Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 153

पनम्यर्थप्रकाशः
१४५ स्वत्वमिव पदार्थान्तरम्, पापविशेषो वेत्यन्यदेतत् । तथा सामान्यान्तः हेतुहेतुमद्भावस्यापि गृहीतु शक्यत्वादित्येवं चतत्सम्प्रदानक तिलादानजन्यर्णध्वंसजनक माषकर्मकदानं यथारुचि व्याख्यान प्रेक्षावतामिति दिक् ॥२।२१७२।। यत्तत्कत कत्वं वाक्यार्थ इति सम्प्रदायः ।। वस्तुतस्तु सदश एवं प्रतिनिधिशब्दार्थः अत एव चन्द्रस्य प्रतिनिधिमुखमिति कविप्रयोगः तथा च प्रतेरपि सदृश एवार्थः ।
आख्यातर्युपयोगे ॥२२॥७३॥ सादृश्यान्वयि प्रतियोगित्वं पञ्चम्यर्थः । अत एव मुख्यस्य सदृशः प्रतिनिधिरिति वृत्तिः । तत्र मुख्यतोक्त्या कार्य
अनेन सूत्रेण नियमपूर्वकविद्याग्रहणे आख्यातुवाचकासदशकार्यकारी प्रतिनिधिरिति ज्ञाप्यते। तत्र पञ्चम्या:
नाम्नः पञ्चमी विधीयते। आख्याता च शास्त्रप्रतिप्रथमकार्यान्वयि जन्यत्वमर्थः, कार्य तु कार्यतावच्छेदकत्वोप- पादयिता । अत्रोपयोगग्रहणस्य नियमपूर्वकविद्याग्रहणार्थत्वं लक्षिततत्तद्धर्मविशिष्टं बोध्यम्, यद्धर्मविशिष्टे पञ्चम्यर्था
कमिति बृहन्न्यासादी विवेचितं तदिह नोपयुज्यत इति
विरम्यते । उपाध्यायादधीते आचार्यादागमयति, श्रावकान्वयः तद्धर्मविशिष्ट एव सादृश्यान्वयः । 'वासुदेवात्प्रति प्रचुम्न' इत्यादौ वासुदेवजन्यकार्यसदृशकार्यकर्ता प्रद्य म्न च्छणोति- इत्यादौ सर्वत्र, नियमपूर्वकविद्यास्वीकारसञ्चाइत्येवं प्रकारेणान्वयो बोध्यः। यदि निपातार्थस्याभेदान्वयो
त्पञ्चमी भवति । सर्वत्राऽत्र पञ्चम्या अवधित्वमाश्रयत्वन मन्यते, तदा कार्यसदृशकार्यकारित्वं प्रतेरेवाओं बोध्यः ।
रूपमर्थः । तच्च कतृ त्वरूपमेव । तच्च प्रयोज्यतासम्बन्धेन
उच्चारण अर्थज्ञाने च धात्वर्थेऽन्वेति । अध्ययनं हि द्विविधम्एवमश्वो रथात्प्रति इत्यादी रथजन्यगमनसदृशगमनकर्ताश्व इति बोधः । प्रतिदानं द्वितीयदान सदृशदानमिति यावत् ।
उच्चारणफलक श्रावणं प्रत्यक्षम्- अर्थज्ञानफलकं वा श्रावण माषामस्मै तिलेभ्यः प्रतियच्छतीत्यादौ पञ्चम्यर्थ हेतू
प्रत्यक्षम् । उच्चारणं तु वर्णोत्पादकतयोपलक्षितो विवृतादिः
प्रयत्नः आख्याने तु प्रकृत्यर्थस्य कतृ तयाऽन्वयः । एवं स्वस्य माषदानेऽन्धयः । माषाणां श्यामत्वादिना तिल
चोपाध्यायकत कवाक्यप्रयोज्यस्योच्चारणस्यार्थप्रतिपादकतासाम्यात् बृहद्वृत्तौ तु गृहीतस्य प्रत्यर्पणं प्रतिदानमित्युक्तम् । तथा चतत्सम्प्रदानकतिलहेतुकमाषकर्मकं
ज्ञानस्य वाऽनुकूलं यच्छ्रावणं तदाश्रयत्वं वाक्यार्थः । अथप्रत्यर्पणं तत्कर्ता वाक्यार्थः । यत्तु ऋणापाकरणं प्रतिदान
अयि विधु परिपृच्छ गुरोः कुतः मिति मत्वा प्रतिदानस्थले ऋणध्वंसजनकत्वं प्रतेरर्थ
स्फुटमशिक्ष्यत दाहवदान्यता । इत्युक्तं तच्च सूत्रवृत्तिविरुद्धम् । तथा हि सूत्रे प्रतिदान
ग्लपितशम्भुगलाद्गरलारवया, ग्रहणमात्रं कृतं, महि ऋणप्रयोग उद्धारो वा वृत्तावपि प्रद
किमुदधौ जड ! वा वडवानलात् ।। शितः । गृहीतस्य प्रत्यर्पणमित्येतावदेवोक्तम् । न हि
(नै० ४।४८) केवलमृणमेव गृहीतं भवति । विनिमयार्थमपि किञ्चिद्गृहीत्वाऽन्यद्वस्तु दीयते । एवं वलयो मित्राय कुण्डलाम्यां प्रति
इति श्रीहर्षप्रयोगे नियमपूर्वकविद्याग्रहणाऽप्रतीतेः कथं यच्छतीत्यादौ, नलोऽश्वहृदयज्ञानम्- ऋतुपर्णायाक्षहृदय- पञ्चमीप्रयोगः ? अस्यार्थ:- अपि सखि ! विधु' चन्द्र ज्ञानात्प्रतियच्छति इत्यादयोऽपि प्रयोगा गृहीतस्य प्रत्यर्पण- परिपृच्छ, किमिति चेदत्राह, हे जड निर्बोध ! त्वया कुतः मात्रविषयकत्वेन सङ्गमनीयाः । तथा च 'यत' इति सूत्रस्था गुरोः दाहवदान्यता दाहदातृत्वम्-- रफुटं स्पष्टम् अशिक्ष्यत पञ्चमी हेत्वर्थिकेति केचित् । तदनुसारमेव- तिलहेतुक- उपादीयत द्वावेवेदृशशिक्षायां गुरू संभाव्यते तो विकल्प्य माषकर्मकं प्रत्यर्पणमिति वाक्यार्थबोधः प्रदर्शिवः । सम्बन्ध- पृच्छति- किं लिपितो ग्लानि मालिन्म प्रापितो शम्भोः