Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 27

प्रकृतित्वनिरूक्तिः
मन तिसम्भवः, स्यादिविधी तद्धितान्तस्य वोपादानात् । अन्यथा तथा च चैत्र इत्यादी चैत्रपदध्वंसविशिष्टं सिपदमिति पचतकि, भवतकि इत्यादावपि स्वादिप्रसङ्गात् । तद्धितसत्रज्ञानस्य, चैत्रपदत्वावलीढप्रकारतानिरूपित--ध्वंसत्वावलोढ- सहचरितं 'बहुविधिसूत्रं बहुघटितसमुदायस्य तद्धितसाम्यं विशेष्यत्वाभिन्न प्रकारतानिरूपितस्कारत्वावलीढविशेष्यताक- ज्ञापयति, स्वरितत्वाभ्यनुज्ञानात तस्य चाधिककार्यकारिमानत्वेन ( चैत्र इत्यानुपूर्वीज्ञानत्वेनेत्यर्थः ), अस्तीत्यानु
त्वोक्तेः। तेन नामत्वं, तद्धितस्यादिविधिश्च भवति इति ।
अत एव यदि बहुः प्रत्ययः स्यात्, तदा परः ७।४।११८पूर्व्या उत्तरत्वज्ञानस्य असत्वावलीढप्रकारतानिरूपितध्वं-- सत्वावलीढविशेष्यतासमानाधिकरणप्रकारनानिरूपित-तित्वा
इत्यस्यानन्तरं न बहुः इत्यपवादं सूत्रयेत् । बहुप्रत्ययविधौ
कृतयत्नापेक्षयाऽत्र लाघवमिति केषाञ्चित् कुकल्पनमपि वलीढविशेष्यताकज्ञानत्वेन, ( अस्तीतिज्ञानत्वेन ) इन्द्राणीत्यत्र उत्तरत्वज्ञानस्य इन्द्रत्वावलीढप्रकारतानिरूपितध्वंसत्वा
प्रत्युक्तम् । एवं निभशब्दोऽपि सन्निभशब्दवत् न पदोत्तरवलीढविशेष्यतावच्छिन्नप्रकारतानिरूपित-आन्त्वावलीढ -
स्वेन ज्ञातो हेतुः शाब्दबोधे, तादृशहेतुताग्राहकाभावात् । विशेष्यत्वाभिन्नप्रकारतानिरूदित-ई (डी)त्वावलीढविशेष्य -
प्रत्ययस्य तथात्वे परः ( ७१४१११८) इत्यनुशासनस्यव ताकज्ञानत्वेन, पचतीत्यादावुत्तरत्वज्ञानस्य- पच्त्वावलीढ
ग्राहकत्वात् । तथा च निभं कमलस्य मुखमित्यादी शाब्दप्रकारतानिरूपितध्वंसत्वावलीढविशेष्यत्वाभिन्नप्रकारतानिरू
बोधोदयोऽभीष्ट एव । एवं शाब्दबोधहेतोः पदध्वंसविशिष्टपित-अ(शव्)त्वावलीढविशेष्यत्वाभिन्नप्रकारतानिरूपित-तिब्.
पदज्ञानस्य ध्वंसविशेषणतया भातं सार्थकं पदं प्रकृतिः त्वावलीढविशेष्यताकज्ञानत्वेन ( पच्-अ-तीतिज्ञानत्वेन ) ।
वसविशेष्यता भातं सार्थकं पदं प्रत्ययः । तदुक्तं भतहेतुत्वम् । एवमन्यत्राप्यू ह्यम् । शातिवादीनामनुषन्धाना- हरिणा वाक्यपदीये 'यः स्वेतरस्य यस्यार्थे स्वार्थस्यान्व
बोधने । यदपेक्षस्तयोः पूर्वा प्रकृतिः प्रत्ययः पर" इति । मानुपूर्वी न ज्ञानहेतुतायां प्रविशति व्यर्थत्वात् गौरवप्रयोजकस्वाच्च । प्रयोगव्युत्पादनार्थमेव ते सूत्रकारेण निर्दिष्टाः ।
अपेक्षा पूर्वापरभावपन्नत्वे ज्ञानम् । तत्र प्रकृतेः पूर्वतया एवमानुपूर्वीज्ञान-हेतुत्वेन सिद्ध तत्र पदाव्यवधानस्य निवे
ज्ञानं शाब्दाङ्गमित्यत्र न प्रमाणम् । उत्तरत्वेन प्रत्ययज्ञानस्य शनमफलम् नितरां तन्निर्वचनायासासादन (मफल) मिति वाचकता व्यापकत्वविरहेऽपि विभक्तित्वावलीढस्य रूपान्तरेण व्यवहितेऽपि ईदशविशिष्टवैशिष्ट्यज्ञानात शाब्दबोधो निष्प्र. व्यापकत्वमक्षतमेव । स्यूह एव ।
(विभक्ति विभागः) ( प्रकृतित्वनिरुक्तिः)
विभक्तिरपि द्विधा, स्यादि-त्यादिभेदात् । लिङ्गएवं यत्पदध्वंस वैशिष्ट्यज्ञानं शाब्दे हेतुः, तत सार्थक वाचिका विभक्तिः स्यादिविभक्तिः । लिलावाचिका 'बह भिन्नं पदं प्रकृतिः इति । विशेषणकृत्यं स्पष्टमेव । विभक्तिः त्यादिविभक्तिः इति प्राचां मतम् । डीप्रत्यये यदि प्रत्ययत्वेन बहुः अपि संग्राह्यस्तहि प्रत्यय लक्षणे तादृश- कृदादौ चातिव्याप्तिवारणायोभयत्र विभक्तिपदम् । स्यानिरुक्तशब्द-बह्वन्यतरत्वं निवेशनीयमिति । वस्तुतस्तु दयोऽपि प्रथमा--द्वितीया-तृतीया-चतुर्थी-पञ्चमी-षष्ठीनिपातादिवद् भेदान्वययोग्य शब्दान्तरमेव बहुः, अन्यथा सप्तमीभेदात-सप्तविधाः । त्यादयश्च ( परस्मैपदात्मनेपदतद्धितत्वेन 'बहुगुड' इत्यादी बहुशब्दानन्तरं स्यादिप्रत्ययोत्प- भेदेन ) द्विविधाः तत्रापि प्रथम-मध्यमोत्तमपुरुषभेदत्