Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 48

स्याद्यर्थप्रकाशे
प्रतियोगितासम्बन्धिनि, यथा-मूर्ते न गगनादि, गगनादौ वा तिमानेकश्चैत्र इति शाब्दबोधः। तत्तद्व्यक्तित्वधर्मावलीन मूर्तमित्यादिप्रयोगस्तथा तण्डुलं पचत्यपि न तण्डुलं पच- ढप्रतियोगिताया भेदसम्वन्धोपगमात्-मल्लो मल्लं गच्छति तीति प्रयोगः स्यात् । न चैवं द्वितीयाया निरर्थकत्वेऽपि इत्यादौ नान्वयबोधानुपपत्तिः । अन्यथा मल्लत्वावलीढप्रतिजलं न पचति तण्डुलं न पचतीत्यादावन्वयबोधानुपपत्तिस्तद- योगिताकभेदसमानाधिकरणाया मल्लगमन क्रियाया अप्रसिद्ध वस्थैवेति वाच्यम्, आश्रयस्याधिकरणताया वा द्वितीया- शाब्दधियोऽनुदयः स्यात् । न च शब्दार्थे भेदे ऽन्वयितार्थत्ववादे द्वितीयाया निरर्थकत्ववादे च सर्वपक्षेऽनुपपत्त: व्यावर्तकधर्मव्यावृत्तप्रतियोगितैव सम्बन्धी व्युत्पन्न इति आधेयत्वस्य द्वितीयार्थत्वं युज्यते इति चेत्, एवमेवैतत् । वाच्यम्, नार्थभेदे एव तथा व्युत्पत्तः । यद्वा भेदे नामार्थः __ अत एव परसमवेतधात्वर्थफलशालित्वं कर्मत्वमिति आधेयत्वसम्बन्धेनान्वेति, भेदः प्रतियोगिताव्यावकितातान्त्रिका वदन्ति । तेषामयमाशयः द्वितीयाकाङ्क्षाप्रयोज- सम्बन्धेन व्यापारेऽन्वेति । दर्शितस्थले गम्यमल्लवृत्तिभेकताव्यावर्तकधर्मवत्त्वं सकर्मकत्वम् । तादृशो धर्मो ना- दस्य गन्तृमल्लवृत्तिगमने प्रतियोगिताव्यावत कतायाः नाविधः, पचिगम्यादीनामधिकरणाविशेषित-फलव्यापारो- सत्त्वाद्, गन्तृभेदस्य गमने सत्त्वात्-नानुपपत्तिरिति । भयवाचकत्वम्, तथा शब्दायत्यादरधिकरणविशेषितफलवाच.
ननु भेदांशे द्वितीयाशक्तिकल्पनाऽप्रामाणिकी, भेदानुकत्वान्न द्वितीयाकाङ्क्षा, रमत्यादेः द्वितीयार्थभेदान्वयोग्या
भवस्य विवादग्रस्तत्वात्, कतृ संज्ञया कर्मसंज्ञाया बाधात् र्थकत्वविरहान्न द्वितीयाकाङ्क्षा, यतीप्रभृतीनां व्यापारमात्र
चैत्रः चैत्रं गच्छतीति प्रयोगप्रसक्त्यभावादिति चेन्न, विषेधवाचकत्वात् फलावाचकत्वात् न द्वितीयाकाङ्क्षा, शील स्था- प्रतीत्यन्यथानुपपत्तराख्यातवादे प्रमाणतया शिरोमणिकृतोऽऽसामधिपूर्वकत्वं तथा वसस्तु उपान्वघ्याङन्यतमपूर्वकत्वम् क्तत्वात । तथा हि खगो भूमि गच्छति न तु स्वमिति सर्वतथा अधिकरणविशेषितफलवाचकानां द्वितीयार्थभेदान्वया- जनीनः प्रयोगः, तत्र भमिकर्मकगमनकतत्वं, स्वकर्मकगमनयोग्यार्थकानां रमत्यादीनां फलावाचकानां यत्यादीनां च,
कर्तृत्वाभावश्चेत्युमयम्, अथवा स्वकर्मकत्वाभाववतो भूमिकालभावदेशाध्ववाचकशब्दोत्तरद्वितीयाभिन्नद्वितीयानिराका
कर्मकगनस्य कतृ त्वं खगै प्रतीयते । तत्र स्वपदोत्तरद्वितीया क्षत्वरूपाकर्मकत्वेन व्यवह्रियमाणानां णिगन्तत्वं, तथा;
यदि आधेयत्वमात्रमर्थमभिधत्ते, तदा गमिफले संयोगे स्वान तु शाब्दिकोक्तं सकर्मकत्वम् अधिशीडादावकर्मकणि
धेयत्वस्य सत्त्वान्न तस्य निषेधः, न वा स्वाधेयसंयोगगन्ते चाव्याप्तेः ।
जनकत्वस्य सत्त्वात्तस्य निषेधः, न वा स्वाधेयसंयोगजनक
गमनकतृत्वस्य खगे सत्त्वात्तस्य निषेधो नया बोधयितु ( भेदोऽपि द्वितीयार्थः) शक्य इति निषेधप्रतीत्यनुपपत्तिः । भेदस्य द्वितीयार्थत्वे तु
स्वपदार्थविहगवृत्तिभेदस्य प्रतियोगिताव्यावर्तकताया विहगतत्र धात्वर्थफलस्य धातुना लाभात् परसमवेतत्वं द्विती- कत कंगमने विरहात् तस्य निषेधो नञा बोधयितुं शक्यते यार्थः। तत्रापि परत्वं भेदः, समवेतत्वमाधेयत्वं खण्डशो इति निषेधप्रतीतिरुपपद्यते । एवं रूपं न गच्छतीत्यादी द्वितीयार्थः। तत्र नामार्थः आधेयत्वे निरूपितत्वसंसर्गेण, रूपवत्तित्वाभाव एव गभिफले संयोगे ना बोध्यते, रूपभेदे च तत्तद्व्यक्तित्वधर्मावलीढप्रतियोगितासम्बन्धेनान्वेति । समवेतसंयोगस्याप्रसिद्ध रूपकर्मकगमनकर्तृत्वाभावस्य बोधआधेयत्वं फले स्वरूपेण भेदो व्यापारे सामानाधिकरण्ये यितुमशक्यत्वात् । न च गम्यादिसमभिव्याहृतद्वितीयाया नान्वेति । एवं ग्रामं गच्छति-चैत्र इत्यादी एकग्रामवृत्ति- समवायादिसंसर्गनियंत्रिताधेयत्वस्य यदि शक्यत्वं तदा संयोगानुकूलाया, एकनामभिन्नवृत्तश्च क्रियाया अनुकूलक- शक्त्यानन्त्यम्, जातिमभावं वा न गच्छतीत्यादी निषेधप्रती