Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 50

હવે તેમાં ગુણભેદ કલ્પનારૂપ જે દ્રવ્યાર્થિક ઉપાદાન-નિમિત્ત છે તેમાં ચૌભંગી કહે છે. (૨) જીવદ્રવ્ય, તેના અનંતગુણ, સર્વગુણ અસહાય, સદાકાળ સ્વાધીન; તેમાં બે ગુણને પ્રધાન સ્થાપ્યા; તેના પર ચૌભંગીન વિચાર. એક તો જીવનો જ્ઞાનગુણ અને બીજો જીવનો ચારિત્રગુણ. એ બન્ને ગુણ શુધ્ધરૂપ જાણવા, અશુધ્ધરૂપ જાણવા; યથાયોગ્ય સ્થાનક માનવા....એ બન્નેની ગતિ ન્યારી ન્યારી, શકિત ન્યારી ન્યારી, જાતિ ન્યારી ન્યારી, સત્તા જારી ન્યારી.
જીવના અનંત ગુણોમાંથી અહીં ચૌભંગી સમજાવવા માટે જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ બે ગુણ મુખ્ય લીધા. તે બન્ને ગુણો શુધ્ધ તથા અશુધ્ધ પર્યાયરૂપ જાણવા. એમ ચાર ભંગ થાય. (૧) જ્ઞાનની શુધ્ધ પર્યાય. (ર) જ્ઞાનની અશુધ્ધ પર્યાય. (૩) ચારિત્રની શુધ્ધ પર્યાય. (૪) ચારિત્રની અશુધ્ધ પર્યાય. હવે જ્ઞાન અને ચારિત્રની ભિન્નતા કેવી રીતે તેનું વિવેચન કરે છે.
જ્ઞાનગુણની તો-જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ ગતિ, સ્વપર પ્રકાશક શકિત (સમ્યક) જ્ઞાનરૂપ તથા મિથ્યાત્વરૂપ જાતિ, દ્રવ્ય પ્રમાણ સત્તા. પરંતુ એક વિશેષતા કે જ્ઞાનરૂપ જાતિનો નાશ થતો નથી, જ્યારે મિથ્યાતત્વરૂપ જાતિનો નાશ, સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ થતાં થાય છે. આ તો જ્ઞાનગુણનો નિર્ણય થયો. હવે ચારિત્ર. ગુણનું વિવેચન કહે છે :- સંકલેશ વિશુધ્ધરૂપ ગતિ, સ્થિરતા અસ્થિરતા શકિત, મંદ, તીવ્રરૂપ જાતિ, દ્રવ્ય પ્રમાણ સત્તા. પરંતુ તેમાં એક વિશેષતા કે મંદતાની સ્થિતિ ચૌદમાં ગુણસ્થાન પર્યન્ત હોય છે અને તીવ્રતાની સ્થિતિ પાંચમા ગુણસ્થાન સુધી હોય છે. આ તો બન્નેના ગુણભેદ ન્યારા ન્યારા કહ્યાં.
અહીં (૧) જ્ઞાનની ગતિ એટલે પરિણતિ, પર્યાય-જ્ઞાનરૂપ કે અજ્ઞાનરૂપ. (૨) જ્ઞાનની શકિત-સ્વપરપ્રકાશક. (૩) જ્ઞાનની જાતિ-સમ્યકરૂપ અથવા મિથ્યાત્વરૂપ. (૪) જ્ઞાનની સત્તા : આત્મદ્રવ્ય પ્રમાણ. (૧) ચારિત્રની ગતિ-સંકલેશરૂપ કે વિશુદ્ધિરૂપ. (૨) ચારિત્રની શકિત-સ્થિરતારૂપ કે અસ્થિરતારૂપ. (૩) ચારિત્રની જાતિ-તીવ્રરૂપ કે મંદરૂપ પરિણમન. (૪) ચારિત્રની સત્તા-આત્મ દ્રવ્ય પ્રમાણ છે.
હવે તેની વ્યવસ્થા અર્થાત્ મર્યાદા બતાવે છે. (૩) જ્ઞાન ચારિત્રને આધિન નથી, ને ચારિત્ર જ્ઞાનને આધીન નથી. આ
૪૮