, aura jaina saMskRti kA saMrakSaNa, yahI Aja ke yuga kA sabase bar3A dharma hai| yahI gRhasthoM kA ratnatraya hai| gaMganareza aura mahAmAtya ina dharma kAryoM meM saMlagna haiM, yaha jaina saMskRti kA saubhAgya hai / dharma kI sevA karane yogya bhakti, zakti aura sAmarthya unheM sadA prApta hotI rahe aisI hamArI bhAvanA hai|' 'mahAmAtya kI yaha anupameya racanA cirasthAyI hokara unakI kIrti ko amara kare, ve svayaM bhI sAdhanA ke mArga kA anusaraNa karake amaratA prApta kreN| Apa sabakI dharma vRddhi ho, yahI hamArA AzIrvAda 'guruvara AcArya ajitasena mahArAja kI jy|' 'siddhAnta cakravartI nemicandrAcArya kI jy|' jana samUha ke utsAha bhare ghoSa se gomaTapura kA gagana gUMja utthaa| 202 / gomaTeza-gAthA Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46. siddhAntacakravartI kA dIkSAnta pravacana siddhAntacakravartI nemicandrAcArya kA pravacana aba prArambha honevAlA thA / atyanta manogrAhI zailI meM ve AcArya bolate the / unakI vANI bhI sAragarbhita hotI thii| Aja to dUra-dUra ke Agantuka unakA upadeza sunane ke lie utsuka aura lAlAyita yahA~ baiThe the / jana samudAya tumhAre isa candragiri para a~Ta nahIM rahA thA / Aja kI upasthiti ne mujhe apanI saMkIrNatA kA bodha karA diyA thA / dhvani - vistAraka yantra taba nahIM the, parantu vaktAoM kI vANI aisI sazakta, itanI ojapUrNa hotI thI ki dUra-dUra taka spaSTa sunAI detI thI / Aja ke dUSita paryAvaraNa se mukta, usa kAla kA vAtAvaraNa bhI nirmala, pavitra aura adhika saMvedanazIla mujhe lagatA thA / nemicandrAcArya kI vaktRtA to anokhI hI thI / vaisI arthavatI vANI, zabdoM kA vaisA lalita saMyojana aura vaisA guru-gambhIra-garjana, unake pazcAt kisI aura ke kaNTha se phira maiMne kabhI nahIM sunA / svaracita gomaTeza stuti ke prathama pada se maMgalAcaraNa karate hue AcAryazrI kA pravacana prArambha huA-- dalAraNa, yAraM, visa-kaMdo suloya caMda- samANa- tuNDaM / ghoNAjiyaM campaya- pupphasohaM, taM gomaTesaM paNamAmi NiccaM // 'Aja Apa sabake lie Ananda kA avasara hai / hameM guruvara pUjya ajitasena mahArAja kA caraNa - sAnnidhya prApta huA / itane munirAjoM tyAgiyoM kA satsaMga lAbha, Apake lie bhI isa utsava kI mahatI upalabdhi hai / ' Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 'Apane aneka vismaya yahA~ Akara dekhe / zilpI ke upakaraNoM ne anagar3ha zilA ko deva pratimA kI bhavyatA pradAna kara dI / paNDitAcArya vidhi-vidhAna pratiSThA ke sAtha pASANa ko 'bhagavAn' banA diyA / mahAmAtya ke sahasra kalazoM se jo abhiSeka sampanna nahIM ho pAyA, eka sAdhanahIna pujArina kI bhakti bharI gullikA ne, kSaNa-bhara meM vaha sampanna kara diyaa| aise hI kutUhaloM ke samUha kA nAma saMsAra hai / ina samasta ghaTanAoM se saMsAra kI yathArthatA kA jJAna karanA, unameM apane utkarSa ke sandarbhoM kI zodha karanA hI jIva kA samyak puruSArtha hai / ' 'zilpI ke upakaraNoM kA camatkAra Apa sabane dekha liyA / aba vicAranA cAhie ki ve kauna-se upakaraNa haiM, jinake prayoga se Apa apane anagar3ha vyaktitva ko gar3hakara, use usakA samyak svarUpa pradAna kara sakate haiM / anuSThAna ke mantroM ne jar3a pASANa ko bhagavAn banA diyA, phira Apa to cetana AtmA haiM / Apako una mantroM kI zodha karanA cAhie jinameM AtmA ko paramAtmA banAne kI sahaja sAmarthya hai / ' 'anAdi se inhIM jijJAsAoM ne jIva kA kalyANa kiyA hai / bhagavAn mahAvIra ne ina praznoM ke anubhUta samAdhAna hameM pradAna kiye haiM / unakA upadeza Agama zAstroM meM saMkalita haiM / bhagavAn kahate haiM ki svapara viveka kI painI - chainI ke prayoga se vikArI AtmA ko nirvikAra kiyA jA sakatA hai / usake sAtha anAdi se lagI huI kaSAyoM kI kurUpatA haTAyI jA sakatI hai| vItarAga cintana hI ekamAtra aisA mantra hai jisake prayoga se Apa apanI AtmA meM bhI Izvaratva kI pratiSThA kara sakate haiM / itanA AtmavizleSaNa yadi kara sakeM to ApakA isa mahotsava meM AnA, saphala hai | bAhubalI ke darzana kI yahI sArthakatA hai / ' 'paNDitAcArya ne ina gomaTeza ke AvAhana meM jaisI lagana dikhAI thI, vaisI hI niSThA ke sAtha unhoMne bhagavAn ke batalAye patha para calane kA puruSArtha bhI kara dikhAyA hai / 'ariSTanemi' mahArAja kA yaha utsAha Apa logoM ke lie bhI anukaraNIya hai / mohI jIvoM ko saMsAra meM kahIM zAnti prApta nahIM hotI / parigraha sadA AkulatA hI utpanna karatA hai / usase mamatva chor3ane para zAnti aura Ananda kA anubhava Apako bhI ho sakatA hai / ' 'gaMganareza mahArAja rAcamalla ko isa mahotsava kA bar3A zreya hai / yaha rAjavaMza jainadharma kA zreSTha bhakta rahA hai / unake rAjya meM aisI anupama pratimA kI sthApanA huI, yaha unake lie gaurava kI bAta hai / hameM vizvAsa hai ki ve tathA unake uttarAdhikArI sadaiva jaina saMskRti kI rakSA 204 / gomaTeza - gAthA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate rheNge| hama unake kalyANa kI kAmanA karate haiN|' - 'Apake mahAmAtya se hameM bahuta kucha kahanA hai| ve hamAre bAlasakhA bhI haiN| hamAre lie ve 'gomaTa' haiM, aura gomaTa hI rheNge| yaha cAmuNDarAya ke puruSArtha kI vizeSatA hai ki unhoMne sAMsArika kSetra meM unnati karane ke sAtha-sAtha dhArmika kSetra meM bhI vaisA hI utkarSa kiyA hai| unake pUre parivAra kI dharma ke prati acchI ruci hai| yaha bahuta zubha lakSaNa hai ki unake putra tathA putravadhU meM bhI unakI vaMzaparamparA ke anurUpa bhagavAn jinendra kI zraddhA, bhakti tathA udAratA vidyamAna hai| gomaTa kA kA zAstrAbhyAsa dekhakara hameM santoSa hotA hai| bAhubalI bhagavAn ke isa nirmANa kArya meM dharma ke prati unakI zraddhA, unakI bhakti aura unakI udAratA tInoM spaSTa haiN| Apake mahAmAtya 'vIra-mArtaNDa' to haiM hI, ye yathArtha meM 'samyaktva-ratnAkara' bhI haiN|' ____ 'Aja gomaTa se hameM yahI kahanA hai ki aba unheM apanA zeSa jIvana Atma-kalyANa meM lagAnA caahie| unake jIvana kA eka bar3A bhAga yuddhakSetroM vyatIta huA hai| aba yuddhoM se unheM virAma lenA hI hai| gomaTa ke lie yahI hamArA Adeza, anurodha aura parAmarza, saba kucha hai| vaise bhI yahA~ rahakara jisa citta ne dIrghakAla taka bAhubalI ke kSamA-nidhAna rUpa kA cintavana kiyA ho, usa citta meM sAMsArika jaya-parAjaya kA cintana aba zobhA nahIM degaa| jina hAthoM ne gomaTeza bhagavAna ke abhiSeka ke kalaza uThAye hoM, una hAthoM meM kisI ke tana-mana ko saMklezita karanevAle upakaraNa uThAne kA aba koI aucitya nahIM hogaa| zAstra ke patroM se hI aba una hAthoM kI zobhA hai|' ___ 'gomaTa ke anurodha para, unhIM ke sambodhana ke lie hamane 'paMcasaMgraha' kA lekhana prArambha kiyA thaa| aba vaha racanA pUrNa ho rahI hai| hama isa grantha ko 'gommaTasAra' hI kahanA cAhate haiN| bAhubalI bhagavAn kI pratimA ke nirmANa kA yaha mahAn kArya gomaTa kI jinabhakti, mAtRbhakti aura prabhAvanA-buddhi kA pratIka hai| isalie ina bAhubalI bhagavAna ko bhI 'gomaTeza' saMbodhana karake hamane inakI vandanA kI hai| ve yathArtha meM gomaTa ke nAtha banakara hI yahA~ avatarita hue haiN|' _ 'Apako jJAta hai ki gomaTa ke dvArA aneka sthAnoM para jinAlayoM kA nirmANa huA hai| isa candragiri para bhI eka jinAlaya ke nirmANa kI bhAvanA unhoMne vyakta kI hai| usa mandira kI zIghra pratiSThA ho, isa gomaTeza-gAthA | 205 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gomaTapura kI dAnazAlA ke dvAra yugAnta taka kabhI ruddha na hoM, aura gomaTeza bhagavAn kI yaha pAvana pratimA, sahasroM varSoM taka gomaTa kI bhakti aura kIrti kA prasAra karatI huI, bhavya jIvoM kA kalyANa karatI rahe, aisI hamArI bhAvanA hai| yahI hamArA AzIrvAda hai|' 206 / gomaTeza-gAthA Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47. mahAmAtya kA Atma-nivedana AcAryazrI kA pravacana samApta hone para mahAkavi ne mahAmAtya se apanA vaktavya prastuta karane kA anurodha kiyaa| cAmuNDarAya ne apane sthAna se uThakara pahale AcArya ajitasena kI, phira nemicandrAcArya kI caraNa vandanA karake, gaMgarAja kA abhivAdana kiyA aura taba apanA vaktavya prArambha kiyA___ 'AcAryazrI kI hamAre Upara mahatI anukampA hai| hamAre jIvana meM AcaraNa meM jo kucha samyak aura sad hai, vaha unhIM kA diyA huA hai| apane sneha bhAva ke kAraNa bhagavAn bAhubalI ke sAtha mahArAja ne hamArA nAma jor3a diyA hai| apane anamola grantha kA nAma bhI 'gommaTasAra' ghoSita kara diyA hai| aba hameM sAvadhAna rahanA hI hogA / isa nAma ke sAtha koI kSudratA na jur3a pAve yaha hamArA uttarAdAyitva hogaa| mahArAja kI yaha bhAvanA hamAre lie kalyANa-vidhAyinI hogii|' 'Aja taka hama apanI janmabhUmi kA RNa cukAte rahe, aba hameM jananI kA RNa cukAne kA avasara milA hai| mAtezvarI kI bhakti se hI bhagavAn yahA~ prakaTa hue haiN| jIvana kA zeSa kAla unhIM kI AjJAnusAra, unake sAtha yahA~ rahakara bAhubalI ke caraNoM kI sevA meM vyatIta karane kA hama prayatna kreNge| Aja se 'zastra-saMnyAsa' kA hama saMkalpa karate haiM, aura AcAryazrI se prArthanA karate haiM ki isa nirbala ko sahArA dekara, saMsAra ke kaSAyacakra se isakA uddhAra karake, ananta sukha ke mArga para lagAne kI kRpA karate rheN|' 'hamane yaha anubhava kiyA hai ki isa saMsAra meM hama sabhI, kaSAyoM ke gaja para ArUr3ha hokara ghUmate haiN| jo puNya-puruSa isa gaja se utarakara samatA kI bhUmi para A jAte haiM, unakA jIvana sArthaka ho jAtA hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bharateza samrAT chaha-khaNDa kI vijaya-yAtrA ke pazcAt, mAna ke gaja para ArUr3ha apanI prazasti aMkita karane ke lie vRSabhAcala parvata para gaye the| ve socate the unakI vijaya abhUtapUrva hai parantu parvata kI vizAla zilAoM meM aise asaMkhya cakrI rAjAoM kI ukerI prazastiyA~ dekhakara hI unheM apanI sthiti kA bodha ho gyaa|' ___ve cakravartI bharata ekabAra punaH kaSAya ke gaja para ArohaNa kara gye| unakA apane hI bhrAtA para, inhIM bAhubalI para, kopAveza meM calAyA huA cakra, jaba niSkriya hokara lauTa AyA, cakravartI kI garimA parAjaya ke lA~chana se jaba unake hAthoM khaNDita huI, tabhI ve yathArtha kI dharA para utara paaye| ___ 'apane bhagavAn bAhubalI bhI dIkSA ke uparAnta kucha samaya taka usI gaja-yAtrA ke pramAda meM pramatta rhe| bharateza cakravartI ne mUkUTa utArakara unakI vandanA kI, viduSI bahinoM ne, brAhmI aura sundarI ne, sambodhana diyA, tabhI ve parama apramatta hokara sarvajJatA prApta kara ske|' - 'eka dina yaha zilpakAra bhI lobha kI gajapITha para car3hakara vikSipta ho gyaa| jananI kI pratAr3anA, aura AcAryazrI kA saMbodhana use mile tabhI prakRtistha hokara vaha apanI sAdhanA pUrNa kara skaa|' 'aura kisI kI kyA kaheM ! hama svayaM bhI kala kucha samaya ke lie mAna ke isa matavAle hAthI para kucha dUra taka ghUma aaye| Apane pratyakSa hI dekhA, hameM dharatI para utAra lAne ke lie gullikA-ajjI ko kaSTa karanA pdd'aa| - 'apane bhItara jhA~ka kara dekheM to pAyeMge ki hama saba kahIM na kahIM, kisI na kisI kaSAya ke gaja para ArUr3ha haiN| isalie yathArtha kI dharA aura samatA kI dhArA se, hamArA sambandha jur3a nahIM paataa| parantu yaha hamArA saubhAgya hai ki hameM samIcIna dharma kI zaraNa prApta huI hai| zravaNabelagola jaise pAvana tIrthoM kI vandanA kA avasara milatA rahe, AcArya mahArAja jaise karuNAyatana munirAjoM ke caraNoM kA satsaMga milatA rahe, aura ina bAhabalI bhagavAn jaisI vItarAga saumya mudrA kA darzana yadi prApta hotA rahe, to hama sabake jIvana meM kabhI na kabhI, vaha kSaNa avazya AegA jaba hama kaSAyoM ke zikhara se utarakara mArdava kI sukomala bhUmi para vicaraNa kara skeNge| cAha kI dAha se bacakara, samatA kI zItala dhArA meM avagAha kara skeNge|' 'yaha zravaNabelagola to zAzvata aura pavitra tIrtha hai|' 'bAhubalI kI yaha bhavya pratimA kalA-jagat kI anokhI nidhi hai| 208 / gomaTeza-gAthA Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isakA nirmANa kisI eka vyakti se kabhI sambhava hI nahIM thA / mAtezvarI kI icchA pUrI karane kA hamane saMkalpa kiyaa| saMyoga se zilpI ke rUpa meM yaha yogyatama vyakti upalabdha ho gayA / AcAryazrI kI kalpanA, zilpI ke kauzala aura Apa jaise bhaktoM ke bhAgya se yaha chavi yahA~ prakaTa ho gyii| isameM hamArA kucha nahIM hai / hamane aura Apane milakara jaise Aja yaha mahotsava yahA~ dekhA hai, usI prakAra hamAre aura Apake varAja aise aneka mahotsava yahA~ dekheM / dIrghakAla taka ina bhagavAn kI pU~jA, AratI aura abhiSeka ve karate raheM / ' 'zilpI ke prati apane mana kI bhAvanAe~ vyakta kara sakeM, aise zabda hamAre pAsa nahIM haiN| jaisI lagana, jaisI niSThA aura jaisI nispRhatA, isa pratimA ko gar3hate samaya zilpI ke AcaraNa meM samAhita rahI hai, vaisI mahAnatA ke binA itanA mahAn nirmANa sambhava bhI kahA~ thA / isa uttuMga jinabimba kA takSaNa karate hue, zilpI ne apane jIvana ko bhI paryApta utkarSa diyA hai / yaha bhagavAna bAhubalI ke caraNoM kA hI prabhAva hai / hameM to kabhI-kabhI lagatA hai ki zilpI apane upakaraNa lekara jinheM gar3hane calA thA, unhoMne svayaM zilpI ko gar3hakara dhara diyA hai / usake jIvana kI dizA hI badala dI hai / ' 'pArizramika kI puSkala svarNarAzi kA tyAga karake eka dina isa rUpakAra ne, apanI nirlobha vRtti kA paricaya diyA thA / Aja usane inhIM bAhubalI bhagavAn kI sevA meM zeSa jIvana vyatIta karane kA saMkalpa prakaTa kiyA hai| isa pratimA se adhika bhavya kalAkRti kA nirmANa aba sambhava hogA nahIM, isalie takSaNa se Aja usane sadA ke lie virAma le liyA hai / AjIvana usakI dharmArAdhanA meM sahAyaka honA hamAre vaMzajoM kA dAyitva hogA / ' 'yaha zravaNabelagola purAtana tIrtha hai / dUra-dUra taka isakI mahimA vikhyAta hai / bAhubalI bhagavAn kI sthApanA se aba yaha aura prasiddha hogA / yahA~, isI candragiri para, eka jinAlaya sthApita karane kA hamAre mana meM aneka bAra vicAra aayaa| Aja AcAryazrI kI AjJA ke nimitta se vaha sAkAra ho rahA hai / yaha hamArA parama saubhAgya hai / ' 'gaMganareza dharmAvatAra svAmI Aja svayaM yahA~ virAjate haiM / isa tIrtha kI surakSA dIrghakAla taka hotI rahe aisI unakI bhI bhAvanA hai| nagara meM jo dAnazAlA saMcAlita hai use digambara jaina maTha ke sAtha jor3A jAya / sthAyI Aya ke sAdhana pradAna karake usa maTha kI vyavasthA ko sthAyI kiyA jAya, aisI hamArI kAmanA hai / hama dharmAvatAra zrImAn se vinaya gomaTeza - gAthA / 206 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiM ki ve maTha ke lie sahAyatA kI ghoSaNA karake hameM cintAmukta karane kI kRpA kareM aura jinAlaya kI AdhArazilA sthApita karake hama para anugraha kreN|' __ 'paNDitAcArya mahodaya ke sahayoga ke binA to isa kArya meM hama asahAya hI the| hamArI dhArmika yojanAoM meM sadaiva aura sarvatra, unakA anUpaMma yogadAna rahA hai| 'ariSTanemi' munirAja ke rUpa meM vandanIya hokara, Aja ve hamAre sAmane virAjamAna haiN| unake prati kRtajJatA-jJApana hamArA kartavya hai| zravaNabelagola ke maTha ko ve sadaiva preraNA aura parAmarza pradAna karate raheM aisI hamArI unase prArthanA hai|' _ 'anta meM eka hI vinaya hameM karanI hai| isa nazvara saMsAra meM zAzvata kucha bhI nahIM hai| eka dina hama sabakA parAbhava avazyaMbhAvI hai| bAhubalI bhagavAn kI yaha mUrti dIrghakAla taka sthAyI ho, aura sadAkAla bhakta zrAvaka milakara isakA saMrakSaNa aura sevA-samhAra karake hama para aura hamAre vaMzajoM para anugraha karate raheM, AgAmI sahasroM varSoM ke lie hama yaha AkAMkSA karate haiN|' ___ 'bAhubalI bhagavAn Apa sabakA kalyANa kreN|' mahAmAtya kA bhAva-bhInA vaktavya samApta hone para gaMganareza rAcamalla ne harSapUrvaka maTha ko grAma, svarNAdi kI pracura bheTa arpita karate hue, gomaTezvara bhagavAn kI pUjana-abhiSeka aura prabhAvanA ko rAjya kA uttaradAyitvaM mAnakara sadaiva usakI uttama vyavasthA ke Adeza pradAna kiye| usI samaya dharmAvatAra rAcamalla ke yazasvI hAthoM se isa cikkaveTa para usa jinAlaya kA zilAnyAsa sampanna huA jise tuma 'cAmuNDarAya basadi' kahate ho| goM 210 / gomaTeza-gAthA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48. aba tumhIM kaho pravAsI ! una bAhubalI bhagavAn kA kise pAra milegA ? kaise pAra milegA ? gomaTezvara kI mahimA aparampAra hai / pratikSaNa nUtana unake rUpa ananta haiM / ve eka vizAla svaccha darpaNa kI bhA~ti haiM / yahA~ jo bhI AtA hai, isa anokhe bimba meM apane hI anta kA pratife dekhatA hai / zaizava, unheM aMkavAra meM bharakara ghara le jAnA cAhatA hai / taruNAI, unakI aDola thiratA meM apanA jIvanAdarza dekhatI hai / mAtRtva, diThaunA lagAkara jagat kI kudRSTi se unheM barakAnA cAhatA hai| bur3hApA, unakI darzana- sudhA kA pAna karake AtmalIna ho jAtA hai / kavi, unakI saundarya kalpanA meM kiMkartavyavimUr3ha-sA raha jAtA hai / use ina upameya ke anurUpa upamAna DhUMr3he se bhI nahIM milte| , kalAkAra, unake divya saundarya kI anubhUti se dravita vismita- sA raha jAtA hai / usakI sRjana-zakti sphurita ho uThatI hai / dArzanika, unakI ananta garimA meM kho jAtA hai / nazvara jagat meM vidyamAna yaha avinazvara mudrA, usake samakSa aneka gUr3ha prazna prastuta karatI hai / vaijJAnika, unakI mahimA se cakita ho uThatA hai / kaThoratama pArthiva kRti meM komalatama apArthiva bhAvoM kI yaha prastuti, use kisI rahasya - sI lagane lagatI hai / rAgI, unakI bhakti meM tana-mana kI sudha-budha bhUla jAtA hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAgI, unakI chavi meM apanA zAzvata sahaja-svarUpa nihAratA hai| taba pathika, kauna samagra meM unheM samajha pAyegA? kauna unake darzana se aghAyegA? ve to bhava-bhava taka animeSa darzanIya haiN| janma-janmAntara taka nirantara ArAdhya haiN| taba calo kAmanA kareM ve priya pAdAravinda isa mana-mAnasa meM, yaha mana unake una punIta pada-padmoM meM, janma-janmAntara bhI taba taka nivAsa kareM jaba taka nirvANa svayaM pAyA nahIM hmne| * taiva pArdI meMmai hRdaye, mama hRdayaM tave pardadvaya lonameM / / tiSThatu jinendra tAvat, yAvat nirvaannsNpraaptiH| Roman