Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 91

સ્વ-કાર્ય-સ્વભાવને પૂર્ણતા તરફ લઈ જવા માટે પોતાના જ પુરૂષાર્થની જ જરૂર છે તેમ જણાય છે.
૧૫. પરિણમ્ય - પરિણામકત્વ શકિત
પરજ્ઞેયોને ગ્રહણ કરવાના સ્વભાવરૂપ જે શકિત છે તે પ્રમાણ નામ પરિણમ્ય શકિત છે અને જ્ઞાનાકારોને ગ્રહણ કરાવવાના સ્વભાવરૂપ જે શકિત છે તે પ્રમેય નામની પરિણામકત્વ શકિત છે.
સામે જેવા પરજ્ઞેયો છે તેવું જ્ઞાનનું સહજ જ પરિણમન પોતાના સ્વભાવથી થાય છે. સ્વભાવથી જ પરને જાણવારૂપ પરિણમવાની આત્માની શકિતને પરિણમ્ય શકિત રહે છે. તેમજ પોતે સહજ જ શેયપણે સામા જીવના પ્રમાણજ્ઞાનમાં ઝળકે એવો આત્માનો પરિણામકત્વ સ્વભાવ છે. આત્મા પરને જાણે અને પરના જ્ઞાનમાં પોતે જણાય. આવા બન્ને પ્રકારના સ્વભાવ એકી સાથે રહેલા છે. તેને પરિણમ્ય-પરિણામકત્વ શકિત કહી છે.
જગતની સઘળી ચીજો જ્ઞેય તરીકે તારા જ્ઞાનમાં જાણવામાં આવે એવો તારા જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે, પણ તું તે ચીજોનો માલિક નથી. પરશેયોને ગ્રહણ કરવારૂપ જે પ્રમાણજ્ઞાન તેનો તું માલિક છો, પણ પરશેયોનો માલિક નથી. વળી જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવે પરિણમેલા હોય એવા જીવના પ્રમાણ જ્ઞાનમાં પ્રમેય થઈને તેમાં જાણવા લાયક તું છો, પણ પરનો તું થા એવી આત્માની લાયકાત નથી.
જેવું પદાર્થોનું સ્વરૂપ છે તેવું જ્ઞાન કરવું તે ન્યાય છે; તેવી તેની પ્રીતિ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે અને તે ધર્મ છે. પર શેયાકારો પોતાના જ્ઞાનમાં નિમિત્ત છે અને પોતાના જ્ઞાનાકારો પરના જ્ઞાનમાં નિમિત્ત છે બસ આવો જ આત્માનો પરિણમ્ય-પરિણામકત્વ સ્વભાવ છે.
સમ્યગ્દષ્ટિ જીવને અંતરમાં એવી પ્રતીતિ થઈ છે કે સર્વ પરજ્ઞેયો શરીર-મન-વાણી, કર્મ, ભાવકર્મ, રાગાદિ બધા મારા જ્ઞાનમાં જાણવાલાયક છે, પણ તેમાં સ્વામીત્વની બુધ્ધિ કરવાની નથી.
જ્ઞાન વડે જાણે તેવો ભેદ પણ જેમાં નથી એવો ત્રિકાળી ભૂતાર્થ એક જ્ઞાયક આત્મા છે અને તે સમ્યગ્દર્શન વિષય છે. આ પરિણમ્યપરિણામહ્ત્વ શકિત છે.
૮૯