Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 54

स्याथर्थप्रकाशे
___ अत्र तु जामात्यादेः प्राप्यफलकत्वेन निर्वहँविकार्य- अस्मरादिभिरस्मिन्नेव समये-क्रियन्ते स्वरसतः प्रयुज्यन्ते । कर्माभावान्न कर्मवद्भाव इति द्वितीया भवत्येव । ननु काश्चित् -स्वरसप्राप्ता अपि लक्षणाः न क्रियन्ते कुत तथापि स्वं जानातीत्यादौ कर्मसंज्ञा कथं प्रवर्तत, कतुः इति चेदत्राह अप्रयोगतः इति पूर्वपूर्वेषां तादृशप्रयोगवि. क्रियया आप्तुमिष्टस्यैव-कभिन्नस्य-कर्मसंज्ञाविधानात्, रहादित्यर्थः; 'अप्रयोगतः' इत्यस्य स्थाने काव्यप्रकाशे कर्मसंज्ञाया अभावे च द्वितीया कथमुपपद्यत इति चेत्स- 'अशक्तितः' इति पाठोऽपि दृश्यते । तत्राशक्तिः -तदर्थबोत्यम्, ज्ञाधातोर्बुद्धिः फलम्, तदनुकूलो व्यापारः क्रिया; धकतया पूर्वमप्रयोग एवेति नार्थान्तरम् । उदाहृतं च बुद्ध यन्वयिनि विषयत्वे द्वितीया लाक्षणिकी न कर्मसंज्ञा- भट्टपाद रेव "रक्तं वस्त्रमिति प्रयोगतः क्रियते, रूपं वस्त्र मपेक्षते । अत: स्वं जानातीत्यादी कर्मज्ञापिरहेऽपि द्वितीया मित्यप्रयोगतो न क्रियते” इति । अयमाशयः, रक्तरूपनानुपपन्ना। तत्रैव हि द्वितीयायाः कर्मसंज्ञापेक्षा यत्र वाचिना रक्तशब्देन वस्त्रस्य सामानाधिकरण्येन प्रयोगो स्वशक्यार्थस्य धात्वर्थेऽन्वयो विवक्षित इति न दोषः। यद्यपि बाधितः, रक्तरूपवस्त्रयोः तादात्म्यविरहात् । तथापि न चैवं द्वितीयाया लाक्षणिकत्वस्वीकारे पूर्वोक्त: "नियमः पूर्वेषां रक्तरूपवति रक्तपदस्य स्वारसिकं । प्रयोगमनुसृत्य प्रकृतेषु वा" इति वार्तिकसूचित: प्रत्ययनियमपक्षः 'कर्म- तथाऽद्यत्वेऽपि प्रयुज्यते, भवति च रक्तरूपवत्तादात्म्यं वस्त्रे ण्टोव द्वितीया' इत्योवं रूपः कथं न विरुध्यत इति वाच्यम्, समुपपन्नम् । एवं रूपशब्दस्यापि रूपवति लक्षणामाश्रित्य निरूढलक्षणाया एव तादृशनियमेन प्रतिषेधात् । इयन्तु रूपं वस्त्रमिति प्रयोगः प्राप्नोति, किन्तु पूर्वेषां तादृशस्वारसिको विषयत्वादौ विभक्तेलक्षणेति तत्र नियमाप्र- प्रयोगविरहात् साम्प्रतं तादृशी स्वारसिकलक्षणा न क्रियते सरात् । एवमेव स्वं हिनस्तोत्यादौ ध्वंसं तदनुकूलव्यापार इति । चाभिदधतो हिनस्तेः सरूपेऽर्थे फले द्वितीयालक्ष्यां प्रति- अप्रयुक्तस्थलेऽपि स्वारसिकलक्षणामाश्रित्य प्रयोगे योगित्वमप्यन्वेति न चापेक्षते प्रतियोगिनि कर्मसंज्ञाम, कृते एव नेयार्थता नाम काव्यदोषः काव्यानुशासन-काव्यएकसंज्ञानियमेन कर्तरि स्वस्मिन् कर्मसंज्ञाया असंभवात् । प्रकाशादौ प्रतिपादितः अप्रयोगप्रतिहता लक्षणैव नेयार्थता न च आधाराधेयभावमाशं द्वितीयाऽभिधातुं प्रभात, नाम । नेयः न्यायपरिहारेण कवेः स्वेच्छया बोधनीयोऽर्थो भेदमादायैव तस्याः स्वाभिधेयप्रतिपादकत्वस्वीकारात् । यथा सा नेयार्था ( लक्षणा ) तस्या भावो नेयार्थतेति ततश्च स्वारसिकलक्षणां विना नोदाहृतस्थले निर्वाहः । व्युत्पत्तेः। नेयार्थतादोषस्योदाहरणं चनवं स्वारसिकलक्षणाया इच्छामानहेतुकत्वेनानियम्यत्वात्
"शरत्कालसमुल्लासि-पूर्णिमाशर्वरीप्रियम् । द्वितीया कदाचिद् गमनमपि प्रतिपादये दिति शङ्कनीयम् ,
करोति ते मुखं तन्धि, चपेटापातनातिथिम्” इति । स्वारसिकलक्षणाया अपि पूर्वपूर्वप्रयोगस्य वानुसरणीयत्वात् । उक्तञ्च भद्रपादः।
अत्र-शरत्समयशोभिचन्द्रस्य तन्वीमुखेन निजितत्व
सुचनायव 'चपेटापातन पदस्य प्रयोगः क्रियत इति तस्य "निरूढा लक्षणाः काश्चित्प्रसिद्धा अभिधानवत् ।
निर्जितत्वे या स्वारसिकलक्षणा सा पूर्वप्रयोगविरहादेव क्रियन्ते साम्प्रतं काश्चित्-काश्चिन्नवाप्रयोगतः।
नेयार्थतामावहतीति प्रकृतवक्तुरभिप्रायः । वस्तुतस्तु, प्रयोइति ( तन्त्रवाति के अरुणाधिकरणे ) काश्चित् निरूढा- जनविरह एव स्वारसिकलक्षणायां बाधक इति-आलङ्कालक्षणाः अभिधानवत् वाचकताशक्तिवत् प्रसिद्धाः, रिकसरणिः। अत एव 'अप्रयोगतः' इत्यस्य स्थाने परम्परया प्रसिद्धि गताः। काश्चित् लक्षणा: साम्प्रतं 'अशक्तितः' इति पाठः काव्यप्रकाशादी दृश्यते । तस्याय