Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 67

द्वितीयार्थप्रकाशः
इन्वयात् । न च विषयत्वसामान्यस्य द्वितीयार्थतयाऽन्वयः, सम्बन्धेन धान्वर्थविशिष्टनामार्थस्य सन्नर्थकर्मत्वोमामात तथा सति पाकत्वं चिकीर्षतीति प्रयोगप्रसङ्गात् । उद्देश्यता तिष्ठासतियोगे, न द्वितीयाप्रसङ्गः, तिष्ठतेरकर्म कत्वात्, तत्र तु नामार्थे सन्नर्थेच्छाया न व्युत्पत्तिसिद्धा, तण्डुलं पिपक्षती- कर्मतासम्बन्धेन धात्वर्थविशिष्टनामार्थस्यासम्भवात् । त्यादी तण्डुलस्य सिद्धतया उद्देश्यत्वासम्भवात् । न च तण्डुलं पिपक्षति' इत्यादौ तण्डुलादेः सिद्धत्वेऽपि कर्मतया पाकीयस्तण्डुलो भवत्वितीच्छायामपि तण्डुलं पिपक्षतीति पाकविशिष्टतण्डुलस्येच्छोद्देश्यत्वं नानुपपन्नम्, सुखवन्तप्रयोगात् नामार्थस्य विषयतया तत्रान्वय इति वाच्यम्, मात्मानमिच्छतीत्यादी सुखविशिष्टस्यात्मनः इच्छोद्दश्यत्वतथा सति पाकीयज्ञानं भवत्वितीच्छायां ज्ञानं पिपक्षतीति दर्शनात् । अत एवौदनं बुभुक्षत इत्यादी भोजनविशेष्यप्रयोगापत्तेः 1 विषयतामात्रेणान्वयोपगमेऽतिप्रसङ्गस्य दशि- तयौदनस्यानुभवात् इत्युक्तं मणिकृता । पाकविशिष्टतण्डुतत्वाच्च । न चौदनं बुभुक्षत इत्यत्र भोजनविशेष्यतयो- लादेः सन्नर्थकर्मत्वसम्भवात् तण्डुलं पिपक्षतीत्यादिप्रयोदनस्यानुभवादिति पूर्वोक्तचिन्तामणिकृद्वचनविरोधः, भोज- गोपपत्तिः । पाकज्ञानेच्छायां तु 'ज्ञानं पिपक्षति' इति न नविशेष्यतटोत्यत्र बहुव्रीहिण! ओदनं विशेष्यं यस्य तत्तयो- प्रयोगः, तत्र कर्मतया पाकवैशिष्ट्यस्य ज्ञाने विरहात् । त्यर्थेन विशेषणत्वानुभवस्य विवक्षितत्वात् । ननु कथं- किन्तु ज्ञानवैशिष्ट्यस्य पाके सत्वात् पार्क जिज्ञासतीत्येव तर्हि "पाकं चिकीर्षतीत्यत्र प्राधान्येन पाकस्येच्छाविषयत्व- प्रयोगः इति चेत्, न; तथा सति गुडपाकस्य कर्मतया मनुभूयते नतु कृतेः” इति मणिकृदुक्तिसङ्गतिरिति चेत् ; तण्डुले वैशिष्ट्यमवगाहमानायां 'गुडपाकीयस्तण्डुलो भवप्रवृत्तिहेतुभूतायाश्चिकीर्षायाः कृतिसाध्यत्वप्रकारकतया वितीच्छायां 'गुडं तण्डुलः पिपक्ष्यते' इत्यादिकर्माख्यातपाकस्योद्देश्यत्वसम्भवात्तथैव तन्निर्वचनमुक्तम् इत्यदोषात् । प्रयोगप्रसङ्गः, सन्नर्थकर्मत्वस्य तण्डु लगतस्याख्यातेनाभिधातुप्रत्ययार्थयोरन्वयेन - कृतीच्छेच सामान्यतश्चिकीर्षा• धानेऽपि, गुडगतस्य धात्वर्थपाककर्मत्वस्यानभिधानात्शब्दार्थः । न च तत्र विषयितामात्रेण पाकस्यान्वयः, दशि- गुडपदाद्वितीयाप्रसङ्गस्य दुर्वारत्वात् । तातिप्रसङ्गसद्भावात् । किन्तु उद्देश्यितया धात्वर्थकृतेरेव ननु धातोरप्रकृतित्वात्, सन्प्रकृति केन कर्माख्यातेन तत्रान्वयः, पिपक्षतीत्यादौ तथादर्शनात् । एवं धात्वर्थफले 'तण्डुलः पिपक्ष्यते' इत्यादी तण्डुलादिगतं धात्वर्थकर्मत्वं द्वितीयान्तार्थस्यान्वयः, न तु सन्नथें । अत एव गृहं तिष्ठा- कथं बोधनीयमिति चेत्, न, कर्माख्यातस्थले प्रथमान्तार्थस्य सतीति न प्रयोगः । अन्यथा गृहे स्थितिः स्यादितीच्छायाः मुख्यविशेष्यत्वानुरोधेन सन्नर्थस्य धात्वर्थविशेषणतयाऽन्वगृहविषयत्वात्तथाप्रयोगो दुवरिः स्यात् ।।
यावश्यकत्वे सन्नर्थविशेषितधात्वर्थकर्मत्वस्यैव कर्माख्यातेन अर्थनं पाकश्चिकीर्ष्णते, ओदनो बुभुक्ष्यते इत्यादी प्रतिपादनसंभवात् इष्टपाककर्मत्वस्य तण्डुलेऽन्वयबोधोपपाकोदनादेस्त्याद्यर्थकर्मत्वस्यान्वस्यान्वयानुपपत्तिः सन्नर्थ. पत्तेः। यथा गुरुणा शिष्येण पाच्यते तण्डुल इत्यादी कर्मत्वाभावेन सन्नविशेषितस्य, धात्वर्थविशेषितस्य तस्य णिच्प्रकृति केन कर्माख्यातेन प्रयोज्यतासम्बन्धेन णिजर्थतत्रान्वयस्याशक्यत्वात्-प्रकृत्यर्थविशेषितस्यैव प्रत्ययार्थ- प्रयोजकव्यापारेण विशेषितस्य पाकस्य तण्डुलान्वयि कमत्वं स्यान्यत्रान्वेतु योग्यत्वात् । एवं सति धात्वर्थकर्मत्वस्या- प्रत्याय्यते, न हि तत्र णिजर्थप्रयोजकव्यापारकर्मत्वं प्रत्यानभिधानादुक्तप्रकारककर्माख्यातस्थले (पाकश्चिकी ते ययितुं शक्यते; एवं द्वितीयाकर्माख्यातार्थयोः कर्मस्वयोः इत्यादौ ) पाकौदनादिपदाद् द्वितीयोत्पत्तिप्रसङ्गश्च स्यात् । विशेषणत्वविशेष्यत्वाभ्यां सन्प्रकृतिधात्वर्थ एवान्वयोपतस्मात् पाकोदनादिनामार्थस्य धात्वर्थकर्मत्वं न युज्यते, गमात्- गृहान-तिष्ठासति, गृहास्तिष्ठास्यन्ते इति वा न यज्यते च सन्नर्थकर्मत्वमिति न दर्शितातिप्रसङ्गः । कर्मता. प्रयोगः। अत एव सन्नन्तादात्मनेपदव्यवस्थायां पूर्वस्य