Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 32

२०
स्याद्यर्थप्रकाशे
कारकमात्रवृत्ति क्रियाजनकत्वरूपकारकत्वस्य कतृ रूप-तथा- भिचारादिति चेदुच्यते; अनुकूलत्वेनाप्रतीयमानधात्वर्थाविधकारकप्रयोज्यत्वात् नातिप्रसङ्गः । नचं वं सौकार्यादि- श्रयस्य कतृत्ववचनात्, अनुकूलतया प्रतीयमानत्वं हि विवक्षायां स्थाली पचतीत्यादौ स्थाल्यादेः कतृत्वानापत्तिः, धात्वर्थेऽनुकूलत्वसम्बन्धेन विशेषणतानाश्रयत्वम् । फलानुस्थाल्यादिनिष्ठक्रियाजनकत्वस्य चैत्रादिरूपतत्कत प्रयोज्य- कूलव्यापारे धात्वर्थे फलम्यापारौ धातुवाच्यौ अनुकूलत्वं त्वादिति वाच्यम्; स्वार्थकारकाप्रयोज्यमित्यस्य स्वार्थ- नाम जनकत्वं सम्बन्धः सर्वति सिद्धान्तः । कर्तृ प्रत्यये, निरूपितकारकत्वेनविवक्षिताप्रयोज्यमित्यर्थात्, तदा पाक- व्यापारे फलस्यानुकूलत्वसंसर्गेणान्वयात् नानुकूलत्वसम्बन्धेन कतृ त्वेन चैत्रादेरविवक्षितत्वात् । नन्वेवं यत्र हरिणा 'मां फले प्रकारतानाश्रयत्वमित्यदोषः । न च स्वस्वत्वध्वंभज' इति प्रयोजितो भक्तः हरि भजति, तत्र हरिमिति समानाधिकरणसम्प्रदानस्वत्वोत्पत्तिरेतदिच्छीयबोधानुकूल - ( कर्मत्वस्य ) अनुपपत्तिः, एवं काष्ठः स्थाली पचतोत्यत्र व्यापारार्थकदाधातुवाच्योत्पत्तिमतो गोः निरुक्तानुकूलत्वकाष्ठादेः कतृत्वापत्तिः तद्व्यापारस्य स्थाल्य दिव्यापारा- संसर्गकधात्वर्थप्रकारतानाश्रयत्वात् कतृ संज्ञा स्यादिति प्रयोज्यत्वात् इति चेत्, तर्हि वैशिष्ट्य मुखेन कतृत्वमेव वाच्यम्, अनुकूलत्वसम्बन्धेन प्रतीयमानत्वसमानाधिकरणवाच्यमत्रैव सूत्रस्य तात्पर्यम् । कतृ प्रत्ययसमभिव्याहारे मनुकूलत्वेनाप्रतीयमानत्वं धात्वर्थे प्राधान्यम्, उत्पत्तिश्च न स्वजन्यबोधीयमुख्यविशेष्यताश्रयो योऽर्थः, तदाश्रयत्वसम्बन्धेन तथेत्यदोषात् । अथाप्यग्नेर्माणवकं वारयतीत्यादौ संयोगाधातुविशिष्ट: कर्ता, तत्त्वं कर्तृत्वमिति । विशेष्यतायां नुकूलव्यापारवतो माणवकादेः कतृता स्यात्, माणवकवृत्तिमुख्यत्वं-स्वप्रयोजकप्रयोज्यविशेष्यतानिरूपितप्रकारताऽसामा- संयोगानुकूलव्यापारादेस्तथात्वादिति चेन्मदम्, अनुकूलत्वनाधिकरण्यम् । ननु णिगो द्योतकतापने चैत्रेण मैत्रस्तण्डुलं सम्बन्धेन प्रकारतानाश्रयत्वमित्यस्य स्वाश्रयत्व-स्वनिरूपितपाचयतीत्यादौ णिग्समभिव्याहारज्ञानस्य ज्ञानद्वारोक्तसमभि- विशेषणताश्रयत्वान्यतरसम्बन्धेन प्रकारताप्रतियोगिकाव्याहारस्य वा हेतुत्वातिप्रसङ्गाप्रसक्तेः विक्लित्त्यनुकूल- भावाश्रयत्वमित्यर्थात् । प्रकृते च संयोगानुकूलपापाराव्यापारानुकूलव्यापारस्य पधातुवाच्यत्वे प्रयोज्यव्यापारस्य भावानुकूलव्यापाररूपवारिधात्वर्थघटकस्य संयोगानुकूलपनिष्ठशक्तिज्ञान प्रयोजकव्यापारे प्रकारत्वेन, प्रकारत्वा- व्यापारस्य : दाधात्वर्थघटकपरस्वत्वोत्पत्तेश्च अनुकूलत्वसमानाधिकरणविशेष्यतास्वरूपमुख्यविशेष्यत्वाभावेनाप्रधान- सम्बन्धेन प्रकारतानाश्रयत्वेऽपि तेन संसर्गेगाभावादिनिष्ठस्वात्तदाश्रयमैत्रस्य कतृ त्वानापत्तिस्तृतीयानापतिश्चेति चेन्न, प्रकारतानिरूपितविशेषणताश्रयत्वेन तदन्यतरसंसर्गेण प्रकारणिगो वाचकत्वस्टोव प्राप्ताप्राप्त विवेकतः सिद्धान्तात् णिगा- स्वाभावस्यासत्त्वात् तदाश्रयस्य माणवकादेः न कतृत्वधन्ते वृत्ती अवयवशक्तिसमुदायशक्त्योरविरोधेन अजह- मिति । एवं चानुकलत्वसम्बन्धेन प्रतीयमानत्वे सतीति स्वार्थत्वेनावयशक्तिज्ञाने मुख्यविशेष्यत्वात् पाचिसमुदाय- विशेषणं न देयम् फलाभाबात् । शक्त्या तु प्रयोक्तुः कता। अतश्च प्रयोक्तृव्यापारे स्वजन्यशाब्दधीनिरूपितानुकूलत्वसंसर्गेण, प्रकारता(३।४।२०) इति सूत्रे वाचकत्वं सप्तम्यर्थः । अधिक
धर्मेण प्रकारता नास्तीतिप्रतीतिसाक्षिकप्रकारतानिष्ठप्रतिमितस्तत्रैव निरूपयिष्यामः।
योगिताकाभावाश्रयत्व • स्वप्रयोज्यविषयताश्रयत्वोभय संसर्गेण ननु कतत्वलक्षणे कतृ प्रत्ययसमभिव्याहारप्रवेशे धातुविशिष्टो योऽर्थः तदाश्रयत्वं कर्तृत्वम् । प्रतियोगिता आत्माश्रयः कतु प्रत्ययपदस्य कतृ बोधनियामकतिवादिसमभि च स्वाश्रयत्व-स्वनिरूपितविशेषणतारूपावच्छेदकताश्रयत्वा-- व्याहृतशवादि-तत्तद्विकरण परत्वेऽननुगमः, यभिन्नविकरण- न्यतरसंसर्गेण प्रकारताविशिष्टा ग्राह्यति निष्कर्षः । यद्वात्वेनानुगन्तुमशक्यम्, पक्ष्यते इत्यादौ स्यसमभिव्याहारे व्य- आश्रयत्वसंसर्गेण स्वजन्यशाब्दीयानुकूलत्वसम्बन्धनिरूपित