Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 92

८०
स्थाद्यर्थप्रकाशे
___ अर्थप्रतिपादकत्वेन ज्ञानं प्रतिपादकतासम्बन्धेनार्थ- "आहारो हि मनुष्याणां जन्मना सह जायते" इत्यत्र वत्तया ज्ञानं वा फलं तदनूकूलश्रावणं चेत्यपरोऽधीधातो- कत घटितं सामानाधिकरण्या सहार्थः क्रिययोरन्वेति । गर्भारर्थः। भवति हि विवरणवाक्यश्रवणानन्तरं विद्रियमाण- शयविभागस्तदनुकूलव्यापारो वा जन्मशब्दार्थः । पार्थिववाक्ये विवरणार्थकत्वबुद्धिः, सा शाब्दबोधो ज्ञानसमान्यं द्रव्यप्रतियोगिककण्ठसंयोगस्तदनुकूलव्यापारो वा आहारवा। शाब्दबोधपक्षे 'पचति पाकं करोति' इति इतिशब्द- शब्दार्थः । जन्माहारयोः करिकशरीरवत्तित्वाद् भवति रहितवाक्ये- पचतीत्यत्र ते: पचतिपदमर्थः, धातुप्रयोगः क्रिययोः सामानाधिकरण्यम् तथा च जन्मकतताकोत्पत्तिसाधत्वार्थः। विवरणवाक्यस्य पाककृतिरर्थः स च प्रति- समानाधिकरणोत्पच्याश्रय आहार इत्यन्वयबोधः । जनिपादकतासम्बन्धेन पचतिपदेऽन्वेति । यत्र इतिशब्दसहितं धातोरुत्पत्तिरर्थः इति । न चात्र समानकालिकत्वं सहार्य पचतीति पाकं करोतीत्यर्थ इत्येवं रूपं तत्रतिशब्दोपस्थापि- इति वाच्यम्, अनन्वयापत्तेः। जन्मोत्पत्तेरनन्तरमेवातस्य पचतिपदस्य, पाककृते: इति शब्दोपस्थापितायाः तादा- हारोत्पत्तेः सम्भवात् । न चोत्तरकालिकत्वं सहार्थोऽस्त्विति मोनान्वितेऽर्थपदार्थे प्रतिपाद्यतासंसर्गणात्वयः । एवमर्ये वाच्यम्, तथा सति पुत्रायमनोत्तरमागते पितरि पुत्रेण सहाशब्दप्रतिपाद्यताग्रहकाले शब्देऽर्थप्रतिपादकत्वं गृह्यते । ज्ञान- गत इति प्रयोगापत्तेः । सामनाधिकरण्यस्य सहार्थत्वे तु यत्र सामान्यपक्षे तु शब्दानन्तरं प्रतिपादकत्वस्य मानसज्ञान- क्रिययोः सामानाधिकरण्यां तत्र सहशब्दप्रयोग इष्ट एव । सम्भवानानुपपत्तिः । अर्थवत्तायाः शाब्दबोधस्यानुकूलत्वं एवं सहार्थे एकानुपुर्वीकत्याद्यन्तप्रतिपाद्यो नानाविधी च पदार्थस्मृतिद्वारा, ज्ञानसामान्यस्यानुकूलत्वं स्मृतिद्वारा धात्वर्थो विशेषणतया विशेष्यतया चान्वेति, विशेषणे शाब्दादिद्वारा वा श्रावणस्योति ।
तृतीयान्तार्थश्च । यथा पूर्वोक्त- यशसा सह मूर्छतीह शत्रु एवं शास्त्रमधीत इत्यत्र द्वितीयाया विशेष्यत्वं तत्सम्ब- रित्यत्र मोह उच्छायश्च धातोरर्थः। यशः कत ताकत्वधावच्छिन्नमाधेयत्वं वाऽर्थः । शास्त्रवृत्त्यर्थवत्त्वप्रकारक- मुच्छाये तत् समानकालिकत्वे, तत् मोहे, स च त्याद्यर्थे ज्ञानानुकूलशाब्दाश्रयत्वं वाक्यार्थः । वेदमधीते जैमिनि- आश्रयत्वे, तत् शत्री विशेषणतयाग्नेति योग्यताबलाद् रित्यत्र द्विविधाध्ययनं धात्वर्थः । वेदकर्मकाध्ययनाश्रयो व्युत्पत्तिवैचित्र्याच्च । यशः कत कसमच्छायसमानकालिकजैमिनिरिति वाक्यार्थबोधः । एवं यथास्थलमधीऽर्थोऽ- मोहाश्रयः शत्रुरित्यन्वयबोधः । नानाविधेऽपि धात्वर्थे एकावसेयः । एवं च वैशम्पायनेन सह वेदमधीते जैमिनिरित्यत्र नुपूर्वीकशब्दप्रतिपाद्यो नानाविधोऽर्थः तृतीयाभिन्नविभक्त्यर्थसमानकालिकत्वसमानदेशत्वातिरिक्तं समान गुरुकत्वमपि ऽन्वेति । तत्र योग्यतावशाद् एकविधान्वितो विभक्त्यर्थों सहशब्दार्थः । समानगुरुकत्वं च सजातीयवाक्यविषयकत्वम्, विशेषणेऽपर विधार्थीन्वितो विभक्त्यर्थो विशेष्य धात्वर्थेऽ. साजात्यं 'ध पुरुषप्रयोज्यतावच्छेदिकया कत्वादिव्याप्यजात्या वेति व्युत्पत्तिवैचित्र्यात् । यथा "कैरवं हतवान् राजा बोध्यम् । तेन गुरुभेदनककाले एकवेदाध्ययने न तथा भृङ्गेण सह सत्वरम्" इत्यत्र धात्वों गमनं हननं च, प्रयोगः । तथा चोक्तस्थले वैशम्पायनकत ताकस्य वेदविष- कैरवशब्दार्थः कुमुदं शत्रुश्च । कुमुदकमंत्वं गमने शत्रुयकविवृताद्यनुकूलस्य वेदविषयकार्थवत्त्वप्रकारकानुकूलज्ञाना- कर्मत्वं हननेऽन्वेति । एवं भृङ्गकतताककुमुदकर्मताकगमननुकूलस्य वा श्रावणस्य समानकालिकं विषयसजातीयवाक्य- समानकालिक- शत्रुकर्मताकहननाश्रयो राजेत्यन्वयबोधः । विषयकं च यद् वेदविषयकविवृताद्यनुकूलं, वेदविषयकार्थ- तथाविधनानाविधान्वितस्तृतीयाभिन्नविभक्त्यर्थः एकवत्वप्रकारकज्ञानानुकूलं वा श्रावणं तदाश्रयो जैमिनिरित्य- विधार्थान्वित: सहार्थस्य विशेषणेऽपरविधार्थान्वितो विशेष्टो न्वयबोधः ।
एकविधेऽपि धात्वर्थेऽन्वेति । यथा- "देवाधिनाथेन सह