Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 36

२४
स्याद्यर्थप्रकाशे
संसर्गेण प्रयोज्यव्यापारे इन्वयात् णिग्प्रत्ययवाच्यत्वं न प्रादिसमासः । आप्तिः सम्बन्धः, स च इच्छीयफलवत्त्वसम्भवति गौणत्वात्, प्रकृतिप्रत्ययौ सहार्थं ब्रूतस्तयोः सम्बन्धः, फलाश्रयत्वप्रकारिकेच्छेति यावत् ! धात्वर्थस्य प्रत्ययार्थस्य प्राधान्यमिति न्यायविरोधादिति, तन्न सम्यक् । इच्छाघटितत्वादुद्देश्यत्वं कर्मप्रत्ययार्थः । कर्तु रिति एवं हि सति प्रयोजकव्यापारस्य तृतीयार्थत्वमपि न स्यात्, कृत्यस्य वा (२।२।८८) इति कर्तरि षष्ठी, तदर्थस्य ज्ञापकस्यानुशासनस्य च विरहात् । स्वतन्त्रः कर्तेत्यनेन भाप्त्यर्थंघट केच्छायामन्वयः । आप्त्यर्थसम्बन्धघटकफल हि धात्वर्थस्य त्याद्यर्थस्य प्रधानन्यापारस्याश्रयतायाः कतृ - क वृत्तिक्रियाद्वारकं ग्राह्यम् ; वैशिष्ट्याद् व्युपसर्गसम्बतात्वेन ज्ञापनात्, न तु गौणस्य णिगर्थव्यापारस्य त्याशया- धात् । क्रिया च वाक्यघटकधातुवाच्या प्रधानीभूता ग्राह्या, दिति चेत्, सत्यम् ; वाऽकर्मणामणिकर्ता णो (२।२।४)- कारकाधिकारात् प्रत्यासत्तात्वर्थसम्बन्धमन्तरेण कारकइति सूत्रेऽणिक्कतेत्यस्य ज्ञापकस्य सत्वात् । यदि च स्वतन्त्र त्वायोगात्, उपस्थितत्वाच्च । सा च क्रिया प्रधानाप्रधानएव कतृ पदार्थः स्यातहि सूत्रेऽणिगित्यस्य वैयर्थं स्यात्, न्यायेन प्रधानीभूता विवक्षिता । तथा च कतृ वृत्तिप्रधानीणिगर्थव्यापाराश्रयस्यास्वातन्त्र्यादेव कतृत्वासिद्धः। तस्मात् भूतव्यापारप्रयोज्यकलाश्रयत्वप्रकार केच्छोद्दश्यं कारकं कर्मप्रयोजकोऽपि कर्ता भवेत्, तत्र कर्मसंज्ञा निषेधकतयाऽणिगि- संजं भवतीति प्रकृतसूत्रवाक्यार्थबोधः । यथा तण्डुलं त्यस्य सार्थक्यम्, तेन प्रकृते देवदत्तपदान्न द्वितीयेति । पचतीत्यत्र देवदत्तादिकतृ वृत्तिापारः विक्लित्त्यनुकूलो इत्थं च णिगर्थव्यापाराश्रयस्य प्रयोक्तुः कतत्वेऽवगते ।
ऽधिश्रयणादिः तत्प्रयोज्यं फलं विक्कित्तिः, तदाश्रयत्वप्रकातृतीया । अतस्तत्र पञ्चविधः कर्तेत्यत्र प्रयोजक-स्वतन्त्र- रिका इच्छा मदृत्ति "तण्डुलं पचतीतिवाक्यघटकपचधातुकर्मकतणामेव ग्रहणमिति त्रिविध एव कर्ताऽभिहितानमि- वाच्यप्रधानीभूताधिश्रयणादिरूप' व्यापारप्रयोज्यविक्लित्तिहितत्वे स्वतन्त्रप्रयोजकयोरवान्तरधमौं, न विभाजकोपाधी रूपफलाश्रयः तण्डुलो भवतु इत्याकारा देवदत्तादिक - इति कौण्डभट्टमतं सूचयतीति प्रतीमो वयम् । प्रकृतिप्रत्ययो समवेता, तादृश्या इच्छाया विषयः उद्देश्यः तण्डुल: से सहाथं ब्रत इति न्यायस्त्वभिधानपर्यवसानस्वरूपाकांक्षा- कारकसंज्ञक: सन् कर्मसंज्ञक: प्रकृतसूत्रेण कृतः इति मलकतयाऽमार्वत्रिकः। अत एव त्याद्यर्थस्य तस्य तस्य लक्षणसमन्वयः । विशेषणतयैव भानात् णिग्द्योत्यप्रयोक्तृव्यापारस्यापि प्रयो- अत्र प्रधानीभूतव्यापारग्रहणाद 'अग्नर्माणवकं वारज्यतासंसर्गेण णिग्रहितशुद्धधात्वर्थप्रयोज्यव्यापारे विशेषण- यति' इत्यत्र नाग्नेद्वितीया । तथा हि द्वे चात्रेच्छे प्रथमा तया द्योत्यत्वाद् भाने तद्विरोधोऽकिञ्चित्कर इति भट्टतात्प- माणवकसमवेता-मवृत्तिः व्यापारः, अग्निसंयोगानुकूलो यम् । इतरेषां मते त्वजहस्वार्थापक्षे विशिष्टशक्त्याऽवयव- व्यापारः, तत्प्रयोज्यसंयोगरूपफलाश्रयोऽग्निर्भवतु इत्याकारा।। शक्त्या चोभयोः प्रयोज्यप्रयोजकयोः स्वातन्त्र्यम् । जहत्स्वा- द्वितीया माणवकसंरक्षकवृद्धादिकतृ पुरुषसमवेता इच्छा
पक्षे तूक्तज्ञापकसिद्ध कर्तृत्वमिति कश्चित् । स्पष्टा- मवृत्तिः-संयोगानुकूलव्यापाराभावानु कूलव्यापारः प्रधानः ऽवशिष्टा वृत्तिनिरुक्तव्याख्यातो गताति संक्षेप: 11 तत्प्रयोज्यं फलं संयोगानुकूल व्यापाररयाभावस्वरूपं, सदा
श्रयत्वप्रकारिका, तदुद्देश्य: माणवकः नत्वग्निः । अप्रधाकर्मकारकनिरुक्तिः।
नव्यापारात्मकक्रियाग्रहणे संयोगानकलव्यापारमादाय माण
बकसमवेतामिच्छां चादायाग्ने कर्मता आपद्यत। प्राधान्यं कतुं व्याप्यं कर्म । २।२॥३॥. कारकमिति पूर्वसूत्रा- च क्रियायां व्यापारे धातुनिष्ठशक्तिज्ञान जन्योपस्थितीयदधिकृतं वेदितव्यम् । विशिष्टा चाप्तिः व्याप्तिः, इति प्रकारत्वानाश्रयत्वस्वस्वरूपं बोध्यम् ।