________________
થાય છે. બધા જ ગુણો એક સાથે પરિણમે છે. પર્યાયમાં એક સાથે પરિણત થાય છે. ને તેમાં રાગનો-વિકારનો અભાવ છે. વ્યવહારનો અભાવ ને નિશ્ચયન સદ્ભાવ-એનું નામ સમ્યક અનેકાંત છે. આ અનંતધર્મત્વ શકિત છે.
૨૮. વિરુધ્ધ ધર્મત્વ શકિત આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપથી “તત છે કેમકે આત્મા જ્ઞાનથી તદુરૂપમય છે, પણ આત્મા રાગાદિથી-શેયોથી અતત છે, કેમકે આત્માને રાગાદિથીપરશેયોથી અતદુરૂપમયતા છે. આ રીતે તતપણું અને અતતપણે એવા બન્ને વિરુધ્ધધર્મો એકી સાથે જેમાં રહેલા છે એવા આત્માનો વિરુધ્ધ ધર્મત સ્વભાવ છે.
આત્મામાં એક સાથે બે વિરુધ્ધ શકિતઓ રહે છે એવી એની અનંત વિરુધ્ધ ધર્મત્વશકિત છે. આ શકિત તેના સ્વભાવગુણથી રહેલી છે.
પોતાના જ્ઞાનપણે જ્ઞાન રહે છે, અજ્ઞાનપણે થતું નથી. વીતરાગતા વીતરાગતાપણે રહે છે, રાગપણે થતી નથી. આનંદની દશા આનંદપણે રહે છે, દુઃખપણે થતી નથી. આમ તત-અતપણે વસ્તુ પરિણમે છે એવો આત્માનો વિરુધ્ધ ધર્મત્વ સ્વભાવ છે.
કર્મનો ઉદય અને વિકાર બસેથી આત્મા અતરૂપમય છે; આત્મામાં અનંતા ગુણો-ધર્મો છે તે બધા નિર્મળ-પવિત્ર છે, ને તે પોતાની નિર્મળ પરિણતિમાં તદુરૂપ-તન્મય છે અને રાગાદિ વિકારમાં ને પરદ્રવ્યમાં અતરૂપ-અતન્મય છે.
૨૯. તત્ત્વ શકિત તસ્વરૂપ હોવારૂપ અથવા તસ્વરૂપ પરિણમનરૂપ એવી તત્ત્વશકિત છે. આ શકિતથી ચેતન ચેતનપણે રહે છે-પરિણમે છે.
ધ્રુવ દ્રવ્યને ધ્યેય બનાવી ધ્રુવના આશ્રયે નિર્વિકલ્પ ધ્યાનની દશામાં આનંદનો અનુભવ પ્રગટ કરવો તે મોક્ષમાર્ગ છે, તેનું નામ ધર્મ છે. આ ધ્યાનની દશા તે નિશ્ચલ એકાગ્રતાની સ્વરૂપ રમણતાની દશા છે. સચ્ચિદાનંદ સહજાત્મસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા છે. તે પોતાના સ્વદ્રવ્ય-ક્ષેત્ર-કાળ-ભાવમાં તરૂપ છે. આવો આત્મતત્ત્વનો સ્વભાવ છે ત્યાં :
૧. ત્રિકાળ એક જ્ઞાયક ભાવરૂપ નિર્વિકલ્પ વસ્તુ તે સ્વદ્રવ્ય. ૨. અસંખ્યપ્રદેશી વસ્તુના આધારમાત્ર પોતાનો પ્રદેશ તે સ્વક્ષેત્ર. (૩) ત્રિકાળ
100
