Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 94

૧૮. ઉત્પાદન - વ્યય - ધ્રુવત્વ શકિત
વસ્તુને સમજાવવા માટે અમુક (વ્યવહાર) નયથી ભેદરૂપે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. વાસ્તવિક રીતે વસ્તુ, તેના ગુણ અને પર્યાય એમ ત્રણ જુદા જુદા નથી, એક જ છે. ગુણ અને પર્યાયને લઈને વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજાય છે. જેમ સાકર એ વસ્તુ, મીઠાશ એ ગુણ, ખડબચડો આકાર એ પર્યાય છે. એ ત્રણેને લઈને સાકર છે. આ ઠેકાણે પદાર્થની પ્રતીતિ જ્ઞાનગુણને લઈને થાય છે. એ પ્રમાણે ગુણી અને ગુણ જુદા નથી. છતાં અમુક કારણને લઈને પદાર્થનું સ્વરૂપ (વ્યવહારથી) સમજાવવા માટે જુદા જુદા કહેવામાં આવે છે. ગુણ અને પર્યાયને લઈને પદાર્થ છે. જે તે બે ન હોય તો પછી પદાર્થ છે તે ન હોવા બરાબર છે કારણ કે તે શા કામનો છે ? એકબીજાથી વિરુધ્ધપદવાળી એવી ત્રિપદી પદાર્થ માત્રને વિષે રહી છે. યુવા અર્થાત સત્તા, હોવાપણું પદાર્થનું હંમેશા છે. તે છતાં તે પદાર્થમાં ઉત્પાદ અને વ્યય એવાં બે પદ વર્તે છે. તે પૂર્વ પર્યાયનો વ્યય અને ઉત્તર પર્યાયનો ઉત્પાદ થયા કરે છે. (વ્યા.સા.૧/ર૦૮,૦૯,૨૧૦)
ક્રમવૃત્તિરૂપ અને અક્રમવૃત્તિરૂપ વર્તન જેનું લક્ષ છે એવી ઉત્પાદવ્યય યુવત્વ શકિત (ક્રમવૃત્તિરૂપ પર્યાય ઉત્પાદવ્યયરૂપ છે અને અક્રમવૃત્તિરૂપ ગુણ ધૃવત્વરૂપ છે.)
પર્યાયમાં ક્રમવર્તીપણું તો જ્ઞાની અજ્ઞાની બને છે; ત્યાં અજ્ઞાનીને પરાશ્રયે પરિણમવાને લીધે ક્રમવર્તી અશુધ્ધ-ભૂલવાળી મલિન પર્યાયો થાય છે, જ્યારે જ્ઞાનીને સ્વાશ્રયે પરિણમવાને લીધે ક્રમવર્તી નિર્મળ-નિર્મળ સમકિતાદિ મોક્ષમાર્ગની પર્યાયો થાય છે. આ પર્યાયમાં ભૂલ હોવાનું ને ભૂલ મટાડવાનું સંક્ષેપમાં રહસ્ય છે.
આ ક્રમ-અક્રમપણે વર્તવાનો સ્વભાવ આત્માની એકેક શકિતમાં વ્યાપક છે. દરેક શકિત-સત્તાનું ઉત્પાદ વ્યયપણે ક્રમે પ્રવર્તવું અને અક્રમપણે ધ્રુવ રહેવું તે સ્વરૂપ છે.
જ્ઞાનની પર્યાય, સમકિતની પર્યાય, ચારિત્રની પર્યાય, આનંદની પર્યાય, પરની અપેક્ષા વિના જ પોતાથી થાય છે. આત્માની એકેક સત્તા (શકિત) પારિણામિક ભાવે રહેલી છે.
મોક્ષમાર્ગ ઉપશમ, ક્ષયોપશમ અને ક્ષાયિકભાવરૂપ છે. આત્મામાં