Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 132

१२०
स्याधर्थप्रकाशे यित्वात्, फलतया तदन्वयिनोऽपादानस्य कर्मत्वाद् द्वितीया- नञा पत्रे बोध्यत इति निषेधप्रतीत्युपपत्तिः । 'वृक्षापत्तिरिति वाच्यम् अपायवतो ध्र वस्य निरवकाशयाऽपादान त्पतनं पत्रस्य न तु पत्रात् इत्यत्र तथा पत्रवि शिष्टस्य संज्ञया कर्मसंज्ञाबाधात्, संयोगभेदोभयफलवत एव पत्या- विभागस्य जनकतासम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिताकोऽभावो दिकर्मत्वादित्यर्थस्य द्वितीयाविचारे प्रदर्शितत्वात् । धात्व- नमा पतने बोध्यते । यदि च जनकत्वस्य वृत्यनियार्थभेदेऽपादानस्यान्वये पञ्चभ्यर्थस्य क्रियाजन्यविभागादिरू- मकतया न प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धत्वं तदा पूर्ववत्तपापायस्यान्वयसामग्री प्रयोजिकाऽत: केवलं भेदान्वयापत्या तनस्य पत्रात् पततीत्यत्र' अनुषङ्गण तथा पत्रविशिष्टस्य मेरोरयमायातीति न प्रयोग इति विभाव्यते तदा भेदो न विभागस्य जनकं यत्पतनं पतङ्गादित कं प्रसिद्ध तदन्यत्वं पत्यादिधातो वा पञ्चम्या अर्थः किन्तु विभागादिरूपे नञा वृक्षापादानकपतने वोध्यते इति निषेधप्रतीत्युपञ्चम्यर्थ व्यापारवद भेदावच्छिन्नसमवायावच्छिन्नाधेयत- पपत्तिः । या प्रकृत्यर्थस्यान्वयः तत एव पत्रात्पत्रं पततीति न प्रयोगः । वृक्षात्पत्रं पतति न पत्रादित्यत्रापि दर्शिताधेयत्वसम्बन्धाव- एवं यन्मूर्तापादानकं पतनमप्रसिद्ध तद्वाचकपदान्ननच्छिन्न प्रतियोगिताकः पत्राभावो विभागे प्रतीयत इति निषे- समभिव्याहारेऽपि न पञ्चमी । अत एव गुणान्न पततीतिधप्रतीत्युपपत्तिः । दशिताधेयत्वस्य वृत्त्यनियामकत्वेऽपि वत् भूतलात् पातालाद्वा न पततीति न प्रयोगः । समवायो प्रतियोगितावच्छेदकसम्बन्धत्वं सर्वसम्मतमेव । अन्यथा व्यापारवद्भेदस्व मूत्त वृत्तित्वस्यापि वैशिष्ट्यं विशेषणम् । गुणान्न पततीत्यत्र निषेधप्रतीतेः कथमप्यनुपपत्तेः । दर्शि- तेन व्यापारवद्भदावच्छिन्नमूतवृत्तित्वावच्छिन्नसमवायावताधेयत्वसंसर्गावच्छिन्नप्रतियोगिताको गुणाभावो विभागे छिन्नाधेयत्वेन सम्बन्धेन प्रकृत्यर्थस्य पञ्चम्यर्थे विभागेप्रतीयत इति निषेधप्रतीतिरित्यमेव सम्भवतीति । एवं च ऽन्वयोऽभ्युपेतव्यः । अतो वृक्षादिव गगनाजीवाद्वा पतसवायाभावादान पततीत्यत्र दर्शिताधेयत्वं समवाया- तीति न प्रयोगः। अन्यथा व्यापारवद्भिन्नगगनादिनिष्ठदेव्यंधिकरण: सम्बन्धः तत्सम्बन्धावाच्छिन्न प्रतियोगिताकः विभागजनकत्वस्य पतने सत्त्वात् दर्शितप्रयोगस्य दुरित्वापसमवायादेरभावो विभागे प्रतीयत इनि निषेधप्रतीत्युप- तः । गुणान पततीत्यत्रेव गगनाज्जीवाद्वा न पततीत्यपत्तिः ।
त्रापि निषेधगतिरवसेोतीयमभिनवा रीतिरिहानुसन्धया ।
नन् यतःपतनादिकं प्रसिद्ध तस्यैव निषेधो नचा प्रत्या- नन्वेवमपि वृक्षाद्वेपते स्पन्दते वेत्यादिः प्रयोगो दुर्वार य्यते अत एव ना विनिमुक्तशब्दप्रयोग यद्वैशिष्टयं यत्र एव पञ्चम्यर्थविभागस्य धारवर्षे कम्पादौ जनकतयाऽन्वयप्रतीयते, नञि समभिव्याहृते तनिषेधस्तत्र प्रतीयत इति सम्भवात् । न च फलव्यापारोभयवाचकधातुजन्योपस्थितिः व्युत्पत्तिः । इत्थं गुणाद्यपादानकपतनाप्रसिद्धया गुणा- पञ्चभ्यर्थविभागान्वयबोधे हेतुरिति वेपतिस्पन्दत्योापात्समवायादभावाद्वा पततीति प्रयोगविरहात्, गुणात्समवाया- रमात्रवाचकतया फलावाचकत्वात्तज्जन्योपस्थितेविभागान्वययादभावाद्वा न पततीति वाक्यमयोग्यमेव, तत्कथं दर्शिता- बोधाहेतुत्वान्न दर्शितप्रयोगप्रसङ्ग इति वाच्यम्, तथा सति धेयत्वसम्बन्धावच्छिन्न प्रतियोगिनाको गुणादेरभावो विभा- आसनाच्चलित इति प्रयोगानुपपत्तः, चलतेरपि फलावाचगे प्रतीयते येन वृत्त्पनियामकसम्बन्धस्य प्रतियोगितावच्छे-- कत्वात् । न च चलतेः सन्निहितदेशसंयोगफलकव्यापारदकसम्बन्धत्वं स्यात् इति चेत्, तर्हि न पत्रात्पततीत्यत्र वाचकत्वात् फलवाचकत्वमेव, तथात्वेऽपि धात्वर्थान्तभूतकदशिताधेयत्वेन सम्बन्धेन पत्रविशिष्टस्य बिभागस्य जनक र्मकत्वात् न सकर्मकत्वम् फलवाचकस्यापि धातार्योगै पञ्चमी यत्पतर्म, तस्कर्स त्वस्य पतनादिनिष्ठस्य प्रसिद्धस्याभावो भवयोव यथा पल्य धारपीठे समुपविशतीत्यादौ, यथा चास