________________
જ છે. વળી અહીં મનજ્ઞાન છે, કારણ મનનો વિષય અમૂર્તિક પદાર્થ પણ છે, તેથી અહીં મન સંબંધી પરિણામ સ્વરૂપ વિષે એકાગ્ર થઈ અન્ય ચિન્તાનો નિરોધ કરે છે તેથી તેને મન દ્વારા થયું એમ કહીએ છીએ, જાપ્રચિન્તાનિોધો ધ્યાનમ્' (મોક્ષશાસ્ત્ર અ.-૮, સૂત્ર-૨૭) એવું ધ્યાનનું પણ લક્ષણ એવી અનુભવદશામાં સંભવે છે.
અનુભવ થયો તે અતિન્દ્રિય છે કારણ ઈન્દ્રિયનો વિષયરૂપી પદાર્થ છે અને આત્મા અરૂપી પદાર્થ છે. માટે અનુભવ વખતે ઈન્દ્રિયોનો અભાવ હોય છે. મન છે તે બે પ્રકારનું છે. દ્રવ્ય મન અને ભાવ મન. દ્રવ્યમનનો લય ૧૪મા ગુણસ્થાનકે થાય છે. દ્રવ્યમનનું કાર્ય સંદેશવાહકનું છે, બીજું કાંઈ નહીં. જ્યારે ભાવમન છે તે આત્માનો બર્હિમુખ ઉપયોગ છે. અહીં જે મનના પરિણામ એકાગ્ર થાય તે ભાવમનના લેવા મનનો વિષય રૂપી તેમજ અરૂપી પદાર્થ છે. અત્યાર સુધી જે મન બાહ્ય ભાવોમાં ફરતું હતું તે અંતર્મુખ થતાં ઉપયોગ સાથે ભળી ગયું. કોઈ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં મળી શકે નહી, એમ વસ્તુસ્થિતિ છે. માટે અહીં જે મનની વાત કરી છે ત્યાં ભાવમન લેવું. પરમકૃપાળુદેવ પત્રાંક ૩૭૩માં આ વિષે લખે છે કે : “મનને લઈને આ બધું છે.’ એવો જે અત્યાર સુધીનો થયેલો નિર્ણય લખ્યો તે સામાન્ય પ્રકારે તો યથાતથ્ય છે. તથાપિ ‘મન’, તેને લઈને’ અને ‘આ બધું’ અને ‘તેનો નિર્ણય’ એવા જે ચાંર ભાગ એ વાકયના થાય છે, તે ઘણા કાળના બોધે જેમ છે તેમ સમજાય એમ જાણીએ છીએ. જેને તે સમજાય છે તેને મન વશ વર્તે છે, એ વાત નિશ્ચયરૂપ છે, તથાપિ ન વર્તતું હોય તોપણ તે આત્મસ્વરૂપને વિષે વર્તે છે.
વળી સમયસાર-નાટકના કવિતમાં કહ્યું છે કે :
वस्तु विचारित ध्यावत, मन पावै विश्रामा
'
रस स्वादत सुख उपजै, अनुभव याकौ नाम
વસ્તુનો વિચાર કરી તેનું ધ્યાન કરે છે તેનું મન વિશ્રાંતિને પામે છે. તેનો આસ્વાદ કરતાં સુખનું વેદન થાય છે તેને અનુભવ કહ્યો છે. એ પ્રમાણે મન વિના જુદા જ પરિણામ સ્વરૂપમાં પ્રવર્તતા નથી, તેથી સ્વાનુભવને મનજનિત પણ કહીએ છીએ, તેથી તેને અતીન્દ્રિય કહેવામાં અને મનજનિત કહેવામાં કાંઈ વિરોધ નથી; વિવક્ષાભેદ છે.
૧૫
