Syadyarthaprakash

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 28

स्थाद्यर्थवादे
श्रयः । विमादयस्त्याद्यर्थाः कुसुमाञ्जलिप्रभृतिप्राचीमन्याय- त्यादी ईश्वरकृतेर्भावित्वस्य बाधेनानन्वयप्रसङ्गात् । अतीतग्रन्थे विस्तृतव्याख्यानाः संक्षिप्य व्यक्तीकरिष्यन्ते । तत्र कालवृत्तित्वस्य परमात्मेच्छायां भाविकालवृत्तित्वस्येश्वरविध्याद्यर्थेऽपि त्यादीनां तित्वादिना तेत्वादिना- यात्त्वा- कृतौ निष्प्रत्यूहतयाऽन्वयसम्भवात् । एवं वर्तमान कालोऽना. दिना, इतत्वादिना, तुत्वादिना ताम्त्वादिना च शक्तिः। गतकालश्च, क्वचित् स्ववृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्तित्वेन, स्वापचतीत्यादौ विध्याद्यर्थबोधो न भवति, योग्यतायास्तात्पर्यस्य धेयत्वेन चोभाम्यां सम्बन्धाभ्यामन्वेनि । यथा तेन कृष्णेन वा विरहात् । तात्पर्यग्राहकं तु पचेदित्यादी यातादिविकार वियुज्यते व्रजमण्डल:, गोवर्धनेन च स संयुज्यते, कृष्णेन एवेति मन्तव्यम् । एवं वर्तमानातीतानागतादिकालेषु त्या- वियोक्ष्यते गोवर्धनेन च संयोक्ष्यते सः इति नाधुनिकः दीनां तित्वादिना तेत्वादिना च शक्तिः । तत्रापि तद्विकार- प्रयोगः । अन्यथा कृष्णवियोग गोवर्धनसंयोगयोर्वर्तमानानासमभिव्याहाराविकारसमभिव्याहाराणां तात्पर्यग्राहकत्वात् गतकालवृत्तित्वेन तथाप्रयोगो दुर्वारः स्यात् । एवं नष्टः पचेदित्यादी तात्पर्य ग्राहकविरहात् वर्तमानादेनं बोधः । अनश्यद्वा इत्यादौ अतीतकालवृत्तित्वं नाशेऽन्वेति, नश्यति, वर्तमानादिकालस्तु न्यायमते त्याद्यर्थकृतावन्वेति- इति न नक्ष्यतीत्यादौ वनमानानागतकालयोः दर्शिताभ्यां सम्बन्धायुक्तम्, तण्डुलः पच्यते इत्यादिकर्मप्रधानवाक्ये अनन्वय- म्यां नाशेऽन्वयः । इत्यमेव प्रयोगातिप्रसङ्ग वारिते नंक्ष्यति, प्रसङ्गात् । न च तत्र त्याद्यर्थकर्मत्वे एवान्वेति इति वाच्यम्, नश्यति, नष्ट इत्यादी प्रत्ययस्यानागतवर्तमानातीतानातथापि फलोत्पत्तेः पूर्व प्रयुक्ते पच्यते मोदन इत्यादी उत्पत्ति- मुत्पत्तीनां क्रमेण प्रत्यायकत्वकल्पनमफलमेवेति मन्तव्यम् । रूपफलाधेयत्वे वनमानत्वस्यान्वेतूमयोग्यत्वेनानन्वयत्रसङ्गात् । फलेत आस्ते इत्यादी स्फिगभसंयोगानकलो व्यापार आसओदनस्याविद्यमानतया वर्तमानोत्पत्याधेयत्वस्यानिरूपक- धात्वर्थः । तत्र व्यापारस्याविद्यमानत्वेऽपि स्फिगभूसंयोगत्वात् । अतः परिशेषाद्भावाख्यातस्थले क्रियायामन्वय- रूपफलस्य विद्यमानतायामास्ते इति प्रयोगाद वर्तमानकाल स्यावश्यकत्वाच्च त्वाद्यर्थः कालः क्रियान्वयोति । तत्र आधेयत्वेन सम्बन्धेन स्धिग्भूसंयोगे फलेऽन्वेति । एवं त्यादिक्रियाधिकरणं काल: काष्ठा वा वर्तमानः कालः । जागर्तीत्यादौ मिद्धामनोविभागानुकूलो व्यापारो घात्वर्यः, ईदशवर्तमानकालवुत्तिध्वंसप्रतियोगी कालोऽतीतकालः। तत्रापि मिद्धामनोविभागरूपे फले वर्तमानकालस्यान्वयः । तादृशवर्तमानकालवृत्तिनागभावप्रतियोगी तादृशवर्तमान- एवं दण्डं दवातीत्यादौ धारणाख्यसंयोगानुकूलो व्यापारो कालध्वंसाधिकरण वा कालो भविष्यकाल: । अत्र त्रयः धात्वर्थः, तत्रापि वर्तमानकालस्य धारणाख्यसंयोगरूपफले कालाः स्वस्वाधेयत्वेन क्रियायामन्वियन्ति, क्वचियापारे, अन्वयः । अत्र आसिष्यते, जागरिष्यति, दण्डं धास्यति क्वचित्फले । तत्र पचति अपचत् पक्ष्यति, इत्यादी व्यापारे इत्यादावनागतकालः स्ववृत्तिध्वंसप्रतियोग्यवृत्तित्वेन स्वाकालस्यान्वयः । न च पचतीत्यादी वर्टमानकाल आधेय- घेयत्वेन चोभाभ्यां सम्बन्धाभ्यां फलेऽन्वेतीति फलस्य विद्यस्वेनान्वेत् आचदित्यत्र विद्यमाननाशप्रतियोगित्वमतीतत्व- मानता न तथा प्रयोगः । एवम् आस्त, अजागरत, दण्डमन्वेति, नत्वतीतकाल वृत्तित्वम् ; पक्ष्यतीत्यत्र विद्यमान- मधादित्यादौ अतीतकालो ध्वंसाधिकरणवृत्तित्वेन स्वाधेयप्रागभावप्रतियोगित्वरूपमनागतत्वमन्येति नत्वनागतकाल- त्वेन चोभाभ्यां सम्बन्धाभ्यां फलेऽन्वेतीति फलस्य विद्यमानवृत्तित्वमिति वाच्यम्; "सत्र सौम्धेदमन जातीत्' एक- तायां मापारेऽतीतेऽपि न तया प्रयोगः । यदि चासेः स्फिग्मेवाद्वितीयं ब्रह्म, 'तदक्षत' एकोऽहं बहु स्यान्" इत्यादि- भूसंयोग एवार्थः, उपविशेः स, तदनुकूलव्यापारश्चार्थः, श्रतिवाक्यं परमात्मसत्तायाः तदिच्छाया वा अतीतत्वस्य उपविशतीत्यत्र वर्तमानकालस्य व्यापार एवान्वयः, आस्ते बाधेनानन्वयप्रसङ्गात् । एवम् ईश्वरः प्रलयं करिष्यती- इत्यत्र स्फिग्भूसंयोगरूपव्यापार एव वर्तमानकालस्यान्वयः,