Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 133

पञ्चम्यर्थप्रकाशा
१२१ ommmmm नाच्चलित इत्यत्रापि पञ्चमीप्रयोगो निष्प्रत्यूह एवेति वाच्यम् व्यापारोपस्थितिस्तन्त्रम् , विभागस्य धातुलभ्यत्वे तु पञ्चतथापि तरोस्त्यजतीति प्रयोगापत्तः, त्यजेः फलव्यापारो- म्या अनुयोगित्वमर्थः । पचम्यर्थानुयोगित्वान्वये तु प्रधाभयवाचकतया तज्जन्योपस्थितेः पञ्चम्यर्थविभागान्वबोध- नीभूतधात्वर्थव्यापारे धातुजन्या साक्षाद्विशेषणताऽनापन्नहेतुत्वे बाधकाभावादिति वेत,
विभागोपस्थितिस्तन्त्रम्, वृक्षाद्विभजत इत्यत्र विभागस्य
प्रधानव्यापारे साक्षाद्विशेषणतानापन्नस्यैव धातुजन्यौपस्थितिः, अत्रकेचित् 'फलण्यापारोभयविषयक ज्ञानोद्देश्यताकस
गोभ्यः पयासि दोग्धीत्यत्र स्पन्दनविशेषणतयोपस्थितस्यापि ङ्केतीयज्ञाननिष्ठविषयतायां विभागविषयकत्वानवच्छिन्न -
विभागस्य प्रधानव्यापारे साक्षाद्विशेषणत्वात् दुहिजन्या स्वस्य फलविषयकत्वावच्छिन्नतव्यापारविषयकत्वावच्छिन्न
विभागोपस्थितिस्तन्त्रम्, इत्थं च त्यजेः संयोगवाचकतया त्वयोश्च निवेशः, तथा सति तादृशज्ञाननिष्ठतादृशविषय
तदर्थे न पंचम्यविभागस्यान्वयः इति प्रधान व्यापारे साक्षाताकस तज्ञानजन्यसंस्कारसहकृतधातुजन्योपस्थितिः पञ्च
द्विशेषणतयैव विभागस्य त्यजनोपस्थापना न तत्र पञ्चम्य-- म्यर्थविभागान्वयबोध हेतुरिति त्यजिजन्योपस्थितिन तथा,
तियोगित्वस्यान्वयः इति तरोस्त्यजतीति न प्रयोगः । त्यजेः सतीयज्ञानजन्यविषयतायाः विभागविषयकत्वाव
प्रधानन्यापारे साक्षाद्विशेषणीभूतविभागवाचकधातुजन्योच्छिन्नरवात, सङ्केतस्य विभागस्पन्दोभयविषयकज्ञानोद्देश्य
पस्थितिः पञ्चभ्यर्थान योगित्वान्वये तन्त्रमिति तु फलितार्थः ८.दिति त्यज्यर्थ पञ्चभ्यर्थस्य मान्वय" इति वदन्ति ।
अतस्तरोस्त्यज्यते इति कर्माख्यातप्रयोगोऽपि निरस्तः।
कर्माख्याते विभागस्य व्यापाराविशेषणतया भानेऽपि त्यजेतस्चिन्त्यम, त्यजे: संयोगस्पन्दोभ यवाचकताभ्रमदशायां तादृशाब्दप्रसक्त्या तादृशप्रयोगापत्तेः । न च सङ्केतज्ञाने
विशेषणीभूतविभागवाचकत्वात् । प्राचां मते धातोः
फलावच्छिन्न व्यापारार्थकतया, नव्यानां मते फलव्यापारोभयभ्रमान्यत्वं विशेषणमतो न तादृशशाब्दप्रसक्तिरिति वाच्यम्,
वाचकतया विभागस्य गमनादिव्यावत कत्वरूपं विशेषणत्वं तथापि यत्र पचिनाऽवतारयव्यापारोऽभिहितस्तत्र चुल्याः
त्यज्यर्थव्यापारे सर्वथंगोपेयमिति । पचतीति प्रयोगापत्तेः । किं च विभागार्थकविभजतियोगे वृक्षाद्विभजते इत्यत्रेव तरोस्त्यजतीति अवधित्वार्थकपञ्चम्यापत्तिरिति । शाब्दिकास्तु त्यजतिफलविभागवत्तपा वक्ष
नन्वेवं विभागव्यापारोभयवाचकस्यापसरत्यायोगे सदस्य कर्मत्वात्, परया कर्मसंज्ञयाऽपादानसंज्ञाया बाधात् तरो- सोऽपसरति इति प्रयोगो न स्यात् धातोविशेषणीभतविस्त्यजनीति न प्रयोग इति प्राहस्तदपि न सुन्दरम् , गोभ्यः भागवाचकतया, तदर्थे विभागे पञ्चभ्यर्थानुयोगित्वस्य पयांसि दोग्धीत्यत्रेवावधित्वविवक्षया तथाप्रयोगापत्त': ।' अन्वयाप्रसक्तेरिति चेन्न, धातोरपसरत्यादेविभागावाचकन च विभागः, स्पन्दनं, व्यापारः एतश्रितयार्थकस्यापि दुहे- त्वात्, किं तु अपपूर्वक सरत्यादेः पूर्व देशान्यदेशसंयोगविभागाविवक्षायामपादानार्थकपञ्चम्यन्तस्य गोभ्य इत्यस्य फलकस्पन्दवाचकत्वम्, इति धात्वर्थान्तर्भूतकर्मकत्वमितिप्रयोग इति वाच्यम. तथा सति त्यजेरपि विभागाविणक्षायां तदर्थ स्पन्दै पचभ्यर्थ विभागान्वयसम्भवात-भवति सद-- स्पन्दमात्रप्रतिपादने तरोस्त्यजतीति प्रयोगापत्तेः ।
सोऽपसरतीत्यादिकः प्रयोगः ।
तस्मादिदमत्र तत्त्वम् विभागानुयोगित्वस्वरूपभवधि- संयोगफलकधातुयोगे पञ्चमी यथा-वृक्षात्पतति त्वम् तत्र विभागस्य धातुना अलाभे पञ्चम्या विभागोऽर्थः, गच्छति वा पत्रमित्यादौ, पतेरधोदेशावच्छिन्नसंयोगफलको, पचभ्यर्थविभागान्वये संयोगव्यापारोभयवाचकधातुजन्या गमेस्तु संयोगफलको ग्यापारोऽर्थः । उपत्यकाभ्यो गिरि