Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 175

पष्टपप्रकाराः अन्यथा कुड्यपूर्वीत्त्यादिप्रयोगापत्तेः । क्तान्तपूर्वकपूर्वशब्द- हारिकशब्दस्य हारिकशल्दस्य या योगे द्वितीयापस्या मारं प्रकृतिकत्वेन विहितस्येन् प्रत्ययस्य, विशिष्ट प्रकृतिकतया शीर्षहारिको हारिको वेति प्रयोगप्रसङ्गात्,- पातुसमविशेषणक्तान्तप्रकृतिकत्वेनापि विधानमिति इन्- प्रकृति- भिव्याहारस्यात्र-सत्त्वादित्यादि ताकिकाणामत्र वाग्जालः । भूतक्तान्तकृच्छन्दस्य विवक्षितकृतविरहात, तद्योगे तुन षष्ठीप्रसमितः, द्वितीया तु सामान्यतो विहिता भवत्येवेति
तत्रेदं वक्तव्यम्- प्रोक्तधातुसमभिन्याहारस्य तन्त्रले नानुपपत्तिः । इत्थं च तण्डलस्य पाचकतरः तण्डलस्य
कृतपूर्वीकटमित्यत्र कर्मस्वान्वयस्य समाहितत्वेन- शीर्षपाकवान् इत्यादी अकघनादेविवक्षितकृत्त्ववत्त्वात् तद्योगे
हारिकादो हारशब्दस्य धातुनिष्पन्नत्वेऽपि तदर्थभावनामाः कर्मषष्ठ्या नानुपपत्तिः । तरब् मत्वादेः कृत्प्रकृतिकत्वेना
कर्मत्वान्वयं प्रति निराकाक्षत्वेनैव भारं शीर्षहारिक विधानात् । अतिशायनसम्बन्धाद्यर्थे विहितस्य तस्य
इत्यादि प्रयोगप्रसङ्गस्य पारितत्वेन कुतपूर्वीकटमित्यादी
षष्ठीप्रसक्तिवारणाय त इत्यस्यावश्यकत्वमक्षतमेवेति न 'गुणवत्तरः सौन्दर्यवान् पुरुषः', कपोति गृहमित्यादौ तद्धितप्रकृतिकत्वेन दर्शनात् । अत एव 'कर्तुरीप्सिततमं कर्म किञ्चिदेतत् ॥२।२।८३ (१।४।४९) इत्यत्र पाणिनिसूत्रे कर्तरि षष्ठीनिर्देशः । एवमिष्टी सुरान् इत्यादी क्तान्तप्रकृतिकत्वेनेनो विधानात् द्विषो वादशः ॥२२८४॥ क्तस्य विवक्षितकृत्त्वविरहात् तद्योगे कर्मणि न षष्ठी, किन्तु द्वितीया सप्तमी चेत्यादिकमने बक्ष्यते । अत एव
अनेनातुश्प्रत्ययान्तस्य द्विषः कर्मणि विकल्पेन पष्ठी ग्राम गतवानित्यादौ कृदर्थभावनायां ग्रामकर्मत्वस्येव कृत- विधीयते । तन्नु दन्ताव्यय ( २।२।९०) इति सूत्रे प्रतिपूर्वीकटमित्यादी तद्धितार्थभावनायां कटकमत्वस्यान्वयः ।
कवियाला षिद्धायाः षष्ठ्याः पाक्षिकः प्रतिप्रसवः क्रियत इति तस्वम् तत्र निष्ठादिभिन्नकृदयंभावनायां षष्ठयर्थकर्मत्वस्यान्वयो चौरस्य पोरं वा द्विषन् । विषयस्वं षष्ठ्यपः, वातोः न तु तद्धितार्थभावनायामित्यावेदयितु सूत्रे कृत उपादार- प्रोत्यभावोऽयः, तथा च चौर विषयकप्रीतिप्रतियोगिकामिति भाट्टमतेन कृतः समर्थनमित्यपि न यक्तम, तत्मतेऽपि भावाश्रय इति बोषः ।२।२।८४।। भाव्यसंस्कार्याभ्यामतिरिक्तस्य भावनाकर्मत्वविरहात् । ग्राममिति द्वितीयान्तार्थः ग्रामसम्बन्धः गमने भावनायां
1२८५॥ चान्वेतीत्यस्य द्वितीयाविवरणे सक्तून् जुहोतीत्यत्रोक्तत्वात् । भाव्यस्यापि कटस्य तद्धितार्थभावनायां नान्वयः द्वितीयार्थ- कृत इति पूर्वतोऽनुवयं कृतः कर्तरि षष्ठी विधीयते कर्मत्वान्वयस्य तिर्थ कृदर्थे वा भावनायां वा न्युत्पन्नत्वात्,
अनेन । भवत आसिकेति। मासिका-शब्द: पर्यायावयषु तद्धितार्थे व्युत्पत्तिविरहात् । अन्यथा नावा तरतीति व्यु
णकप्रत्ययान्तः । भवत्कत कोपवेशनस्य क्रमः इति त्पत्तिनिष्पन्ननाविकशब्दयोगे द्वितीयापच्या नदी नाविक इति
वाक्यार्थः । भवतः शायिकत्यादी- शयनस्य क्रम इत्येवं प्रयोगप्रसङ्गात् । न च तद्धितार्थ भावनायां द्वितीयार्थस्य
रूपेण बोवः ।।२।४५॥ कर्मत्वस्यान्वये धातुसमभिव्याहारस्तन्त्रमिति कृतसमभि
इति षष्ठीविभक्तिप्रकाशः संक्षिप्तः । व्याहारस्य तथात्वात् द्वितीयार्यकर्मत्वस्यान्वयः, नाविक इत्यत्र धातुसमभिव्याहारविरहात् नान्वय इति वाच्यम्, तथापि शीर्षहारेण हारेण वा हरतीति न्युत्पन्नस्य शीर्ष--