Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 95

ઉત્પાદ વ્યય ધૃવત્વ શકિત (સત્તા) છે તે પારિણામિકભાવે છે. આ શકિતના નિમિત્તકારણે જે ઉત્પાદ વ્યયરૂપ ક્રમવર્તી પર્યાયો થાય છે તે નિર્મળ સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રરૂપે થાય છે અને તે ઉપશમ, ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયિકભાવસ્વરૂપ છે. આ નિર્મળ પર્યાયોમાં ઉદયભાવનો અભાવ છે. તે ધ્રુવશકિત અને શકિતવાન દ્રવ્યના ભેદનું લક્ષ છોડી અભેદ દષ્ટિ કરવાથી અભેદ શુધ્ધ ચૈતન્યનો સ્પર્શ કરવાથી કે સ્પર્શવાથી એટલે કે ધ્રુવની સન્મુખ થઈ પરિણમવાથી નિર્મળ પર્યાયનો સહજ જ પોતાના કારણે ઉત્પાદ થાય છે. ત્યારે પૂર્વ પર્યાયનો વ્યય પણ સ્વતંત્રપણે થઈ જાય છે.
પંચાસ્તિકાય ગાથા-૧૫પમાં કહ્યું છે કે :- વસ્તુપણે આત્માનો સ્વભાવ નિર્મળ જ છે. ગુણ અને પર્યાય પર-સમય પરિણામીપણે અનાદિથી પરિણમ્યા છે તે દૃષ્ટિથી અનિર્મળ છે. જો તે આત્મા સ્વસયમને પ્રાપ્ત થાય તો કર્મબંધથી રહિત થાય. તેમજ ગાથા-૧૫દમાં કહ્યું છે કે :- જે પરદ્રવ્યને વિષે શુભ અથવા અશુભ રાગ કરે છે તે જીવ સ્વચારિત્રથી ભ્રષ્ટ છે અને પરચારિત્ર આચરે છે એમ જાણવું-સમજવું.
જે સર્વસંગ માત્રથી મુકત થઈ, અનન્યમયપણે આત્મસ્વભાવમાં સ્થિત છે, નિર્મળ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા છે તે “સ્વચારિત્ર આચરનાર જીવછે. (૧૫૮) પર દ્રવ્ય પ્રત્યેના ભાવથી રહિત, નિર્વિકલ્પ જ્ઞાનદર્શનમય પરિણામી આત્મા છે તે સ્વચારિત્રાચરણ છે એટલે કે સ્વસમયમાં સ્થિત છે. તે સ્વસમયનો ઉત્પાદ છે અને પરસમયનો વ્યય છે. તથા આત્મા તો ધ્રુવપણે રહેલો છે.
૧૫૫મી ગાથામાં સ્વસમય અને પરસમયની વ્યાખ્યા કરવામાં આવી છે. ત્યાં સ્વભાવલીન પરિણામને નિયત કહેલ છે અને વિભાવ પરિણામને અનિયત કહેલ છે. અનિયત એટલે સ્વભાવમાં લીન નહિ.
સ્વરૂપની રચનાના સામર્થ્યરૂપ આત્મામાં એક વીર્યશકિત ત્રિકાળ છે. સ્વરૂપ સ્થિત દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્ર, આનંદ ઈત્યાદિ ગુણોની નિર્મળ પર્યાયની રચના કરવી તે તેનું કાર્ય છે. આત્મા પોતે સ્વવીર્યથી અંતઃપુરુષાર્થ વડે પોતાની સમ્યગદર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રની નિર્મળ પર્યાય પ્રગટાવે છે, તે માટે કોઈ પણ વસ્તુ કારણ નથી. ઉત્પાદ વ્યય યુવત્વ શકિત વિષે થોડી વિચારણા કરી.