Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 22

અનુમાન વિના જાણે છે તેથી એકદેશ પ્રત્યક્ષ કહ્યાં.
સામાન્ય વિશેષ ચેતન્યાત્મદૃષ્ટિમાં પરિનિષ્ઠત શુધ્ધ કેવળજ્ઞાન. કેવળજ્ઞાનને સર્વ પ્રત્યક્ષ કહ્યું કારણ સર્વકાળના સર્વ જ્ઞેય સ્પષ્ટપણે તેમાં જણાય છે.
વળી પ્રત્યક્ષના બે ભેદ છે-એક પરમાર્થ પ્રત્યક્ષ અને બીજો સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ. અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળજ્ઞાન તો સ્પષ્ટ પ્રતિભાસરૂપ છે જ તેથી પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ છે, અને નેત્રાદિવડે વર્ણાદિને જાણે છે, ત્યાં વ્યવહારથી એવું કહેવામાં આવે છે કે તેણે વર્ણાદિક પ્રત્યક્ષ જાણ્યાં.” એકદેશ નિર્મળતા પણ હોય છે તેથી તેને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કહે છે; પરંતુ જો એક વસ્તુમાં અનેક મિશ્ર વર્ણ છે તે નેત્ર દ્વારા સારી રીતે ગ્રહ્યા જતા નથી તેથી તેને પરમાર્થ પ્રત્યક્ષ કહેવામાં આવતું નથી.
વળી પરોક્ષ પ્રમાણના પાંચ ભેદ છે : સ્મૃતિ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન અને આગમ તેનું સ્વરૂપ-૧ પૂર્વે જાણેલી વસ્તુને યાદ કરીને જાણવી તેને સ્મૃતિ કહે છે. ૨. દષ્ટાંતવડે વસ્તુનો નિશ્ચય કરીએ તેને પ્રત્યભિજ્ઞાન કહે છે. ૩. હેતુના વિચારયુકત જે જ્ઞાન તેને તર્ક કહે છે. ૪. હેતુથી સાધ્ય વસ્તુનું જે જ્ઞાન તેને અનુમાન કહે છે, તથા ૫. આગમથી જે જ્ઞાન થાય તેને આગમ કહે છે.
એ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ પ્રમાણના ભેદ કહ્યા છે.
અહીં સમ્યક્ત્વના પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ ભેદ નથી પણ આત્મઅનુભવનું પ્રત્યક્ષપણું અને પરોક્ષપણું કઈ રીતે સમજવું તે માટે ઉપર જણાવેલ પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ પ્રમાણની વ્યાખ્યા કહી.
ત્યાં આ સ્વાનુભવદશામાં આત્માને જાણીએ તે શ્રુતજ્ઞાન વડે જાણવામાં આવે છે. શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક જ છે, તે મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ કહેલ છે તેથી ત્યાં આત્માનું જાણવું પ્રત્યક્ષ હોતું નથી. વળી અવધિમન:પર્યવનો વિષય રૂપી પદાર્થો જ છે; તથા કેવળજ્ઞાન છઠ્ઠા સ્થાને છે નહિ, તેથી અનુભવમાં કેવળજ્ઞાન વા અવધિ-મન:પર્યવવડે આત્માનું જાણવું નથી. વળી અહીં આત્માને સ્પષ્ટ સારી રીતે જાણતો નથી તેથી પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષપણું તો સંભવતું નથી.
તથા જેમ નેત્રાદિવડે વર્ણાદિક જાણવામાં આવે છે તેમ એકદેશ