Samyakdarshan ane Aatmshakti

Author(s): Mumukshu
Publisher: Rasikbhai Shah

Page 23

નિર્મળતાસહિત પણ આત્માના અસંખ્યાત પ્રદેશાદિ જાણવામાં આવતાં નથી તેથી સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષપણું પણ સંભવતું નથી.
ચોથા ગુણસ્થાનકે સાધકને આત્માનો સ્વાનુભવ મતિ-શ્રુતજ્ઞાનવડે થાય છે. તે સ્વાનુભવમાં અનંતગુણનો અભેદ ચૈતન્યપિંડ અને અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન તો સાક્ષાત્ થાય છે, તેમાં તેની અનંત શકિતઓ (તેના અનંત ગુણો) અભેદપણે સ્વાદમાં આવી જતા હોવા છતાં, ભિન્ન ભિન્ન અનંત શકિતઓ કે અસંખ્ય પ્રદેશો મતિ-શ્રુતમાં પ્રત્યક્ષ-સાક્ષાત્ દેખાતા નથી. તેથી તે જ્ઞાનને સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ પણ કહેતા નથી. આત્માનું પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષપણું તો કેવળજ્ઞાનમાં છે, છદ્મસ્થને તો તે જ્ઞાન નથી, છદ્મસ્થને કોઈને અવધિ-મન:પર્યવજ્ઞાન હોય તે જો કે પ્રત્યક્ષ છે પણ તે તો માત્ર રૂપી વસ્તુને-પરવસ્તુને જાણવામાં પ્રત્યક્ષ છે. સ્વાનુભવનું કાર્ય તેમના વડે થતું નથી. સ્વાનુભવ તો મતિ-શ્રુત જ્ઞાન વડે જ થાય છે અને તે જ્ઞાન પરોક્ષ છે. છતાં પણ આત્માના સ્વરૂપના અનુભવમાં તે નિઃશંક છે, સંદેહ વગરનું છે. છતાં પણ આત્માના સ્વરૂપના અનુભવમાં તે નિઃશંક છે, સંદેહ વગરનું છે, વિપરીતતા વગરનું છે, “આમ હશે કે કેમ હશે” ! એવું અચોક્કસપણું તેનામાં નથી. બ્રહ્માંડ ફરે તોય એ ન ફરે-એવું દૃઢ એ સ્વાનુભવજ્ઞાન હોય છે. મતિ-શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ હોવા છતાં સ્વાનુભવ વખતે ખાસ વિશેષતા છે તે હવે કહે છે.
પ્રથમ તો સદ્ગુરૂ પાસેથી શ્રુતજ્ઞાનરૂપે બોધ સાંભળવા મળે છે જે મતિજ્ઞાનવડે અવધારણ કરવામાં આવે છે. પછી તે દ્વારા આત્મઅનુભવનો આર્વિભાવ થાય છે. હવે આંગળ જણાવ્યા પ્રમાણે મતિજ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન પોતાના શેયને સંપૂર્ણ જાણતાં ન હોવાથી પરોક્ષ કહેલ છે તેથી આત્મઅનુભવને પણ પરોક્ષ કહ્યો છે. આત્મ-અનુભવ થયા પછી તેની નિર્મળતા થતાં અવિધ અને મન:પર્યવજ્ઞાન પ્રગટે છે. અને તે બન્ને જ્ઞાન તેના વિષયને સ્પષ્ટ પ્રતિભાસે છે પણ તેથી આત્માનું જાણપણું સંપૂર્ણ થતું નથી. વળી કેવળજ્ઞાન ત્રણે કાળના સર્વ શેયોને જાણે છે પણ તે પ્રગટ થયું નથી કારણ અંશે અનુભવ છે. માટે આ ત્રણે જ્ઞાનનું પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષપણું છે પણ તેથી આત્મા સ્પષ્ટ નહીં જણાતો હોવાથી તેનું પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષપણું સંભવતું નથી.
૨૧