Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 20

स्याद्यर्थवादे बोधाप्रयोजकत्वलक्षणम् ( असाधुत्वं ) ज्ञापयति । एवं करणत्वस्य धात्वर्थेऽन्वयबोध इति न्यायमते एवं कार्यकारणषष्ठ्यर्थस्य कर्मत्वस्य कर्तृत्वस्य च प्रकारतानिरूपितविशे- भावा: । शाब्दिकमतेऽप्येते कार्यकारणभावाः । परन्तुष्यतासम्बन्धेन शाब्दधियं प्रति कृदन्तधातुजन्योपस्थितेविशे- कर्मत्व-कर्तृत्व करणत्वानि न विभक्तीनामर्थाः किन्तु कर्मप्यतासम्बन्धन हेतुत्वम्, तेन तण्डुलस्य पाकः, पाचको; कत"-करणानि ! तेन कर्मत्व-कतृत्व-करणत्वान्यनिवेश्य मैत्रस्य पाकः, पाच्यो वा इत्यादौ तण्डलकर्मत्व-मैत्रकर्तृत्व- कार्यकारणभावा यथोक्ता बोध्याः । प्रकारकपाकविशेष्यकशाब्दबोधस्य नानुपपत्तिरिति षष्ठ्यर्थयोः एवं पञ्चम्यर्थविभागजनकत्वाद्यपादानत्वादिप्रकारताकर्मत्वकत त्वयोः न कारकत्वानुपपत्तिः । एवं तन्नुदन्तेति निरूपित विशेष्यतासम्बन्धेन शाब्द प्रति प्रत्ययान्तधातु( २१२६९० ) षष्ठ्या निषेधेनासाधुतया तण्डुलस्य पचनं जन्योपस्थितेः विशेष्यतासम्बन्धेन हेतुत्वम् । तेन घटादिपदेन मैत्रस्य पच्यमानो वेत्यादौ कर्मत्व-कर्तृत्वप्रकारकशाब्दा- लक्षणया पतनोपस्थितावपि 'वृक्षाद् घटः' इत्यादौ न तथा नुत्पत्त्याऽन्वयव्यभिचारः स्यादिति तद्वारणाय तृन्नादि ( २६ शाब्दधीः । वृक्षात्पतति, पत्यते, पतनमित्यादौ तु तथा२।९० ) सूत्रोपात्तप्रत्ययभिन्नत्वं कृति विशेषणं देयमिति । शाब्दधीः । चोराद्विमेतीत्यादौ हेतुतासामान्यविलक्षणस्य यदि 'तण्डुलं पाचकः' इत्यादौ द्वितीयार्थकमंत्वस्य धात्वर्थे भयहेतुत्वस्य पञ्चम्यर्थस्य विभेत्यर्थ एवान्वयात् चौराद्धननान्वयः, कर्मणि कृतः ( २।२।८३ ) कर्तरि ( २।२६८६ ) लाभ इत्यादावनन्वयात् न भयहेतुत्वेऽव्याप्तिशङ्का । इति सूत्राभ्यां षष्ठीविधायकाभ्यां द्वितीयाबाधादिति, तदातृनु- अत्र कृत्तद्धितयोरपादानबोधकत्वं न दृश्यते । समासे दन्तेति सूत्रोक्तप्रत्ययभिन्नकृदन्यत्वमपि भावप्रत्ययान्यप्रत्यये तु चौरभीत इत्यत्रचौरपदस्य चौरभीते लक्षणा भीतपदस्य विशेषणं देयमिति । एवं पच्यते इत्यादी कर्माख्यातस्थले तात्पर्यंग्राहकत्वम् । तथा च धातुजन्योपस्थितिविरहात् द्वितीयार्यकर्मत्वस्य न धात्वर्थेऽन्वयः इति कर्मप्रत्ययान्यत्वमपि पञ्चम्यान्वयसम्भवात्- अपादानबोधकपदासमभिव्याहृतत्व तस्य विशेषणं बोध्यम् । अथ कर्मकर्मतान्यतरबोधकशब्दासम- धातोर्न विशेषणम, न्यायमते प्रयोजनविरहादिति । शाब्दिकभिव्याहृतत्वं धातोरेव विशेषणं बोध्यम् । तेन 'छेत्तं साम्प्रतं मते कृत्तद्धितसमासेषु वृत्तिस्वीकाराद् धातुजन्योपस्थिति-- वृक्ष' इत्यादौ, 'नारद इत्यबोधि सः, इत्यादी च निपातेन कर्म- सम्भवाच्च तद्विशेषणमस्त्येव । यदि च व्याघ्र इति बिभेति, कर्मत्वयोर्बोधने धात्वर्थे द्वितीयार्थस्य नान्वय इति । इदमेवा- 'भेतं साम्प्रतं व्याघ्र' इत्यादिप्रयोगानुरोधात् निपातो भयासाधुत्वं कर्मप्रत्ययनिपातसमभिव्याहृतधातोरथै स्वार्थान्वय- पादानमभिधत्ते, तदा न्यायमतेऽपि तद्विशेषणं बोध्यमिति । बोधाप्रयोजकत्वलक्षणं ज्ञापयितुं पाणिनीये नये अनभिहिते एवं चतुर्यर्थ- स्वत्वनिरूपकत्वादिप्रकारतानिरूपित( पा० सू० २१३३१ ) इत्यधिकारसूत्रम् । इहानुशासने तु विशेष्यतासम्बन्धेन शाब्दं प्रति सम्प्रदानबोधकपदासमभितत् शाब्दबोधौपयिकाकाक्षालभ्य बोध्यम् ।
व्याहृत-सप्रत्ययधातुजन्योपस्थिते: विशेष्यतासम्बन्धेन हेतूएवं तृतीयार्थकर्तृत्वकरणत्वान्यतरप्रकारतानिरूपित-- त्वम । तेन घटादिपदेन लक्षणया दानोपस्थितावपि न विशेष्यतासम्बन्या शाब्दबोधं प्रति कत बोधकपदासमभि- . तथा शान्दधीः : न वा दानीयो ब्राह्मणायेत्यादौ चतुयर्थ-- ध्याहृत-करणबोधकपदासमभिव्याहृतान्यतर- सप्रत्ययधातु- सम्प्रदानत्वस्य धात्वर्थेऽन्वयबोधः ॥ जन्योपस्थितेः विशेष्यतासम्बन्धेन यथायोग्यं हेतुत्वम् । तेन
एवं सप्तम्यर्थस्य कतृ कर्मान्यतरघटितपरम्परासंसर्गाघटादिपदेन लक्षणया पाकोपस्थितावपि 'चैत्रेण घट:' 'चैत्रेण काष्ठेन घटः' इत्यादौ न तथा शाब्दधोः । न वा
वलीढाधेयत्वस्य प्रकारतया, आधेयत्वसामान्यस्य निरुक्तपचन, पचति वेत्यादौ चैत्रेणति-ततीयार्थकतत्वस्य धात्वर्थे सम्बन्धावलीढप्रकारतया वा निरूपितं यद्विशेष्यत्वं तेन अन्वयबोषः । न वा पचनमित्यादौ काष्ठेनेति- ततीयाथ- संसर्गेण शाब्दं प्रति विशेष्यतासम्बन्धेनाधिकरणबोधकपदा