Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 106

स्थाद्यर्थप्रकाशे
ददातिप्रयोगापत्तेः । प्रतिग्रहस्य समित्कुशाद्य पादानसाधार- नेऽभावात् तन्मरणजन्यस्य तद्ध्वंसस्य तत्रात्यन्तमसम्भवात्, णेन रूपेण स्वत्वजनकत्वे चैत्रोद्देशेन त्यक्ते मैत्रेण स्वीकृते तत्पुत्राणां त्यागोद्देश्यत्वविरहात् तैस्तद्धनस्य स्वीकारेऽपि तस्य स्वत्वोत्पत्तिप्रसङ्गात् । उपादानमात्रस्य स्वत्वकारणत्वे- स्वत्वोत्पत्तेरसम्भव एव स्यात् । एवमपुत्रव्यक्तिमरणजन्यअन्यपुरुषीयहिरण्यस्य कथञ्चित्तत्पुरुषादपगमे तदन्यपुरुषेण स्वत्व- ध्वंसस्य तत्पत्नीस्वत्वं प्रति जनकत्वम्, 'अपुत्रस्य तत्प्राप्ती स्वत्वोत्पत्तिप्रसङ्गात् । तस्माद्दानमेव स्वत्वकार- धनं पल्यभिगामी'ति वचनात् । ऋतुकालाभिगमेन गर्भणम् । अत एवान्योद्देशेन त्यक्तेऽन्यस्योपादाने न स्वत्व- माधाय मृते पितरि जातमपि तत्पत्नीस्वत्वं पुत्रोत्पत्त्या प्रसङ्गः। 'सप्तवित्तागमा धा' इति वचने प्रतिग्रहस्य नाश्यते । स्वजन्मणनितमातृस्वत्वनाशः मातृस्वत्वनाशद्वारेण ग्रहणं दानोपलक्षकमेव । उपादानेन स्वत्वे जननीये समि- स्वजन्म वा पुत्रस्वत्वं प्रति कारणम् । पुत्रोत्पत्तिपूर्व मात्रा स्कुशादीनां तादात्म्टोन सहकारित्वाभ्युपगमे तु दानस्यापि विक्रीते च न पुत्रस्वत्वोत्पत्तिः, जन्मजनितमातृस्वत्वनाशविशेषसामग्रीघटकत्वमावश्यकम् । एवं च तत्पुरुषीयस्वत्व- विरहात्, विक्रेतृपुरुषस्वत्वस्य प्रतिबन्धकस्य नाशकाभावाच्च प्रकारतानिरूपितविशेष्यतासंसर्गेण त्यागस्य तत्पुरुषीयस्वत्वं इत्यवश्यम् उत्सर्गेण व्यवहितस्यापि पुसः स्वत्वं जन्यत प्रति कारणत्वम, स्वत्वध्वंसस्तु व्यापारः । स्वत्वजनकस्त्यागो इतिः तन्न, एवमपि मतं विदेशस्थं द्विजमुद्दिश्य र ददात्यर्थः। द्विजाय गां ददातीत्यत्र निरूपकत्वं स्वामित्वं त्रस्य स्वत्वानुत्पादप्रसङ्गात्- विदेशे मृतस्य द्विजस्य वा चतुर्थ्यर्थः । तस्य प्रकृत्यर्थेनाधेयतयाऽन्वितस्य स्व- मरणाज्ञानेन तदुद्देशेन त्यागसम्भवेऽपि तस्यासत्त्वेन तन्निनिरूपितनिरूप्यतासंसर्गेण स्वामित्वेऽन्वयात् ब्राह्मणनिरूपि- रूपितस्वत्वस्य तस्मिन् धनेऽनुत्पत्या तद्ध्वंसादिना तत्पुत्रतत्वं स्वामित्वे फलति तथा च ब्राह्मणनिरूपितस्य ब्राह्मण- स्वत्वोत्पत्तेरसम्भवात्- उत्सर्गेण स्वत्वे जननीले प्रतिपादसमवेतस्वामित्वनिरूपितस्य वा स्वत्वस्य स्वत्वब्वंसव्यापारेण नस्य सहकारित्वस्वीकाररूपव्यवस्थान्तरस्यावश्यमाश्रयणीयजनकस्त्यागो वाक्यार्थः । भवतु वा स्वत्वस्योद्देश्यत्वाख्य- त्वात् । अन्यथा ब्राह्मणमात्रमुद्दिश्य त्यक्ते तुलापुरुषादी विषयतासंसर्गेण त्यागान्वयात् स्वत्वोद्देश्यकस्त्याग एव ब्राह्मणसामान्यस्वत्वोत्पत्तिप्रसङ्गा, परस्वे दातुविभज्य ददात्यर्थः । अत एव सम्प्रदानास्वीकृतस्याप्युत्सर्गे स्वत्वा- वितरणेऽनधिकारप्रसङ्गाच्च ! तस्मादुत्सर्गेण स्वत्वे जननीयो नपहिने च ब्राह्मणस्य सम्प्रदानत्वं ददातिप्रयोगस्य च मुख्य प्रतिपादनं सहकारीति नोत्साव्यिवहितोत्तरमेव सम्प्रदानस्य त्वमुपपद्यते।
स्वत्वोत्पत्तिरिति प्रतिपादनात्पूर्व परस्वत्योत्पत्तिविरहाद् यत्तु उत्सर्गेण समनन्तरमेव ( उत्सर्गव्यवहिलोत्तर- दातुर्विभज्य वितरणमुपपद्यते । काल एव ) सम्प्रदानस्य स्वत्वं जायते । न चैवमस्वीकृतेऽपि इत्थञ्च सम्प्रदीयतेऽस्म तत्सम्प्रदानमित्यर्थमनुगता या सम्प्रदातस्वत्वापत्तिरिति वाच्यम्, दानेन स्वत्वजनने वमत्य- कर्माभिप्रेयः सम्प्रदानम् ( २।२।२५ ) इति सूत्रविहिता स्य प्रतिबन्धकत्वात् , अस्वीकृतिस्थले तत्सवात् । अत एव संज्ञा तबलात् दानफलस्वत्वनिरूपकत्वमेव चतुर्थ्यर्थ इति तदुद्देशेनोत्सष्टे तस्मिन्न प्रतिगाँव मते तत्पुत्रादीनां स्वत्वो- ताकिकादयः । दाधात्वर्थनिरूपितकर्मवक्ता गवादिना सम्ब. त्पत्तिरुपपद्यते । तद्व्यक्तिमरणजन्यस्वत्वध्वंसस्य स्वत्वध्वंस- न्धवस्त्रप्रकार केच्छानिरूपितविशेष्यताश्रयस्य सम्प्रदानसंज्ञेति द्वारेण तद्वयक्तिमरणस्य वा तत्पुत्रस्वत्वं प्रति जनकत्वात् । हि तत्सूत्रार्थः । तत्र सम्बन्धः स्वत्वमेव ! तद्वत्त्वं ब्राह्मणस्य पितस्वत्वध्वंसस्य पुत्रस्वत्वे कारणत्वं साक्षाद् व्यापारविधया निरूपकतगैवेति तस्य सम्प्रदानत्वं निर्बाधम् । वेत्यत्र हेतुरनुभवसंस्कारयोरिवात्रापि बोध्यः । एवञ्च वस्तुतस्तु ददातेः स्वत्वध्वंसः स्वत्वं च फलविधयाऽर्थः । स्यागमात्रस्य स्वत्वाजनकत्वे ब्राह्मणनिरूपितस्वत्वस्य तद्ध- व्यापारस्त्यागः स च स्वत्वध्वंसस्य जनकः स्वत्वोद्देश्यकश्च ।