Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 49

સાધકો નિઃશંક અને નિડર હોય છે. સસ્વરૂપની શ્રધ્ધાના જોરમાં અને સન્ના માહાત્મય પાસે તેને કોઈ પ્રતિકુળતા છે જ નહિ.
અધ્યાત્મકતત્ત્વના જિજ્ઞાસુને અંતરમાં વૈરાગ્ય અને કષાયની મંદતા તો હોય જ. જેને કષાયની મંદતા હોય અને વૈરાગ્ય હોય તેને જ આત્મસ્વરૂપ સમજવાની જિજ્ઞાસા જાગે. આવા કાળે જો કષાયને છોડીને આત્મસ્વરૂપ સમજવાનો પુરૂષાર્થ કરે તો સ્વભાવ પરિણતિને પ્રગટ કરે. આમ થાય તો જીવન સફળ થયું કહેવાય. (પં.-બનારસીદાસજી)
પ્રકરણ :-૩ ઉપાદાન - નિમિત્તની ચિઠ્ઠી : પં. બનારસીદાસજી (૧) પ્રથમ જે કોઈ પૂછે છે કે નિમિત્ત શું? ઉપાદન શું? તેનું વિવરણનિમિત્ત તો સંયોગરૂપ કારણ, ઉપાદાન-વસ્તુની સહજ શકિત.
વસ્તુની સહજ શકિત છે તે ઉપાદાન છે. ઉપાદાન પોતાની સહજ શકિતથી જ્યારે કાર્ય કરતું હોય ત્યારે જ સંયોગરૂપ કારણો હોય તે નિમિત્ત છે. દ્રવ્યની દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય ત્રણેની શકિત તે ઉપાદાન છે અને પર સંયોગ તે નિમિત્ત છે.
જે વસ્તુ પોતાની સહજ શક્તિથી કાર્યરૂપે પરિણમે છે તે ઉપાદાન છે. અમે જે સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમતી નથી પણ સંયોગરૂપ છે તે નિમિત્ત છે. જેમ કે મોક્ષમાર્ગનું ઉપાદાન પોતાનો શુધ્ધાત્મા અને બાહ્યથી દેવ-ગુરુ(શાસ્ત્ર) ધર્મ વગેરે સંયોગો તે નિમિત્ત. ઉપાદાન-નિમિત્ત બન્ને ભિન્ન ભિન્ન છે. ઉપાદાનની શુધ્ધતા કરતાં કરતાં જે સંયોગોની જરૂર પડે તે નિમિત્ત છે. નિમિત્ત ફક્ત નિમિત્તરૂપે જ રહે છે તે ઉપાદાનનું કોઈ કાર્ય કરે નહિ, પણ તેની હાજરીમાં ઉપાદાન પોતે સક્રિય થઈ ઉપાદાનને શુધ્ધ કરે. હવે ઉપાદાન નિમિત્તના બે પ્રકાર કહે છે :(૧) દ્રવ્યાર્થિક નિમિત્ત ઉપાદન. (૨) પર્યાયાર્થિક નિમિત્ત ઉપાદાન.
દ્રવ્યાર્થિક નિમિત્ત ઉપાદાન એ ગુણભેદકલ્પનારૂપ છે; પર્યાયાર્થિક નિમિત્ત ઉપાદાન એ પરસંયોગરૂપ છે.
જયારે ઉપાદાન નિમિત્ત બંને એક જ દ્રવ્યના આશ્રયે હોય ત્યારે દ્રવ્યાર્થિક કહ્યા છે અને ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યના આશ્રયે હોય તેને અહીં પર્યાયાર્થિક કહ્યા છે.